نقد زرین
نقد زرین (شعر و شاعران در آثار عبدالحسین زرین‌کوب) نوشته نرجس افشاری کتابی است که به نقد و بررسی مقاله‌های عبدالحسین زرین‌کوب در باب شعر و شاعران پرداخته است. از این اثر در دوره نخست جایزه ادبی پروین اعتصامی و در بخش پژوهش، تقدیر شد.
| نقد زرین | |
|---|---|
 | |
| نویسنده | نرجس افشاری |
| ناشر | سخن |
| تاریخ نشر | 1393 |
| تعداد صفحات | 360 |
| موضوع | نقد شعر و شاعری در آثار عبدالحسین زرین‌کوب |
| نوع رسانه | کتاب |
نقد زرین در نخستین نگاه
این کتاب با360 صفحه در سال 1393 از سوی نشر سخن منتشر شده است. نقد زرین چهار فصل دارد که شامل مقدمه، بررسی مقاله‌های مربوط به شعر، بررسی مقاله‌های مربوط به شاعران و تحلیل و نتیجه‌گیری می‌شود. مؤلف در این کتاب روش تحقیق و نگارش زرین‌کوب را در پنجاه مقاله‌ای که وی درباره شعر و شاعران نوشته از نظر محتوا، روش تحقیق، استدلال و تدوین بررسی کرده است. این اثر قبل از انتشار توسط نشر سخن، در قالب پایان‌نامه در بخش پژوهش جایزه ادبی پروین اعتصامی ویژه زنان ادیب، تقدیر شد.
خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
فصل‌‌بندی کتاب
این کتاب دارای چهار فصل است. فصل اول شامل مقدمه است. فصل دوم مقاله‌هایی بررسی شده که زرین‌کوب درباره شعر نوشته است. فصل سوم به بررسی مقاله‌هایی اختصاص دارد که درباره شاعران نوشته شده است. در فصل پایانی نیز، نتایج تحلیل‌ها و بررسی‌ها به همراه نمودارها و جدول‌ها آمده است.
فصل اول
مؤلف در مقدمه دلیل بررسی مقاله‌های زرین‌کوب را شرح داده و نوشته در بیشتر کتاب‌ها و مقاله‌های تحقیقی که در زمینه شعر و ادب فارسی نوشته می‌شوند به اثری از آثار زرین‌کوب اشاره و ارجاع داده می‌شود. از این رو مؤلف سعی کرده پنجاه مقاله زرین‌کوب در حوزه شعر و شاعران را از جوانب مختلف از جمله محتوا، روش تحقیق، استدلال، تدوین و نگارش مورد بررسی قرار دهد تا از این رهگذر به معیارهای تحقیق و تفحص در این زمینه دست یابد که نتایج آن می‌تواند برای محققان سودمند باشد.
در ادامه مقدمه، توضیحاتی درباره فصل‌های دوم، سوم و چهارم آورده شده است.
فصل دوم
این فصل دارای یازده مقاله در باب شعر است. هر مقاله‌ای در سه بخش بررسی شده است. ابتدا خلاصه مطالب مهم مقاله بر اساس ترتیب بیان آن‌ها در هر مقاله آمده و به تناسب موضوع عنوان‌گذاری شده است. سپس مستندات که شامل یادکردهای اشخاص و نقل‌قول‌ها می‌شود در جدول آمده و در پایان نیز مؤلف به بررسی مقاله‌ها را از نظر زبانی، شیوه بیان، ساختار بیان مطلب و محتوا پرداخته است.
در این فصل آمده که شیوه بیان زرین‌کوب در شرح شعرها استنادی است و در بیان مطالب از آراء و اقوال صاحب‌نظران بهره برده و نقل‌قول‌هایی از شخصیت‌های مختلف ادبی ایرانی و غیرایرانی آورده که پرداختن به آن‌ها حائز اهمیت است.
مؤلف قبل از بررسی هر مقاله، نقل‌قول‌ها و یادکردهای موجود در هر مقاله را به لحاظ کمی و کیفی در جدول‌های جداگانه ارائه کرده است. علاوه‌بر این، اطلاعات مربوط به مکان‌ها، کتاب‌ها، مکاتب فکری و هنری و اطلاعاتی از این دست که در ضمن مقاله آمده در جدول‌های جداگانه آورده شده است.
آینده شعر، شعر و عالم واقع، سخنی درباره نقد شعر، نقد الشعر در یونان و روم، تاریخچه نقدالشعر در ایران، درباره ماهیت شعر، نقدالشعر در اروپا، درباره تأثیر شعر، درباره شعر سره و درباره تأثیر شعر زیرعنوان‌های فصل دوم هستند.
در صفحه 26 کتاب مؤلف در بررسی مقاله «آینده شعر» زرین‌کوب می‌نویسد: در این مقاله ابتدا آراء کسانی که برای شعر، آینده روشنی قائل نیستند، نقد و بررسی شده و زرین‌کوب با طرح این سؤال که «مگر خود شعر جز تصویر زندگانی چیز دیگری هست؟» آینده تحول شعر را از تحول زندگی جدا ندانسته و سرانجام با استناد به قانون تطور و تکامل و همچنین استشهاد به سخنان هوگو نتیجه گرفته است که «نمی‌توان از آینده شعر نگران بود».[۱]
مؤلف در آخرین مقاله مورد بررسی در این فصل به نام «درباره تأثیر شعر» پس از بیان خلاصه‌ای از مقاله و ذکر مستندات آن، در بررسی آن آورده که «وجود تأثیر شعر» و «علل اختلاف این تأثیر در طبایع» دو موضوع اصلی مطرح شده در مقاله هستند و باقی مطالب در تأیید و توضیح این موضوعات آمده است. به اعتقاد مؤلف سیر بیان مطالب در این مقاله کاملاً مشخص است. زرین‌کوب ضمن اشاره به این نکته که «در وجود تأثیر شعر جای تردید نیست» می‌نویسد: «تاریخ ادبیات ملت‌های جهان شواهد ارزنده‌ای در این باب عرضه می‌کند». در ادامه به ذکر موارد مختلف که بیانگر این تأثیر در زندگی اعراب، تاریخ یونان و ادبیات کشورمان است می‌پردازد و از آراء و اقوالی که نشانگر این نکته هستند، بهره می‌گیرد. [۲]
نکته قابل‌توجه در این مقاله مقایسه‌ای است که هنگام بیان علت اختلاف تأثیر شعر در طبایع مختلف بین شعر با نقاشی و موسیقی صورت گرفته است. این مقایسه مطلب را محسوس‌تر و خواننده را در فهم بهتر مطلب کمک می‌کند.[۳]
فصل سوم
این فصل شامل سی‌ونه مقاله درباره شاعران است. در این بخش هر مقاله در سه بخش بررسی شده است. در بخش اول، به ساختار هر مقاله پرداخته شده که هدف از آن، اطلاع یافتن اجمالی خواننده از مطالب اساسی هر مقاله است. بدین منظور، برای معرفی و رسیدن به روش و شیوه غالب در ساختار بیان مقاله‌ها، ابتدا همه مطالب آمده در هر مقاله، ذیل ساختاری با عنوان‌های مشترک و کلی ارائه شده است.
مؤلف در ادامه اشاره می‌کند همه مقاله‌هایی که زرین‌کوب درباره شاعران نوشته دارای شباهت موضوعی است اما در ساختارهای متنوع و گوناگونی ارائه شدند و سیر بیان آن‌ها در مقاله متفاوت است.[۴]
در بخش دوم، خلاصه مطالب مقاله‌ها بر اساس سیر بیان آن‌ها در ساختار ارائه شده و هر مطلب متناسب با موضوع عنوان‌گذاری شده است. بخش سوم نیز با عنوان «بررسی» به بیان نکات قابل‌توجه و تأمل‌برانگیز صوری و معنایی مقاله‌ها اختصاص دارد. مؤلف در این بخش، گاه محتوای یک مقاله درباره شاعری را با سایر نوشته‌های خود زرین‌کوب یا دیگران درباره همان شاعر مقایسه کرده است.
زیر عنوان‌های این فصل شامل «زبان و شیوه بان»، «ساختار»، «محتوا»، «مقایسه» و «ارجاعات» می‌شود.
ارجاعات این بخش برخلاف مقاله‌های مربوط به شعر که بیشتر به آثار و سخنان صاحب‌نظران خارجی است، بیشتر مربوط به منابع ایرانی یا اسلامی است و کمتر به منابع خارجی ارجاع داده شده است.
سعدی در اروپا، منوچهری شاعر طبیعت، خیام پیر نیشابور، ملاحظلاتی در باب شیخ عطار، شصت و دو (درباره مولانا و شمس)، اقبال شاعر شرق، پروین زنی مردانی در قلمر شعر و عرفان، ابن یمین دهقان شاعر، امسرخسرو طوطی هند، انوری پیامبر ستایشگران، بهار ستایشگر آزادی، جامی عارف جام، حافظ خواجه رندان، خاقانی درودگر شروان، رودکی شاعر روشن‌بین، سعدی شیخ شیراز، سنایی شوریده‌ای در غزنه، صائب زایر هند، عطار پیر اسرار، فرخی شاعری از سیستان، مسعود سعد شاعر زندانی، جلال‌الدین مولوی ملای روم، ناصرخسرو آواره یمگان، نظامی داستانسرای گنجه، امیرخسرو دهلوی شاعر و منتقد، نظامی گنجوی در جست‌وجوی ناکجاآباد، فردوسی آفریدگار رستم، درباره عطار، امیر معزی مادحی کشته ممدوح، بهار و ادب فارسی، بیدل شاعر اندیشه‌ها، دقیقی مدحتگر یا حماسه‌پرداز، دهخدا شاعر یا استاد شعر؟، فخری گرگانی پیشرو شعر بزمی، قاآنی شاعر بی‌بندوبار، قطران تبریزی پیشرو فارسی‌گویان آذربایجان، هاتف شاعر دوستی‌ها، سعدی شاعر و معلم اخلاق و صدای پای سیمرغ زیرعنوان‌های فصل سوم را تشکیل می‌دهند.
اولین مقاله این فصل «سعدی در اروپا» نام دارد که مؤلف پس از اشاره به ساختار آن، در بخش خلاصه، به «ورود آثار سعدی به اروپا»، «آثار سعدی در اروپا در قرن هجدهم»، «دلایل قبول و تأثیر سروده‌های سعدی» و «مضامین مشترک بین سروده‌های سعدی و شاعران دنیای غرب» پرداخته است. در بخش بررسی، ساختار مقاله در شمار مقالات تک‌موضوعی زرین‌کوب آمده است. شیوه بیان مقاله کاملاً گزارشی و استنادی است و از آن‌جا که در آن به اجمال سیر ترجمه آثار سعدی از آغاز تا روزگار معاصر در اروپا مطرح شده است، ذکر فراوان نام اشخاص و یادکرد مترجمان طی مقاله و نقل‌های پیاپی، خواننده را از ادامه مطالعه خسته می‌کند.[۵]
مؤلف در بخش «مقایسه» نیز نمونه‌ای از سروده‌های سعدی را با شعر شاعران اروپایی به صورت لاتین آورده که بر تأثیر و تنوع مطلب افزوده است. زرین‌کوب می‌نویسد: «تنها سعدی نیست که از بی‌بقایی دنیا و ناپایداری جاه و جلال این جهان سخن می‌گوید. هراس نیز همین معنی را می‌پرورد. همان اندرزی را که گلی خوشبوی در حمام به سعدی می‌دهد، عطردانی خالی از عطر به فدر الهام می‌کند».
در بخش ارجاعات مؤلف اشاره می‌کند که زرین‌کوب ارجاعی به اصل اثر نداده و ارجاعاتی که در پاورقی آمده و به پانزده مورد می‌رسد تنها ذکر صورت لاتین اسامی است. [۶]
در مقاله «سنایی، شوریده‌ای در غزنه»، وضعیت اجتماعی، ویژگی‌های روحی (قبل و بعد از تحول)، تاریخ و محل تولد و وفات، زندگی و سفرها، مؤثران ، مقلدان، عشق سنایی، ویژگی‌های شعری، شیوه زهد یا تحقیق، رنگ قلندری در سروده‌ها، پیام و هدف شاعر، تصوف شاعر و آثار سنایی در بخش «خلاصه» آمده است. مؤلف در قسمت «بررسی»، این اثر را از مقالات مفصل و نسبتا جامع زرین‌کوب می‌داند که از بیست صفحه تشکیل شده و شامل سیزده موضوع اصلی است. [۷]
مقدمه مقاله با نگاهی به ویرانه‌های شهر غزنه آغاز می‌شود و زرین‌کوب با بیانی شاعرانه و لحنی آکنده از غم و تأثر خاطر، آدمی را به عبرت‌آموزی و پندپذیری از این زمانه غدار دعوت کرده و ضمن این پیام، دورنمایی از روح بی‌قرار و ناآرام سنایی بعد از تحول را در هاله‌ای از ابهام به تصویر کشیده است. در ادامه به داستان‌ها و افسانه‌هایی که درباره عشق شاعر ساخته شده اشاره کرده و به زندگی و سفرهایش در دوره زندگی قبل و بعد از تحول پرداخته است. از نظر مؤلف، ساختار مطالب از نظم و انسجام خاصی برخوردار نیست و برای دست‌یابی به ساختاری منسجم باید از بسیاری از پراکنده‌گویی‌ها و مطالب حاشیه‌ای و تکراری چشم پوشی کرد.[۸]
مؤلف در بخش «زبان و شیوه بیان»، زبان مقاله را زبانی ساده ارزیابی می‌کند و شیوه بیان زرین‌کوب را در بسیاری از موارد توصیفی می‌داند. معتقد است که زرین‌کوب نیز تحت تأثیر شوریدگی سنایی، آرام خویش را از دست می‌دهد و شوریدگی بر او غالب می‌شود. تا جایی که می‌نویسد: « نه آن واعظان وعظ‌ناپذیر که اندرز طلایی اما بی‌عیار خود را با طلای سلطانی سودا می‌کردند از این اندیشه در دل، بیمی و اندوهی راه می‌دادند. مگر می‌شد به این خارخار اندوه فرصت داد که در دل جا کند و ریشه شوق و نشاط زندگی را بخشکاند و از بین برد. دغدغه مرگ و فنا که گاه و بی‌گاه انگشت به پهلوی انسان می‌زند. [۹]
در بخش «محتوا» نیز زرین‌کوب زندگی، شخصیت،اندیشه و شعر سنایی را قبل و بعد از تحول با استشهاد به سروده‌های خود او و سخنان دیگران بررسی کرده و حق مطلب را به خوبی ادا کرده است. مؤلف در بخش «مقایسه» نیز می‌نویسد زرین‌کوب سنایی را قبل از تحول مانند فرخی، عنصری و منوچهری می‌داند که از چاپلوسان درگاه سلطان بودند. اما بعد از انقلاب درونی او را به غزالی، عطار و مولوی تشبیه کرده و می‌نویسد: «این انقلاب درونی، که غیر از او برای بسیاری از عارفان بزرگ دیگر نیز چون غزالی، عطار و مولوی دست داده.. حادثه‌ای ناگهانی در آن مؤثر بوده؛ چنان‌که در احوال بودا، در احوال پاسکال، در احوال مولوی نیز، یک حادثه، منشأ تحولی شده است. ص [۱۰]
فصل چهارم
این فصل به نتایج مجموعه بررسی‌های انجام شده درباره مقاله‌های شعر و شاعران از نظر زبانی، شیوه بیان، ساختار بیان مطلب و محتوا با ارائه جدول و نمودارهایی اختصاص دارد. همچنین مؤلف در این بخش به بیان اصول کمی روش تحقیق و مقاله‌نویسی و معیارهایی که زرین‌کوب در نوشتن مقاله‌ها از آن‌ها بهره برده و منجر به موفقیت وی در نگارش این مقاله‌ها شده به طور مستند و مستدل پرداخته است. مؤلف در ادامه اشاره می‌کند که زرین‌کوب در مقاله‌هایش درباره شعر، بیشتر سیر تاریخی شعر و گاه جنبه‌های عملی آن را در مکان‌ها و زمان‌های مختلف بیان کرده است. همچنین در معرفی شعر، از آراء و اقوال صاحب‌نظران مختلف استفاده کرده و گاه به ارائه دلایل قانع‌کننده برای تبیین نظرات خود یا رد و اثبات آراء دیگران پرداخته است. در مقاله‌های مربوط به شاعران نیز در معرفی هر شاعر به توصیف ویژگی‌های شخصی شاعر و روزگار او پرداخته و ضمن بهره‌گیری از شیوه استدلالی در بیان مطالب، از سروده‌های خود شاعر نیز استفاده کرده است.
مؤلف از پس این تحقیقات نشان می‌دهد که روش استدلال زرین‌کوب درباره شعر قیاسی است. وی غالبا اشاره‌ای به مستندات کرده و از آن عبور کرده و شیوه بیان مطالب در مقاله‌ها مبتنی بر ایجاز و کوتاهی جملات است.
در ادامه همین بحث آمده که طبق بررسی زبانی و سبکی مقاله‌ها، مشخص شد که زبان و سبک نثر زرین‌کوب ساده و روان است و همین امر باعث اقبال اهل فن و غیر آن به آثار و نوشته‌های اوست. مؤلف، عدم رعایت قواعد دستوری و جایگزینی صحیح واژه‌ها در مکان ایفای نقش آن‌ها در جمله و تکرار پاره‌ای از واژگان را باعث ایجاد تعقید و پیچیدگی عبارت و در نتیجه ایجاد مشکل در فهم آسان و صحیح مطلب در خواننده می‌داند.
یکی از ویژگی‌های مقاله‌های زرین‌کوب و به تعبیری شیوه بیان او ایجاد مقایسه‌ها و تشبیهاتی است که به تناسب بین افراد یا آثار مختلف برقرار کرده است. [۱۱]
نکته دیگری که در باب زبان زرین‌کوب قابل تأمل است به کارگیری واژه‌ها و عبارات خاص و ساخته و پرداخته وی در مقاله‌های شاعران است که موارد آن در فصل سوم، بخش «بررسی» ذیل عنوان «زبان و شیوه بیان» آورده شده است.
مؤلف کتاب، استفاده زرین‌کوب از سؤالات مختلف اعم از ایجابی و غیرایجابی طی بیان مباحث را یکی دیگر از مهم‌‌ترین ویژگی‌های مقالات وی می‌داند. طرح این‌گونه سؤالات به ویژه استفاده از گونه استفهام انکاری تأثیر خاصی در القای مطلب به خواننده دارد. طرح سؤالات معمولی و ایجابی در حقیقت مشارکت خواننده را می‌طلبد که هر کدام به پختگی و استحکام این دست‌نوشته‌ها یاری می‌رساند. از سوی دیگر بهره‌گیری زرین‌کوب از سؤالات غیرایجابی به ویژه در مقاله‌های مربوط به شاعران یکی از عوامل مؤثر در القای مطلب به خواننده و افزایش بار ادبی کلام است. غرض از به کار بردن سؤال غیرایجابی انتقال پیام به طور غیرمستقیم و مؤثرتر است. [۱۲]
در ادامه این بخش اشاره شده که مقاله‌های شعر زرین‌کوب از بار علمی نسبتا زیادی برخوردار است و خواننده پس از مطالعه هر یک از آن‌ها به تصویر جامعی از موضوع مورد بررسی و تا حدودی آراء و عقاید زرین‌کوب و بسیاری از صاحب‌نظران غربی و اسلامی دست می‌یابد.
مؤلف یکی از دلایل موفق بودن مقاله‌های زرین‌کوب در خصوص شعر را تسلط وی بر زبان‌های خارجی و در نتیجه بهره‌گیری از منابع جهانی می‌داند که توانسته نکات و مطالب تازه و بدیع را بیان کند و موفقیت‌آمیز بودن مقاله‌های مربوط به شاعران را نیز مرهون ساختار بیان مطلب می‌داند. [۱۳]
زرین‌کوب در نقد و توصیف شاعران هر شاعر را به گونه‌ای معرفی کرده که گویا مدتی با وی زیسته و با تمام ویژگی‌های روحی، شخصیتی و اوضاع روزگار او کاملاً آشنایی دارد. درباره عطار بیش از دیگران سخن گفته و حق مطلب را درباره او ادا کرده است. از لابه‌لای همین مقاله‌ها عدم اقبال و ارادات او به برخی از شاعران چون فرخی را نیز می‌توان دید. او ضمن نکوهش سروده‌های فرخی دیوان او را خالی را از نکته درخور توجه دانسته البته به ویژگی‌های مثبت و محاسن اشعارش نیز اشاره کرده و در نهایت شعر او را سهل و ممتنع خوانده است. خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
نقدِ نقد زرین
ذکر چند نکته درباره نقد زرین لازم به نظر می‌رسد. بازبینی آثار پژوهشگران برجسته معاصر و نقد پژوهش‌های ایشان از جمله اقدامات ارزنده‌ای است که ناقد در نقد زرین تا حدود زیادی توفیق یافته این کار را بی‌طرفانه انجا دهد. نقد علمی و نظام‌مند آثار استادان برجسته می‌تواند به مثابه چراغی فراروی پژوهشگران جوان قرار گیرد تا هر سخنی – نویسنده و گوینده آن هر کس که باشد- را با نقد بی‌غرضانه محک بزنند.
کتاب نقد زرین با توجه به این‌که حاصل یک پژوهش پایان‌نامه‌ای در رشته زبان و ادبیات فارسی است سعی کرده به‌صورت روشمند هر یک از مقالات عبدالحسین زرین‌کوب در حوزه شعر و شاعری را بررسی کند. از سوی دیگر با مطالعه کتاب نقد زرین یکی از بارزترین نقدهایی که می‌توان به این اثر وارد کرد ساختار پایان‌نامه‌ای کتاب است؛ ساختار پایان‌نامه با کتابی که توسط انتشارات - آن‌هم انتشارات نام‌آشنایی چون نشر سخن - برای عموم پژوهشگران و اهالی ادبیات منتشر می‌شود، باید متفاوت باشد ولی در اثر حاضر حتی چکیده پایان‌نامه نیز در اول کتاب بدون کم‌ترین تغییری آمده است (ر.ک: تصاویر) در آغاز چکیده می‌خوانیم: در این پایان‌نامه، مقالات دکتر عبدالحسین زرین‌کوب درباره شعر و شاعران از وجوه مختلف زبان و شیوه بیان، روش تحقیق، ساختار و محتوا مورد بررسی قرار گرفت. (چکیده)
نوا، نما، نگاه
پانویس
- ↑ افشاری، نقد زرین، 26.
- ↑ افشاری، نقد زرین، 90.
- ↑ افشاری، نقد زرین، 91.
- ↑ افشاری، نقد زرین، 17.
- ↑ افشاری، نقد زرین، 95.
- ↑ افشاری، نقد زرین، 96.
- ↑ افشاری، نقد زرین، 187.
- ↑ افشاری، نقد زرین، 188.
- ↑ افشاری، نقد زرین، 189.
- ↑ افشاری، نقد زرین، 190تا191.
- ↑ افشاری، نقد زرین، 331.
- ↑ افشاری، نقد زرین، 333.
- ↑ افشاری، نقد زرین، 336.
منابع
- افشاری، نرجس (۱۳۹۳). نقد زرین (شعر و شاعران در آثار دکتر عبدالحسین زرین‌کوب). تهران: سخن. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۷۲-۶۷۵-۱.
پیوند به بیرون
- «جایزه ادبی پروین اعتصامی از آغاز تا امروز». باشگاه خبرنگاران جوان، 22تیرماه1397. بازبینی‌شده در 15مهر1399.