کتابخانه ملی

کتابخانهٔ ملی هر کشور، جایگاه پاسداری از میراث مکتوب و غیرمکتوب اندیشه و فرهنگ آن سرزمین است که با توجه به جایگاه محوری اطلاعات و اطلاع‌رسانی در تمدن کنونی، نمادی است که در عین حفظ میراث گذشته، نقشی فعال در تغییر و هدایت جامعه به سوی فردایی متعالی دارد. افزون‌براین، کتابخانهٔ ملی گردآورندهٔ ثمرهٔ تلاش‌های فرهنگی و هنری و علمی و فنی کشور و قلب نظام اطلاع‌رسانی است. در کنار کتاب‌ها، اسناد چاپی و غیرچاپی نیز که بخشی از یادواره‌های مشترک مردم جهان محسوب می‌شود، در حفظ هویت دینی، ملی و فرهنگی گذشته، حال و آینده نقش مهمی دارد؛ بنابراین بایگان‌ها را باید به معماران و پل‌سازان تشبیه کرد که گذشته را به آینده پیوند می‌زنند. اسناد، برای دولت‌مردان، پژوهشگران و ملت‌ها چراغ راهنماست. اسناد، هویت دینی، ملی و فرهنگی ملت‌ها را پاسداری می‌کنند و در حقیقت «حافظهٔ ملی» را تشکیل می‌دهند. میراث اسنادی، با دربرگرفتن بخش گسترده‌ای از مستندات موثق، در فضای بین‌المللی نیز، نشانگر تنوع ملت‌ها و زبان‌ها و فرهنگ‌ها است.
زندگی آگاهانه در دنیای کنونی و رشد چشمگیر ملت‌ها نیازمند دسترسی به اطلاعات است. از دیگر سوی، روشن‌ است که دستیابی به اطلاعات، با توجه‌ به کمیت و کیفیت آن در عصر حاضر، بدون سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های کتابخانه‌‌‌ای و به‌ویژه تمرکز بر کتابخانهٔ ملی، دست‌یافتنی نیست. در حقیقت شناسایی، سازمان‌دهی و اشاعهٔ اطلاعات مناسب و مفید، لاجرم از مسیر غنای کتابخانه‌ها میسّر است.

سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی
پرونده:Logo.ktabkhaneh.png
با قدمتی بیش از یک‌ونیم قرن
بنانهاده	۱۳۱۶شمسی
وظایف خودتعریف	آموزشی‌، پژوهشی‌، علمی‌ و خدماتی‌
قوانین یا آیین‌نامه‌های مرتبط	قانون اساسنامهٔ کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران، قانون تاسیس سازمان اسناد ملی ایران
وضعیت حقوقی	زیرنظر مستقیم نهاد ریاست جمهوری
هدف	گردآوری و حفاظت از آثار مکتوب و غیرمکتوب ایران و متعلق به ایران
ریاست	اشرف بروجردی
مکان	تهران، بزرگراه شهيدحقانی، بعد از ايستگاه مترو حقانی، خروجی كتابخانه ملی ساختمان آرشيو ملی: بلوار ميرداماد، نرسيده به ميدان مادر، انتهای خيابان شهيدبهزاد حصاری (رازان جنوبی)
نقشه
تصویر نقشه
وبگاه	http://www.nlai.ir/contact-us

مأموریت‌ها: ---------------- ما چراغ راه توسعهٔ دانش هستیم. ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ آرمان ما: ایجاد گنجینه‌ای جامع از میراث‌ مستند ایرانی، فرهنگ‌ اسلامی و گزیدهٔ دانش‌ بشری. ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ عزم ما: بر نگه‌داری، تضمین بقا و دسترس‌پذیرکردن میراث مستند برای نسل امروز و آینده. ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ تعهد ما: ایفای نقش پل ارتباطی میان مجموعهٔ دارندگان و بهره‌بردارانِ میراث مستند. ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ما متولی ساماندهی حافظهٔ اداری کشور هستیم. ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ نقش ما: زمینه‌سازی برای توسعهٔ جامعهٔ دانایی‌محور. سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران

«سازمان‌ اسناد و کتابخانه‌ ملی‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران»‌ مؤسسه‌ای‌ آموزشی‌، پژوهشی‌، علمی‌ و خدماتی‌ است‌ که‌ اساسنامهٔ‌ آن‌ به‌‌ تصویب‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ رسیده‌ و ریاست‌ عالی آن‌ با رئیس‌‌جمهوری‌ است‌. بودجه این نهاد دولتی در بودجهٔ کل کشور و در ردیف مستقل زیر ردیف ریاست‌جمهوری منظور می‌شود.
تاریخ معاصر ایران، به دو رویداد فرهنگی‌ آموزشی یعنی چاپ اولین کتاب فارسی و تأسیس مدرسهٔ دارالفنون و کتابخانهٔ آن پیوند می‌خورد. سابقهٔ تشکیل مجموعهٔ کتابخانهٔ ملی ایران به‌سال ۱۲۸۰ ه‍‍.ق و زمان تأسیس کتابخانهٔ دارالفنون برمی‌گردد. پس از آن، کتابخانهٔ ملی ایران با تحولات تاریخی بسیاری همراه بود. شکل‌‌گیری‌ رسمی‌ کتابخانه‌ ملی‌ به‌ سال ‌۱۳۱۶ و ساخت و افتتاح ساختمان آن به دورهٔ ریاست مهدی بیانی بازمی‌گردد. در سال‌۱۳۵۸، «مرکز خدمات‌ کتابداری» و در سال ‌۱۳۷۸ «سازمان‌ مدارک فرهنگی‌ انقلاب‌ اسلامی» در کتابخانهٔ‌ ملی‌ ادغام‌ شد و سرانجام‌ در سال ‌۱۳۸۱ با تصویب‌ شورای‌ عالی‌ اداری‌، کتابخانه‌ٔ ملی‌ و سازمان‌ اسناد ملی‌ با هم‌ درآمیخت و سازمان‌ فعلی‌ شکل‌ گرفت‌. اکنون‌ این‌ سازمان‌ در دو ساختمان‌ مستقل‌ «کتابخانه‌ٔ ملی‌ ایران‌» و «گنجینهٔ‌ اسناد ملی‌ ایران‌» فعالیت می‌کند. در حال حاضر دکتر اشرف بروجردی ریاست سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران را بر عهده دارد.

هویت حقوقی و ساختاری

قانون تأسیس سازمان اسناد ملی ایران

ساختمان سازمان اسناد ملی ایران

در جلسهٔ هفدهم‌اردیبهشت‌۱۳۴۹ مجلس شورای ملی، قانون تأسیس «سازمان اسناد ملی ایران» به‌تصویب رسید و برای اجرا به دولت ابلاغ شد. طبق این قانون، اهداف این سازمان که وابسته به سازمان امور اداری و استخدامی کشور است، به‌شرح زیر است:

• جمع‌آوری و حفظ اسناد ملی ایران در سازمانی واحد
• فراهم‌آوری شرایط مناسب برای دسترسی عموم به این اسناد
• صرفه‌جویی در هزینه‌های اداری و استخدامی از طریق تمرکز پرونده‌های راکد وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی و امحاء اوراق زائد
  

اسناد مذکور در این قانون، شامل تمام اوراق، مراسلات، دفاتر، پرونده‌ها، عکس‌ها، نقشه‌ها، کلیشه‌ها، نمودارها، فیلم‌ها، میکروفیلم‌ها، نوارهای ضبط صوت و... است که در دستگاه دولت تهیه شده یا به آن رسیده است. اسناد مدنظر باید ازلحاظ اداری، مالی، اقتصادی، قضایی، سیاسی، فرهنگی، علمی، فنی و تاریخی، به تشخیص سازمان اسناد ارزش نگهداری دائمی داشته باشند. سازمان اسناد یک رئیس و یک شورا و تشکیلات لازم، دارد.

نمایی از محوطهٔ کتابخانهٔ ملی

قانون اساسنامهٔ کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران

در سال۱۳۸۱شمسی قانون فعلی اساسنامهٔ کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران به‌تصویب رسید و با ادغام «سازمان اسناد ملی ایران» در آن، در جایگاه یکی از مراکز بسیار مهم‌ اطلاع‌رسانی کشور، خدمت‌رسانی را آغاز کرد. ارکان کتابخانهٔ ملی عبارت‌اند از هیئت امنا و ریاست کتابخانهٔ ملی. اهداف کتابخانهٔ ملی در قانون اساسنامهٔ این سازمان به‌شرح زیر است:

• گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعهٔ اطلاعات مربوط به آثار مکتوب (چاپی و خطی) و غیرمکتوب شامل: آثار موجود در ایران یا متعلق به ایرانیان خارج از کشور، آثار در زمینهٔ ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی خصوصاً انقلاب اسلامی، آثار معتبر علمی، فرهنگی و فنی از کشورهای دیگر
• پژوهش و برنامه‌ریزی علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی و شرکت در تحقیقات در همهٔ زمینه‌ها
• اتخاذ تدابیر و اخذ تصمیمات لازم برای صحت، سهولت و سرعت امر تحقیق و مطالعه در همهٔ زمینه‌ها
• انجام مشاوره، نظارت، هدایت و ارائهٔ خدمات فنی و برنامه‌ریزی و سازماندهی کتابخانه‌های کشور
• ارائهٔ روش‌های مطلوب به‌منظور هماهنگی خدمات و فعالیت‌های کتابخانه‌های عمومی و تخصصی جهت تسهیل مبادلهٔ اطلاعات

تالار خوارزمی کتابخانهٔ ملی: اسناد و کتاب‌های خطی و نادر

ساختار و تشکیلات

ریاست سازمان اسناد ملی ایران

رئیس مرکز اسناد، از بین مستخدمان عالی‌رتبهٔ دولت انتخاب می‌شود و باید دارای تحصیلات عالی، سابقهٔ تحقیق، تخصص در امور اداری و تشخیص بایگانی اسناد باشد. رئیس سازمان به پیشنهاد دبیرکل سازمان امور اداری و استخدامی کشور و با رأی هیئت وزیران انتخاب می‌شود و مسئول اجرای مصوبات شورای سازمان و ادارهٔ امور سازمان است. رئیس شورا در نقش دبیر شورا در جلسات شرکت می‌کند؛ ولی حق رأی نخواهد داشت.

اعضای شورای سازمان اسناد ملی ایران

• وزیر امور خارجه
• وزیر فرهنگ و آموزش عالی
• دادستان کل کشور
• دبیر کل سازمان امور اداری و استخدامی کشور
• دادستان دیوان محاسبات
• دو نفر از اشخاص متبحر در فرهنگ و تاریخ ایران که به پیشنهاد وزیر فرهنگ و آموزش عالی و تصویب هیئت وزیران به‌مدت سه سال انتخاب می‌شوند.

تالار ابن سینا: علوم انسانی

وظایف شورا

1. تشخیص اوراق زائد قابل امحاء و تصویب فهرست مشروح آن‌ها
2. تصویب آیین‌نامه‌های مربوط به‌نحوهٔ بررسی و نقل‌وانتقال پرونده‌های راکد و اسناد ملی
3. تصویب آیین‌نامه‌های مربوط به تنظیم، نگهداری و قرار‌دادن اسناد ملی در دسترس عامه و نیز مقررات مربوط به اسناد محرمانه
4. تصویب مقررات لازم‌الاجرا در مورد تنظیم و ضبط و نگهداری اسناد در وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی
5. تدوین تعرفه‌های مربوط به تهیهٔ میکروفیلم و فتوکپی و رونوشت از اسناد و خدمات مشابه مرکز
   

مواد دیگر قانون تأسیس مرکز اسناد، مربوط به مقرراتی است که وظایف نهادهای وابسته به دولت را درخصوص تنظیم و نگهداری و تسلیم اسناد مختلف به مرکز اسناد مشخص می‌کند. البته وزارت دفاع، از شمول مقررات این قانون مستثنی است و فعالیت‌های مربوط به اسناد این نهاد، برعهدهٔ هیئت صلاحیت‌داری است که به این منظور تشکیل می‌شود و مرکز اسناد از فعالیت‌های این هیئت مطلع ‌خواهد شد.

ماکت ساختمان فعلی کتابخانه

هیئت امناء کتابخانهٔ ملی

• ریاست جمهوری اسلامی ایران (ریاست عالیهٔ کتابخانهٔ ملی و رئیس هیئت امناء)
• وزیر فرهنگ و آموزش عالی
• وزیر آموزش و پرورش
• وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی
• رئیس کتابخانهٔ ملی(دبیر هیئت امناء)
• دو نفر از صاحب‌نظران در امر کتاب و کتابداری، یک نفر به پیشنهاد وزیر فرهنگ و یک نفر به پیشنهاد وزیر ارشاد و تأیید رئیس هیئت امناء

تالار ابن ندیم: مرجع و کتاب‌شناسی

وظایف هیئت امناء

1. تصویب سازمان و تشکیلات اداری کتابخانهٔ ملی
2. تهیه و تصویب آیین‌های مالی، اداری، استخدامی و تشکیلاتی کتابخانه به پیشنهاد رئیس کتابخانهٔ ملی
3. تایید بودجه و پیشنهاد آن به مراجع مرتبط
4. تصویب چگونگی جلب هدایا و کمک‌های اشخاص حقیقی و حقوقی
5. تصویب شرکت نمایندگان کتابخانه در جلسات، کنگره‌ها و نمایشگاه‌های بین‌المللی و...
6. استماع گزارش‌های فعالیت‌های سالانهٔ رئیس کتابخانهٔ ملی و اتخاذ تصمیمات و تعیین خط‌مشی
7. تصویب آیین‌نامه‌های داخلی
8. پیشنهاد هرگونه تغییر یا اصلاح بندهایی از اساسنامه
9. ارائهٔ طرح‌ها جهت بسیج امکانات برای تهیهٔ آمار، حفاظت کتب و اسناد و مدارک همهٔ کتابخانه‌های کشور
10. برنامه‌ریزی جهت دریافت دو نسخه از تمام آثار مکتوب و غیرمکتوب مورد نیاز کتابخانه
11. اتخاذ تدابیر لازم جهت تامین کسری موجودی کتابخانه توسط همهٔ کتابخانه‌های دولتی و غیردولتی کشور
12. تصویب نصب و عزل رئیس کتابخانه

ریاست کتابخانهٔ ملی

رئیس کتابخانهٔ ملی به پیشنهاد رئیس هیئت امناء(رئیس جمهور) و تأیید هیئت امناء برای مدت چهار سال منصوب می‌شود و انتخاب مجدد وی میسر است.

وظایف رئیس کتابخانه

1. ادارهٔ امور کتابخانه باتوجه‌به مصوبات هیئت امناء و مراقبت بر حسن اجرای اساسنامه
2. پیشنهاد آیین‌نامه‌های مالی و معاملاتی و اداری و استخدامی و تشکیلاتی کتابخانه به هیئت امناء
3. ارائهٔ گزارش فعالیت‌های سالانه، گزارش میزان پیشرفت کار، آیین‌نامه‌های داخلی و پیشنهاد بودجهٔ سالانه به هیئت امناء
4. دعوت اعضای هیئت امناء برای شرکت در جلسات و پیشنهاد تشکیل جلسات فوق‌العاده
   
5. نمایندگی کتابخانهٔ ملی در تمام مراجع اداری و قضایی و امضای همهٔ قرارداد‌ها و اسناد مالی و افتتاح حساب در بانک‌ها و...
6. نصب و عزل تمامیِ کارکنان و انجام سایر وظایف محوله از سوی هیئت امناء

ساختار سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی ایران

ریاست فعلی

در سال۱۳۹۶، با حکم ریاست جمهوری، اشرف بروجردی به‌ریاست سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منصوب شد. دکتر بروجردی دارای مدرک دکترای فقه سیاسی از دانشگاه بیروت است و در مقاطع قبل از آن، در رشته‌های الهیات و روانشناسی فارغ‌التحصیل شده‌است. ایشان قبل از ریاست سازمان، سوابق شغلی و اجرایی متعددی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، وزارت ورزش و جوانان، مجمع تشخیص مصلحت نظام، وزارت کشور، وزارت علوم و دیگر نهادهای اجرایی داشته‌است.

برخی از آثار دکتر بروجردی

• گونه‌شناسی آزار کودکان در ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۰.
• رفتارشناسی ابراهیم(ع) در نصوص یهودی، مسیحی و اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۳.
• جهاد و ترور در اسلام (دیدگاه‌های علمای شیعه و اهل سنت)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۵.

بخش‌های فعلی کتابخانهٔ ملی

اطلاع‌رسانی در کتابخانهٔ ملی در ۹ تالار ارائه می‌شوند. این تالارها به لحاظ موضوع تفکیک شده‌اند.

تالار خواجه نصیرالدین طوسی: پیایندها

تالار خوارزمی

این تالار مربوط به نسخ خطی، کتب نفیس و مرقعات است. بخش کتاب‌های خطی کتابخانهٔ ملی ابتدا با حدود ۳۰۰۰ نسخهٔ خطی متعلق به کتابخانهٔ عمومی معارف در سال ۱۳۱۶ ایجاد شد. منابع این بخش به تدریج رو به فزونی نهاد و با دریافت مجموعه‌های اهدایی و خرید نسخه‌های خطی هم‌اکنون بالغ بر ۲۵۴۰۰ جلد کتاب خطی و ۲۷۳۰۰ جلد کتاب چاپ سنگی در این گنجینه نگه‌داری می‌شود. از فروردین ۱۳۸۶ کار ذخیره‌ و بازیابی مکانیزهٔ اطلاعات کتاب‌های خطی و چاپ سنگی از طریق سیستم جامع کتابخانهٔ ملی (سیستم بومی‌شدهٔ یونی‌مارک) صورت می‌گیرد و در کنار آن کار اسکن‌کردن کتاب‌ها نیز در دست اقدام است.
نسخه‌های خطی پس از ثبت در دفاتر مخصوص و بعد از فهرست‌نویسی و ورود اطلاعات با شرایط خاص در دسترس پژوهشگران و گروه‌های مشخص به شرح زیر قرار می‌گیرند:

• اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و مدرسین حوزه‌های علمیه
• دانشجویان دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه‌ها و طلاب حوزه‌های علمیه
• پژوهشگران خارجی با ارائهٔ معرفی‌نامهٔ رسمی از محل اشتغال یا تحصیل و با تقاضای سفارتخانه‌ها یا دفاتر فرهنگی کشورهای متبوع
• سایر افراد با ارائهٔ معرفی‌نامه از محل اشتغال یا تحصیل و تکمیل فرم تقاضا و موافقت کارشناس اطلاع‌رسانی

تالار خواجه نصیر‌الدین طوسی

تالار پیایندهای کتابخانهٔ ملی در طبقهٔ منفی یک و ضلع غربی تالارها قرار دارد که در آن آرشیو جامعی از روزنامه‌ها، مجلات، خبرنامه‌ها، ویژه‌نامه‌ها، نشریات دانشجویی و برخی گاهنامه‌ها و ... از طریق واسپاری، اهداء و خرید داخل یا خارج از کشور به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، کردی، اردو، انگلیسی، آلمانی، فرانسه و ... از دورهٔ قاجار (دورهٔ پیدایش مطبوعات در ایران) تا به امروز گردآوری و سامان‌دهی شده‌است.

تالار رازی: علوم و فنون

تالار کمال‌الدین بهزاد

این تالار یکی از مهم‌ترین مراکز نگه‌داری منابع غیرکتابی است. منابع این بخش شامل دسته‌ای از مواد و اطلاعاتی هستند که بالغ بر حدود ۴۷ نوع منبع (غیر از کتاب و نشریه) و جمعاً یک میلیون منبع دارد. در این تالار، در صورت موجود‌بودن فایل دیجیتال منابع، اصل منبع در اختیار مراجعان قرار نمی‌گیرد. این منابع به نه گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

• منابع الکترونیکی: سی‌دی، دی‌وی‌دی و ...
• منابع جغرافیایی: نقشه، اطلس و کرهٔ جغرافیایی
• منابع چاپی: استاندارد، اعلامیه، بروشور، پایان‌نامه، تقویم و ...
• منابع سه‌بعدی: بازی، پازل، پرچم، تندیس و ...
• منابع شنیداری موسیقایی: نوار کاست، صفحهٔ گرامافون و ...
• منابع شنیداری غیرموسیقایی: لوح فشردهٔ سخنرانی
• منابع گرافیکی: برچسپ، تمبر، خوشنویسی، نقاشی، نگاتیو و ...
• میکروفرم‌ها: میکروفیش و میکروفیلم
• منابع ویدئویی و پروژکتوری: اسلاید، فیلم، ویدئودیسک و ...

تالار ابن‌ندیم

این تالار، تالار مرجع و کتابشناسی است که در طبقهٔ همکف و در ضلع شرقی تالارها قرار دارد. مجموعه آثار این بخش، شامل مراجع عمومی از قبیل دایره‌المعارف‌ها، واژه‌نامه‌ها، تذکره‌ها، کتب رجالی، کتاب‌شاسی‌ها، چکیده‌نامه‌ها و فهرست‌های موضوعی است. علاوه‌ بر این، مجموعه‌ای غنی از متون کتابداری، اطلاع‌رسانی، چاپ و نشر و ... نیز به زبان‌های فارسی و انگلیسی در خود جای داده‌است.

تالار رازی

این تالار در طبقهٔ همکف و در ضلع غربی تالارها قرار دارد و کتاب‌های حوزهٔ علوم و فنون از جمله ریاضیات، نجوم، فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی، زمین‌شناسی و ... در آن نگه‌داری می‌شوند. منابع این بخش در حدود ۵۴۰۰۰ نسخه در مخزن و ۷۰۰۰ نسخه در تالار است.

تالار رودکی: ویژهٔ نابینایان و معلولین

تالار رودکی

هدف از راه‌اندازی این واحد، ارائهٔ خدمات به نابینایان و کم‌بینایان و تهیهٔ مجموعه‌ای از منابع مطالعاتی و تحقیقاتی آنان می‌باشد. از جمله خدمات این بخش، می‌توان به جستجو در اینترنت و استفاده از رایانه به کمک برجسته‌نگار و نرم‌افزارهای پکجاز، رایت سی‌دی، کپی و پرینت از منابع اطلاعاتی نابینایان، استفاده از کتب گویا در محل کتابخانه، چاپ تصاویر توسط دستگاه حرارتی و ... اشاره کرد.

تالار ابن‌سینا

این تالار که در طبقهٔ مثبت یک و در ضلع غربی تالارها قرار دارد، به کتاب‌های علوم انسانی از جمله‌ حوزه‌های فلسفه، دین، روان‌شناسی، تاریخ، جغرافیا و ادبیات اختصاص دارد. تعداد کتاب‌های موجود در تالار، ۱۷۵۰۰ نسخه و تعداد موجودی کتاب در مخزن بالغ بر ۱۷۳۰۰۰ نسخه است.

تالار فارابی: علوم اجتماعی و هنر

تالار فارابی

این تالار که در طبقهٔ مثبت یک و در ضلع شرقی(جنوبی) تالارها قرار دارد، مجموعه‌ای از کتاب‌های مربوط به علوم اجتماعی، مدیریت، علوم سیاسی، حقوق، هنر، موسیقی و معماری را در خود جای می‌دهد. کتاب‌های موجود در این تالار ۵۴۰۰ نسخه است.

تالار سهروردی

این تالار، همان بخش ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی کتابخانهٔ ملی است. تالار سهروردی در طبقهٔ مثبت یک و در ضلع غربی ساختمان کتابخانه قرار دارد. منابع موجود در بخش ایران‌شناسی شامل کتاب، نشریه و پایان‌نامه‌های دانشگاه‌های خارج از کشور است. اساس منابع این بخش بر چهار زبان اصلی آلمانی، انگلیسی، فرانسوی و روسی قرار دارد؛ علاوه بر آن، منابعی به چندین زبان‌ دیگر هم در این مجموعه نگه‌داری می‌شود. شیوهٔ ارائهٔ خدمات این بخش به صورت قفسه باز و از طریق مراجعهٔ حضوری اعضاء و با مشاورهٔ کتابداران مرجع می‌باشد.

تالار کمال الدین بهزاد: منابع غیر کتابی

علاوه بر این تالارها، معرفی مختصری از بخش‌های دیگر سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی را نیز در ذیل مشاهده می‌کنید:

تالار پژوهش آرشیو

واحد امور مشترکان در تالار پژوهش، وظیفهٔ ارائهٔ برگ درخواست استفاده از خدمات آرشیو ملی ایران را به پژوهشگران و همچنین راهنمائی آن‌ها را در زمینهٔ استفاده از اسناد، ‌بر عهده دارد. مشاهدهٔ تصویر اسناد از دو روش مراجعه به نسخه‌های رقمی (دیجیتالی) و نسخه‌های میکروفیلم امکان‌پذیر است. رؤیت اصل سند در شرایط ویژه و با صدور مجوز ممکن است. استفاده از اسناد بر اساس قانون تاسیس سازمان، آئین‌نامهٔ نحوهٔ دسترسی به اسناد آرشیوی و دستورالعمل‌های جاری امکان‌پذیر است.

کتابخانهٔ عمومی

وظیفهٔ اصلی کتابخانه‌های ملی در سراسر جهان حفاظت و نگهداری میراث فرهنگی آن کشور است و اطلاع‌رسانی در اولویت بعدی کار آنها قرار دارد؛ ولی در کشور ما به دلیل کمبود کتابخانه‌های مجهز، کتابخانهٔ ملی نقش کتابخانهٔ عمومی و دانشگاهی را هم ایفا می‌کند.
کتابخانهٔ عمومی در ضلع غربی ساختمان کتابخانهٔ ملی واقع شده است. کتابخانهٔ عمومی با مخزنی مجزا از کتاب‌های مازاد مخازن اصلی، که شامل دو مخزن عمومی و اهدایی در کتابخانهٔ ملی است، خدمات امانت خارج کتابخانه را نیز برای مراجعان فراهم آورده است. در این بخش کتاب به صورت امانت به مدت ۲ هفته در اختیار مراجعان قرار می‌گیرد. همچنین دیرکرد کتاب دارای جریمه بوده و اعضایی که بیش از حد معینی دیرکرد داشته باشند از دریافت خدمات امانت به مدت مشخصی محروم خواهند شد.

کتابخانهٔ تخصصی تاریخ معاصر و مطالعات آرشیوی

این کتابخانه دارای مجموعه‌ای بالغ بر ۱۹۰۰۰ جلد کتاب فارسی و لاتین در زمینهٔ تاریخ خصوصاً تاریخ معاصر و ۲۴۰ عنوان نشریهٔ ادواری و روزنامه‌های صحافی و جاری و همچنین مقادیر قابل توجهی پایان‌نامه، چکیده‌نامه و جزوات و گزارشات دولتی است. کتابخانهٔ تخصصی دارای بخش‌های امانت، مرجع، مجموعه‌سازی و سفارشات، و فهرست‌نویسی و بخش پیایندهاست که هر کدام توسط مسئولان مربوط اداره می‌شوند.
اعضای کتابخانه را منحصراً کارکنان سازمان تشکیل می‌دهند و هدف عمدهٔ آن کمک به کارکنان سازمان در امور تحقیقاتی و فعالیت‌های پژوهشی مربوط به سازمان است. محققان و دانشجویان نیز در صورت نیاز با معرفی‌نامه می‌توانند از خدمات و امکانات کتابخانه بهره‌مند شوند.

کتابخانهٔ نابینایان

این بخش از سال ۱۳۸۲ و با تشكیل گروه ویژه در مدیریت اطلاع‌رسانی همگانی با نام بخش نابینایان و معلولان كتابخانهٔ ملی راه‌اندازی گردید. هدف از تاسیس این كتابخانه، تامین نیازهای فرهنگی و اطلاعاتی آن دسته از افراد جامعه اعم از نابینایان و كم‌بینایان است كه فاقد امكان استفاده از كتاب‌های چاپی و یا هرگونه مواد دیداری و شنیداری هستند. جهت تحقق بخشیدن به هدف مذكور، امكانات و خدمات ویژه‌ای برای مراجعه‌كنندگان در نظر گرفته شده است که از جملهٔ آنها می‌توان فراهم نمودن سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای مورد نیاز مطالعه و نیز گردآوری انواع منابع گویا و بریل را نام برد.

کتابخانهٔ کودکان و نوجوانان

این کتابخانه با هدف ایجاد مجموعه‌ای استاندارد و نمونه برای ارائهٔ خدمات به گروه سنی هفت تا ۱۴ سال راه‌اندازی شد. بنای کتابخانه در ضلع شرقی کتابخانهٔ ملی در دو طبقه واقع شده است. طبقه‌ٔ اول شامل منابع مخصوص کودکان و طبقهٔ دوم، منابع مورد نیاز برای پژوهشگران کودک و نوجوان قرار دارد.

اتاق اطلاع‌رسانی تاریخ شفاهی

در سال ۱۳۸۶ سازمان به منظور توسعهٔ طرح‌ های تاریخ شفاهی، با استفاده از توانمندی بخش خصوصی، به مصاحبه با شماری از چهره‌های شاخص تاریخ و فرهنگ معاصر ایران اقدام کرد. در مجموع، تاکنون بیش از ۲۰۰۰ ساعت مصاحبه به ‌وسیله‌ٔ این سازمان انجام و یا از طریق خریداری، گردآوری شده است.
نسخه‌ای از منابع تاریخ شفاهی مطابق با مقررات بهره برداری از این منابع، در اتاق اطلاع‌رسانی تاریخ شفاهی، واقع در ساختمان آرشیو ملی، طبقهٔ اول، قابل دسترسی برای پژوهشگران و علاقه‌مندان است.

عضویت در کتابخانهٔ ملی

در کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران سه نوع عضویت تعریف شده است که در زیر به شرح هر یک می‌پردازیم:

عضویت ویژه

این نوع عضویت شامل افراد زیر است:

• روسای سه قوه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام
• معاونین رئیس جمهور و پست‌های همتراز، نواب رئیس مجلس شورای اسلامی و اعضای شورای نگهبان
• وزرا و پست‌های همتراز و روسای کمیسیون‌های مجلس شورای اسلامی
• مراجع تقلید
• روسای فرهنگستان‌های جمهوری اسلامی ایران
• اعضای پیوستهٔ فرهنگستان‌های جمهوری اسلامی ایران
• روسا و معاونین سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی
• اعضای هیئت علمی با رتبهٔ استادی کامل
  

عضویت این افراد به صورت دائمی است و ارائهٔ خدمات و امکانات به آنها در بالاترین حدی است که در مقررات بخش مورد نظر، پیش‌بینی شده است. عضویت و استفاده از همهٔ خدمات سازمان برای این افراد رایگان است.

عضویت تخصصی

مدت عضویت برای افراد مشمول این عضویت حداکثر یک سال است. ارائهٔ خدمات و هزینه‌ها در هر سال بر اساس دستورالعملی است که به تصویب هیئت اجرایی سازمان برسد. این نوع عضویت شامل افراد زیر است:

• نخبگان و مخترعان
• فارغ‌التحصیلان دکترای تخصصی، دکترای حرفه‌ای، کارشناسی ارشد و حداقل سطح سهٔ حوزه
• شاغلان به تحصیل در مقطع دکترای تخصصی و طلاب شاغل به تحصیل در سطح چهار حوزه
• پدیدآورندگان کتاب‌های علمی-تخصصی
• نویسندگان مقالات علمی با درجهٔ ‌ّISI، علمی-پژوهشی و علمی-ترویجی و نیز ارائه شده در کنفرانس‌های بین‌المللی
• دارندگان مدرک درجهٔ یک، دو و سهٔ هنری با تایید از وزارت ارشاد
• معلولین جسمی-حرکتی، نابینایان و کم‌بینایان و ناشنوایان
• کارمندان و بازنشستگان سازمان، حافظان کل قرآن کریم، جانبازان و ایثارگران، اهداکنندگان مجموعه‌های نفیس، بازنشستگان دولت، قهرمانان ملی و جهانی؛ با حداقل مدرک کارشناسی

عضویت عمومی

مدت عضویت برای افراد مشمول این عضویت حداکثر یک سال است. ارائهٔ خدمات و هزینه‌ها در هر سال بر اساس دستورالعملی است که به تصویب هیئت اجرایی سازمان برسد. این نوع عضویت شامل افراد زیر است:

• فارغ‌التحصیلان مقطع کارشناسی ارشد ناپیوسته
• دانشجویان مقطع دکترای حرفه‌ای و کارشناسی ارشد پیوسته ترم ده به بالا
• طلاب شاغل به تحصیل در سطح سهٔ حوزه
• حافظان کل قرآن کریم، جانبازان و ایثارگران و اعضای درجهٔ یک خانواده‌های شهدا، جانبازان و ایثارگران، اهداکنندگان مجموعه‌های نفیس و اعضای درجهٔ یک خانواده‌های آنها، بازنشستگان دولت، قهرمانان ملی و جهانی؛ با حداقل مدرک پیش‌دانشگاهی(دیپلم قدیم)

تاریخچه

تاریخچهٔ آرشیو در ایران

کشور ما به‌دلیل سابقهٔ دیرین فرهنگی و تمدن باستانی دارای اشیا، اسناد و پیشینه‌های ارزشمندی است که حفاظت از آن نه تنها در معرفی گذشتهٔ پرافتخار ملی‌مان نقش بسزایی دارد، بلکه محققان سراسر دنیا را در شناخت تاريخ کهن بشر و تحقیق پیامون علوم مختلف یاری می‌رساند. متاسفانه عدم استفاده صحیح از مواد موجود در طبیعت، عوامل مخرب متعددی چون رطوبت، نور، آلودگی‌های جوی، موجودات زنده (باکتری‌ها، قارچ‌ها، حشرات و جوندگان)، سوانح و بلایای گوناگون (زلزله، سیل و آتش‌سوزی)، غفلت‌ها و به‌کارگیری شیوه‌های نا‌مناسب حفاظت، نگهداری و مرمت، پیوسته این آثار را تهدید و در معرض تخریب و نابودی قرار داده‌اند؛ به‌همين‌منظور باید اقداماتی برای رفع آسیب‌های وارده به‌شکلی که با گذشت زمان این اقدامات خود عاملی جهت تخریب بیشتر اسناد نگردد، اعمال شود.

دوران باستان تا صفویه

رسم نگهداری از اسناد و مدارک دولتی در ایران به دوران هخامنشی بازمی‌گردد. هستهٔ مرکزی تشکیلات اداری در حکومت هخامنشی را «بایگانی سلطنتی» تشکیل می‌داد. رئیس بایگانی، در ارتباط مستقیم با شخص پادشاه بود و مسئول ضبط و ربط مکاتبات حکومتی بود. سازمان‌های آرشیوی سلطنتی ایران در بابل، اکباتان، شوش، پرسپولیس و دیگر شهرهای محل زندگی شاهان ایران، وجود داشته است. ایرانیان در میانهٔ قرن پنجم پیش از میلاد از موادی مانند چرم یا پاپیروس استفاده می‌کردند؛ اما به‌سبب آسیب‌پذیری این مواد، اسناد و مدارک دورهٔ هخامنشی دوام زیادی نیاوردند و اسناد باقی‌مانده از این دوره بسیار اندک‌اند.
پس از تسلط یونانیان بر ایران، آرشیو سلطنتی ایران در یک آتش‌سوزی از بین رفت؛ ولی اسکندر بی‌درنگ دستور داد با استفاده از رونوشت اسناد که در اختیار فرماندهان نظامی بود، اسناد از بین رفته را بازنویسی کنند.

دورهٔ صفویه تا اواسط قاجار

شیوهٔ ایرانیان باستان در نگهداری اسناد دیوانی بعدها گسترش یافت و معمول دیگر حکومت‌ها شد. در دورهٔ صفویه رونوشت تمام ارقام مربوط به امور مالی و احکام و نشانه‌ها و نامه‌ها و اسناد در دفتر مخصوصی ثبت می‌شد. محل نگهداری این دفترها که دفترخانهٔ دیوان نام داشت، ظاهراً عمارت چهل‌ستون بوده‌است. در دورهٔ قاجار از زمان فتحعلی‌شاه، اسناد و مکاتبات و سواد فرمان مادر در دربار نگهداری می‌شد و آرشیو جزء ادارهٔ بیوتات به‌شمار می‌رفت. از زمان ناصر‌الدین‌شاه علاوه‌بر بخش نگهداری اسناد دربار، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه در دستگاه «میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک» گردآوری می‌شد اما روش صحیحی برای نگهداری اسناد و نوشته‌ها وجود نداشت. سرانجام در سال۱۲۷۸ شمسی، وزارت خارجه به پیروی از روش بایگانی کشورهای اروپایی، بایگانی خود را مرتب کرد.

بعد از انقلاب مشروطه

طی سال‌های ۱۲۸۹تا۱۳۰۹شمسی، اقداماتی برای به‌کاربردن روش‌های نوین بایگانی با استفاده از دانش و تجارب هیئت‌های فرانسوی و بلژیکی انجام گرفت. بالاخره در اردیبهشت‌۱۳۰۹، مرکز حفظ اسناد دولتی تشکیل شد و در جلسهٔ هیئت وزیران به‌تصویب رسید. به‌این‌ترتیب تا سال۱۳۴۵ که لایحهٔ تأسیس سازمان اسناد ملی ایران به هیئت‌دولت ارائه شد، هرچند وقت یک‌بار، لوایحی در این باره بررسی می‌شد. لایحهٔ مزبور در ۲۳آبان۱۳۴۵ طرح شد و پس از طی مراحل مختلف ردوقبول، سرانجام در اردیبهشت‌۱۳۴۹ مجلس شورای ملی قانون تأسیس سازمان اسناد ملی ایران را مصوب کرد. بدین‌سان مقدمات تشکیل آرشیو ملی ایران پاسدار هویت تاریخی و فرهنگ کشور به‌وجود آمد.

تاریخچهٔ حفظ و نگهداری اسناد در آرشیو ملی

پس از تأسیس سازمان اسناد ملی ایران (آرشیو ملی ایران) در تاریخ ۲اردیبهشت۱۳۴۹ و انتقال اسناد باارزش به آن، بخشی از اسناد باارزشی که به سازمان انتقال می‌یافت، به‌دلیل رعایت‌نکردن اصول صحیح نگهداری اسناد در بایگانی‌های راکد سازمان‌ها و وزارتخانه‌‌های دولتی، آسیب‌دیده یا به انواع آفات بیولوژیکی آلوده می‌شدند. این قبیل اسناد قابل نگهداری و ارائه به محققان‌ نبود؛ ازاین‌رو در شهریور۱۳۵۵، کارگاه مرمت اسناد با همکاری سازمان یونسکو راه‌اندازی شد و آغاز به‌کار کرد. به‌دلیل گسترش فعالیت‌های حفظ و نگهداری و نیاز به تشکیلات منسجم‌‌تر، حدوداً در سال۱۳۶۹ این کارگاه به‌مدیریت آماده‌سازی و مرمت اسناد متشکل از ۳ اداره (ادارهٔ مرمت فیزیکی اسناد، ادارهٔ آزمایشگاه و اصلاح اسناد و ادارهٔ تنظیف و ضدعفونی اسناد) تغییر وضعیت تشکیلاتی یافت. در دوم شهوریور۱۳۸۱ در نود و پنجمین جلسهٔ شورای عالی اداری، به‌منظور ساماندهی مدیریت اسنادی و ایجاد هماهنگی برای نگهداری آثار و اسناد مکتوب (چاپی و خطی) و غیرمکتوب و اوراق، مراسلات، دفاتر و سایر اسناد ملی در دستگاه‌های اجرایی و نظایر آن و همچنین تسهیل در نگهداری و دسترسی اسناد و صرفه‌جویی در هزینه‌های مربوط و جلوگیری از انجام وظایف تکراری، تصویب کرد که دو سازمان کتابخانهٔ ملی ایران و اسناد ملی ایران باهم ادغام و به‌صورت دو معاونت تخصصی پس از احصاء فعالیت‌های موازی و ادغام با همدیگر در سازمان جدیدی با عنوان «سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران» به فعالیت‌های خود ادامه دهند. به‌همین‌دلیل در سال۱۳۸۵ جلسات کارشناسی در خصوص احصاء وظایف موازی و ادغام آن، به‌منظور ایجاد ساختار تشکیلاتی جدید سازمان تشکیل شد. نهایتاً در سال۱۳۸۵ تشکیلات پیشنهادی تصویب شد و بر طبق تشکیلات مصوب، مدیریت آماده‌سازی و مرمت به «اداره‌کل حفاظت و نگهداری» تغییر ساختار یافت.

تاریخچهٔ کتابخانهٔ ملی ایران

اولین کتابخانهٔ ملی به‌همت انجمن معارف

در زمان ناصر‌الدین‌شاه قاجار و مخصوصا صدارت میرزا تقی‌خان امیرکبیر توجه خاصی به معارف در ایران می‌شد. لذا در ۱۲۶۸ق (۱۲۳۰شمسی)، مدرسهٔ دارالفنون در تهران تأسیس شد و ۱۲ سال بعد (۱۲۸۰ق یا ۱۲۴۳ش)، کتابخانهٔ کوچکی در آن مدرسه تأسیس شد. در عهد مظفرالدین‌شاه آشنایی ایرانیان با تمدن غرب بیشتر شد و نخستین مدارس به‌سبک جدید همچون «مدرسهٔ رشدیه» و نیز «انجمن معارف» در ۱۳۱۵ق یا ۱۲۷۶ش تأسیس شد.
اعضای انجمن معارف در زمان صدارت امین‌السلطان پس از تدوین نظامنامهٔ داخلی در ۱۷ فصل برای انجمن، به تأسیس کتابخانهٔ ملی مبادرت نمودند. این انجمن عمارتی را در اول خیابان علاءالدوله تهیه می‌کنند و در ۱۷جمادی‌الآخر۱۳۱۶ق یا ۱۲۷۷ش کتابخانهٔ ملی افتتاح شد و ریاست کتابخانه به «میرزا اسمعیل‌خان آجودانباشی» از اعضای انجمن معارف سپرده شد؛ اما اختلافات داخلی بین اعضای انجمن باعث شد حیات این کتابخانه در ۱۲۷۷شمسی به‌پایان برسد. واژهٔ «ملی» در نام این نهاد، ابتدا به‌هیچ‌وجه به‌معنای «ملی‌گرایانه» و «ملیتی» نبود؛ بلکه بیانگر وابستگی‌نداشتن به دولت بود و قرار بود که این کتابخانه، نهادی غیرانتفاعی و مردمی باشد.

تلاش‌های نصرالله تقوی و بزرگان دیگر

پنج سال بعد در سال۱۲۸۲شمسی، برای بار دوم حاج‌سیدنصرالله تقوی به‌اتفاق میرزا محمدعلی‌خان نصره‌السلطان و ملک‌المتکلمین، اقدام به تأسیس کتابخانهٔ ملی نمودند. آن‌ها عمارتی فوقانی را در خیابان ناصری (شمس‌العماره) تهران، اول کوچهٔ ارامنه جنب سقاخانه اجاره می‌کنند، عده‌ای از بزرگان، کتاب‌هایی به این کتابخانه اهدا می‌کنند و قسمتی از کتاب‌های کتابخانهٔ دارالفنون نیز به آنجا منتقل می‌شود. نصرالله تقوی به ریاست کتابخانه انتخاب می‌شود. نظام‌نامه‌ای هم برای کتابخانه تدوین می‌شود و در ۱۲۸۴شمسی، رسماً کتابخانه افتتاح می‌شود. در ادامه، سوءظن دولت به فعالیت روشن‌فکران باعث تعطیلی این کتابخانه می‌شود و بنابراین، تقوی از دولت درخواست می‌کند مکانی برای کتابخانه اختصاص دهد. وزارت معارف مقدمات ساخت بنای کتابخانه را فراهم می‌کند؛ ولی ساخت بنا به‌ دلایلی ناتمام می‌ماند. پس از بمباران مجلس، کتابخانهٔ ملی از ترس غارت تعطیل شد و با وجود تلاش مؤسسان، دوباره دایر نشد. مجموعه منابع آن به ساختمان دارالفنون و سپس در دورهٔ وزارت علی‌اصغر حکمت به «کتابخانهٔ عمومی معارف» منتقل شد (۱۳۱۳ه‍.ش). در این کتابخانه که در سالن‌های شرقی طبقهٔ دوم ساختمان دارالفنون قرار داشت، حدود ۵هزار جلد کتاب جمع‌آوری شده‌بود.

مهدی بیانی و تأسیس کتابخانهٔ ملی

اواخر سال۱۳۱۳ شمسی، هم‌زمان با ریاست مهدی بیانی در کتابخانهٔ عمومی معارف، کنگره و جشن هزارهٔ فردوسی در تهران برگزار شد. مستشرقین بسیاری برای این کنگره به تهران آمدند و کتاب‌هایشان را هدیه کردند. لذا پیشنهاد شد تالاری به نام فردوسی در مدرسهٔ دارالفنون نامگذاری شود و آثار اهداشده در آنجا گردآوری شود. مهدی بیانی ضمن مکاتبات بسیار برای رفع مشکل جا و فضای مناسب برای کتابخانهٔ عمومی معارف، فرصت را غنیمت دانست و تأسیس «کتابخانهٔ ملی ایران» را به علی‌اصغر حکمت پیشنهاد داد. حکمت از رضاشاه اجازه خواست که قسمتی از اراضی باغ ملی (مابین ساختمان وزارت امور خارجه و موزهٔ ایران باستان در خیابان سی تیر کنونی) برای ساختمان کتابخانهٔ ملی اختصاص یابد. بنابراین، ساختمان کتابخانهٔ ملی با طرح و نظارت مسیو آندره گدار، باستان‌شناس و معمار فرانسوی با همان نقش و اسلوب عمارت موزهٔ ایران باستان، ساخته شد. اتمام کار ساختمان تا ۱۳۱۸ به‌طول انجامید؛ اما کتابخانه در سوم‌شهریور۱۳۱۶شمسی با حضور رضاشاه افتتاح شد. بدین‌ترتیب مجموعهٔ منابع کتابخانهٔ عمومی معارف که به ۳۰هزار نسخهٔ خطی و چاپی رسیده‌ بود، به ساختمان جدید منتقل شد.

دههٔ۳۰ تا اوایل ۵۰شمسی

در نیمهٔ دوم دههٔ۳۰ ساختمان دیگری درحد فاصل ساختمان قبلی و دیوار وزارت امور خارجه ساخته شد؛ اما یک دههٔ بعد مجدداً مشکل فضا پدیدار شد که چون آیین‌نامه‌های کتابخانهٔ ملی بیشتر پاسخ‌گوی نیازهای یک کتابخانهٔ عمومی بود، بحث احداث کتابخانهٔ ملی پهلوی پیش آمد و عملاً موضوع کمبود فضای کتابخانهٔ ملی در ساختمان جنب موزه کنار گذاشته شد. کتابخانهٔ ملی ایران از سال۱۳۴۲ به‌طور ناقص و نامرتب، کتاب‌شناسی ملی ایران را منتشر می‌کرد؛ اما عقب‌بودن کتابخانهٔ ملی از اصول و ضوابط جهانی، باعث شد در سال۱۳۵۲، از ایفلا درخواست شود ایران را در تأسیس کتابخانهٔ ملی جدید یاری دهد.

دههٔ ۵۰ شمسی تاکنون

در ۱۳۵۴، ۶۰ تن از کتاب‌داران و معماران مشهور جهان به‌دعوت ناصر شریفی، رئیس وقت دانشکدهٔ کتابداری پرات، برای بررسی معماری و کتابخانه‌های ایران به کشورمان آمدند. حاصل همکاری این گروه با ۱۵ نفر از کتابداران ایرانی به‌مدت یک ماه، طرح ناصر شریفی بود: کتابخانه‌ای با ۳۵۰۰۰۰متر مربع زیربنا؛ این طرح به‌دلایلی رد شد و طرح دوم این هیئت که توسط ژان پیر کلاول، رئیس کتابخانهٔ دانشگاه لوزان، ارائه شد، در مهر۱۳۵۵ به‌تصویب هیئت داوران رسید. کمیته‌ای هفت‌نفره در سال۱۳۵۹، ساختمان دفتر فرهنگی فرح پهلوی در نیاوران را برای احداث این کتابخانه در ۹۴هزار مترمربع، مناسب دیدند. متعاقب موافقت وزیر فرهنگ و آموزش عالی در ۱۸فروردین۱۳۶۰، بخشی از ساختمان نیاوران به کتابخانهٔ ملی تحویل داده شد. در این دوره، پراکندگی بخش‌های مختلف کتابخانهٔ ملی موجب کندی انجام وظایف و مشکلات دیگری می‌شد. بالاخره در تاریخ ۷مرداد۱۳۷۴، طرحی جدید برای ساختمان کتابخانهٔ ملی پذیرفته شد. فاز اول این ساختمان جدید در ۱۱اسفند۱۳۸۳ بر روی تپه‌ای در منطقهٔ عباس‌آباد، کنار بزرگراه حقانی افتتاح شد. این مجموعه که گنجایش ۷میلیون کتاب را دارد، اکنون تکمیل شده است و تمامی بخش‌های کتابخانهٔ ملی در آن جای گرفته‌اند.

نمایی ورودی ساختمان کتابخانه

چشم‌اندازی از تحولات اداری کتابخانهّ ملی

کتابخانهٔ ملی تا سال۱۳۴۳ش تابع وزارت فرهنگ بود، از این سال تحت نظارت اداره‌کل کتابخانه‌ها به‌صورت واحدی از واحدهای وزارت فرهنگ و هنر درآمد و از سال۱۳۵۳، واحد مستقلی در وزارت فرهنگ و هنر شد. بعد از انقلاب در سال۱۳۵۸، کتابخانهٔ پهلوی سابق در کتابخانهٔ ملی ادغام شد و کتابخانهٔ ملی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی سابق ملحق شد. در سال۱۳۶۲ مرکز خدمات کتابداری در کتابخانهٔ ملی ادغام شد. در سال۱۳۶۹، دکتر حسن حبیبی از طرف دولت وقت، مامور به تهیهٔ لایحه‌ای برای تمرکز اسناد کشور شد. درپی تصویب این لایحه در مجلس شورای اسلامی، کتابخانهٔ ملی ایران، سازمانی مستقل زیرنظر ریاست جمهوری اسلامی ایران به سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور پیوست و نهایتاً در سال۱۳۸۱، با مصوبهٔ شورای عالی اداری، «سازمان اسناد ملی ایران» از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور منتزع شد و با کتابخانهٔ ملی ادغام شد و به «سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران» تغییر نام پیدا کرد.

کارکردها

وظایف و فعالیت‌های کتابخانهٔ ملی

مطابق اساسنامهٔ جدید، کتابخانهٔ ملی، کتابخانهٔ مادر شناخته شده و نقش اصلی در انجام امور مربوط به کتابداری و اطلاع‌رسانی به آن سپرده شده‌ است. برنامه‌های فعلی کتابخانهٔ ملی را می‌توان بر دو پایه استوار دانست:

• جبران عقب‌ماندگی‌های کتابخانه و رساندن آن به‌حد کتابخانهٔ ملی واقعی در شأن نظام جمهوری اسلامی ایران و متناسب با ویژگی‌ها و شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور
• آماده‌سازی کتابخانهٔ ملی برای برداشتن گام‌های اساسی به‌سوی رشد و توسعهٔ مجموعهٔ کشور و مرتفع‌نمودن نیازهای آینده و نسل‌های بعدی
  

در اساسنامهٔ جدید، شش حوزهٔ اصلی فعالیت برای کتابخانه تعیین ‌شده ‌است:

گردآوری منابع

کتابخانهٔ ملی ملزم به گردآوری و حفظ منابع با مشخصات زیر است:

• تمامی آثار مکتوب و غیرمکتوب منتشرشده در داخل کشور، اعم از کتاب، نشریه، جزوه، خبرنامه، پوستر، نقشه، نوارهای صوتی و تصویری، مدارک دیجیتالی و نظایر آن (تمـام مؤسسات انتشاراتی، نشریات ادواری و تولیدکنندگان منابع دیداری و شنیداری، برطبق قـانـون مـؤظـف‌اند دو نسخـه از محصـولات خـود بـه کتابخانه ملّی بفرستند.)
• آثار منتشرشده در خارج از ایران در حوزهٔ مطالعات ایرانی و اسلامی به‌زبان‌های غیرفارسی به‌ویژه انگلیسی و عربی و همچنین تمام آثار منتشرشده به‌زبان فارسی (کتابخانه ملّـی از طریق ثبت سفارش نسبت به خریداری آثارمنتشره در خارج کشور اقدام می‌کند.)
• منابع مرجع و معتبر در موضوعات گوناگون به زبان‌های غیرفارسی به‌ویژه انگلیسی و عربی
  

بدین‌منظور، دو کمیته به نام‌های کمیتهٔ خرید نسخه‌های خطی و کمیتهٔ خرید منابع (غیرخطی) نسبت به ارزش‌گذاری و خرید مجموعه‌های ارائه‌شده به کتابخانه اقدام می‌کنند.

سازماندهی

در اجرای این وظیفه، کارهای گوناگونی چون فهرست‌نویسی، رده‌بندی، نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی منطبق‌با استانداردهای بین‌المللی انجام می‌شود. از سال۱۳۷۷ تمام ناشران ملزم به فهرست‌نویسی پیش از انتشار (فیپا) برای کتاب‌ها شدند. علاوه‌بر این، کتابخانه عهده‌دار تخصیص شمارهٔ استاندارد بین‌المللی پیایندها (شاپا) و نیز شمارهٔ استاندارد بین‌المللی کتابخانه‌ها (شابکا) به متقاضیان است.
فهرست‌نویسی در کتابخانه‌ٔ ملی برای منابع کتابی (چاپی)، منابع غیرکتابی (پایان‌نامه‌ها، گزارش‌ها و طرح‌های پژوهشی، منابع دیداری و شنیداری و...) و پیایندها (نشریات ادواری) موجود در کتابخانهٔ ملی انجام می‌شود. در راستای سازماندهی، کتابخانهٔ ملی به تکمیل و تصحیح بانک کتاب‌شناسی ملی و بانک مستندات (شامل عنوان‌های سرموضوعی، مستند مشاهیر و اسامی مؤلفان فارسی و لاتین، مستند تنالگان‌ها و سازمان‌ها) به دو صورت لوح فشرده و پیوسته (آن‌لاین) در وبگاه سازمان نیز می‌پردازد. تدوین منابع مرجع فهرست‌نویسی شامل دستنامه‌های فهرست‌نویسی، گسترش‌های رده‌بندی و مانند آن‌ها هم از دیگر فعالیت‌های سازمان است.

اشاعهٔ اطلاعات

رئوس فعالیت‌های کتابخانهٔ ملی در این حوزه به قرار زیر است:

• ارائهٔ خدمات گوناگون در زمینهٔ اطلاع‌رسانی به مراجعان
• انتشار طیف گسترده‌ای از منابع در موضوعاتی چون کتابداری و اطلاع‌رسانی، نسخه‌های خطی، کتاب‌شناسی‌ها، ایران‌شناسی، اسلام‌شناسی و ارائهٔ ابزارها و استانداردهای لازم برای کتابخانه‌ها و مباحث مربوطه.
• عرضهٔ دو بانک اطلاعاتی مهم به نام‌های «کتاب‌شناسی ملی ایران» و «نمایهٔ ملی ایران» در قالب چاپی و لوح فشرده
• راه‌اندازی سایت اینترنتی کتابخانهٔ ملی به‌نشانیِ www.nlai.ir و عرضهٔ اطلاعات کتابشناختی انواع منابع و آثاری که کتابخانهٔ ملی به‌نحوی سازماندهی نموده است.

ورودی تالارهای کتابخانه

پژوهش

پژوهش در کتابخانهٔ ملی به‌منظور اعتلا و بهبود فعالیت‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی کشور انجام می‌گیرد. برخی از فعالیت‌های پژوهشی کتابخانه به‌شرح زیر است:

1. تدوین راهنماها و استانداردهای لازم برای انواع کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی به‌صورت استانداردهای کتابخانه‌های دانشگاهی، استانداردهای کتابخانه‌های تخصصی، استانداردهای کتابخانه‌های مدارس، استانداردهای کتابخانه‌های زندان، راهنمای کتابخانه‌های ایران و مانند آن. از نمونه راهنماها می‌توان به «راهنمای روزنامه‌ها و مجله‌های ایران» اشاره کرد. این راهنمـا که هر سال منتشر می‌شود، فهرست الفبایی همراه‌با مشخصات کامل از روزنامه‌ها و نشریات ادواری است که در ایران منتشر شده و به کتابخانه ملّی رسیده است.
2. انجام پژوهش‌های کاربردی و بنیادی و حمایت از پژوهش‌هایی که در حوزهٔ علم اطلاعات و دانش‌شناسی و ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی. این طرح‌های پژوهشی پس از تصویب در شورای پژوهشی به‌اجرا درمی‌آید. طرح‌های پژوهشی در دست اجرای اداره‌کل پردازش و سازماندهی شامل طرح پژوهشی RDA و FRBR، طرح گسترش ردهٔ حقوق ایران، طرح گسترش ردهٔ جغرافیای ایران، طرح گسترش ردهٔ Z است.
3. پدید‌آوردن و تدوین و تالیف ابزار و منابع لازم برای تسهیل فعالیت‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی کشور مانند تدوین سرعنوان‌های موضوعی فارسی، فهرست مستند مشاهیر، اصطلاحنامه سه زبانهٔ «اصفا»، مارک ایران، گسترش رده‌بندی (رده‌بندی مربوط به زبان، ادبیات و تاریخ ایران، اسلام، فلسفه، حقوق و نظایر ایران) در دو رده‌بندی کنگره و دیویی. در ادامه برخی از این آن‌ها توضیح داده می‌شود:

• سرعنوان‌های موضوعی فارسی: این اثـر دربرگیرندهٔ شکل مستنـد موضوعات مطروحه در کتاب‌های منتشر شده در داخل ایران است. تاکنون سه ویرایش از آن به‌چاپ رسیده است.
• فهرست مستند اسامی مشاهیر و مؤلفان: نـام صحیح و تاریخ تولد یا فوت افراد سرشناس، نویسندگان و مترجمانی که کتابی از ایشان یا راجع به ایشان در ایران منتشـر شـده بـاشـد را می‌توان در این اثر یافت. به‌عبارت‌دیگر این اثر مانند سرعنوان‌های موضوعی فارسی است و پشتوانهٔ انتشاراتی دارد.
• سرعنوان‌های موضوعی پزشکی: بـه‌علـت تنـوع و گستردگی موضوعات در علـم پزشکی، سرعنوان‌های این حوزه به‌صورت مبنی جداگانه در دو جلد از جانب کتابخانه ملّی ایران تدوین و منتشر شده است.
• گسترش‌های رده‌بندی: ازآنجـاکه رده‌بندی‌های مـوجـود در سطح جهان در موضوعات مختص ایران و اسلام، جواب‌گو نیست، کتابخانهٔ ملّی سال‌هاست که به تدوین گسترش‌های مختلفی از رده‌بندی‌های دیویی و کنگره می‌پردازد.
• گسترش‌های دیویی: تاکنون گسترش رده‌بندی دیویی برای تاریخ ایران، ادبیات ایران، زبان‌های ایران، جغرافیای ایران و اسلام تدوین و منتشر شده است.
• گسترش‌های کنگره: علاوه‌بر تاریخ، ادبیات و جغرافیای ایران و اسلام با رده‌های فلسفهٔ اسلامی(BBR)، سازمان‌های آموزشی در ایران(LGR)، ادبیات فرانسه(PQ)، ادبیات عربی(PJA) و ادبیات روسی(PG) نیز مطابق با استانداردهای کتابخانهٔ کنگره، گسترش یافته است.
• تدوین کتاب‌شناسی‌ها و فهرست‌ها: کتاب‌شناسی آذربایجان، کتاب‌شناسی تاریخ ایران، کتاب‌شناسی اطلاعات و ارتباطات، کتاب‌شناسی آداب و رسوم اصفهان، فهرست نسخه‌های خطی پزشکی، فهرست کتب درسی چاپ سنگی، فهرست توصیفی سفرنامه‌های آلمانی ،انگلیسی، روسی و فرانسوی و فهرست نسخه‌های خطی کتابخانهٔ ملّی که تابه‌حال ۲۳ جلد از آن منتشر شده است.
• دایرةالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی: این اثر که در زبان فارسی اولین و تنها نمونه به‌شمار می‌رود، در دو جلد و در طی بیش از ده سال، به دست ده‌ها نویسنده و پژوهشگر در حوزه‌های مختلف علم کتابداری، اطلاع‌رسانی و نسخه‌شناسی نوشته شده است. جلد اول آن از حرف «آ» تا «ژ» در سال۱۳۸۱ و جلد دوم آن از حرف «س» تا «ی» در سال۱۳۸۵ منتشر شده است.
• احیای نشریات قدیمی: از ابتـدای دههٔ۷۰، کتابخانهٔ ملّی اقدام به تجدیدچاپ پاره‌ای از نشریات قدیمی و نایاب مربوط به دورهٔ قاجار نمود که تاکنون عناوین زیر از این مجموعه روانهٔ بازار شده است: ثریا، چهره‌نما، حبل‌المتین، پرورش، حکمت، شمس‌الحدید، مفتاح‌الظفر، ادب (مشهد/ تهران/ تبریز)، اطلاع، ناصری، معارف، فلاحت مظفری، فرهنگ اصفهان، مظفری، حفظ‌الصحه، وطن، ندای وطن، عدالت، کمال (ایران/ مصر)، خلاصه‌الحوادث، صبح صادق، شاهنشاهی، مجموعهٔ اخلاق، ایران نو، نخستینه‌های مطبوعات دورهٔ قاجار، روزنامهٔ وقایع اتفاقیه، روزنامهٔ دولت علیهٔ ایران، روزنامهٔ دولتی، روزنامهٔ ايران، روزنامهٔ ایران سلطانی، روزنامهٔ انجمن تبریز، ۲۲۵۷ شمارهٔ روزنامهٔ ایران در قالب لوح فشرده

آموزش

در دههٔ هفتاد با تأسیس مرکز آموزش عالی کتابداری در دو مقطع کاردانی و کارشناسی کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشجویانی مشغول به تحصیل شدند. آموزش‌های ضمن خدمت برای کارکنان کتابخانهٔ ملی و کتابداران سایر سازمان‌ها، از دیگر برنامه‌های آموزشی اجراشده است.

وظایف و فعالیت‌های سازمان اسناد

سازمان اسناد کشور یا آرشیو ملی نیز اهداف خود را در قالب فعالیّت‌های زیر انجام می‌دهد:

فراهم‌آوری و ارزشیابی اسناد

بخش عمدهٔ گردآوری اسناد، از طریق دریافت اسناد راکد بایگانی وزارتخانه‌ها، سازمان‌های دولتی و وابسته به دولت، شرکت‌ها و سایر موسسه‌ها و همچنین از طریق دریافت از خاندان‌های قدیمی و شخصیت‌های تاریخی، با روش‌های گوناگون (خریداری، اهدا، وقف و امانت) صورت می‌گیرد. ادارهٔ کل شناسایی و فراهم‌آوری اسناد ملی در مجموعه تشکیلات سازمان، نقش ورودی اصلی اسناد به معاونت اسناد و نیز بایگانی راکد کل کشور (نگهداری اسناد قبل از ورود به آرشیو) را ایفای می‌کند و از ادغام دو مدیریت، اسناد پیش‌آرشیوی و هماهنگی و ارزشیابی اسناد در سال۱۳۸۵ تشکیل شد و در قالب سه اداره و یک گروه فعالیت دارد که عبارت‌اند از: ادارهٔ ارزشیابی اسناد، ادارهٔ شناسایی و گردآوری اسناد (خرید و اهدا)، ادارهٔ مخازن و اطلاع‌رسانی اسناد عمومی و گروه پیش‌آرشیوی.

نظارت و پیگیری

شامل نظارت بر امحای اوراق زاید دستگاه‌های اداری کشور براساس ضوابط مربوط، تهیه و تدوین مقررات، ضوابط و معیارهایی که وزارتخانه‌ها و مؤسسه‌های دولتی و وابسته به دولت باید در تنظیم و ضبط و نگهداری اسناد و پرونده‌های خود رعایت نمایند و همچنین تهیه و تدوین ضوابط و استانداردهای لازم جهت فهرست‌نویسی، نمایه‌سازی و اسکن اسناد است و نیز ابلاغ آن‌ها به همهٔ واحدهای اسنادی دستگاه‌های کشور.

سازماندهی

دریافت و تنظیم و فهرست‌نویسی توصیفی و تحلیل اسناد، آماده‌سازی و مرمت اسناد با آخرین دستاوردهای علمی در زمینهٔ حفاظت و آسیب‌شناسی و ترمیم آسیب‌های فیزیکی و شیمیایی و نیز هماهنگی و ارزشیابی اسناد، از فعالیت‌های این حوزه است.
تنظیم و توصیف اسناد:
فعالیت تنظیم و پردازش اسناد در ادارهٔ کلی به‌همین نام انجام می‌پذیرد. ازآنجاکه تبدیل داده‌های خام به اطلاعات پردازش شده، گام اصلی درتسهیل فرایند بازیابی اطلاعات است و موجب افزایش دقت و سرعت بازیابی می‌شود، وظیفهٔ اصلی این مدیریت، پردازش و ذخیره‌سازی داده‌هاست؛ آن‌هم به گونه‌ای که کاربران به بهترین و ساده‌ترین روش ممکن به اطلاعات دسترسی پیدا کنند. تنظیم و توصیف اسناد، براساس استانداردهای جهانی آرشیو، به‌ویژه دو اصل «احترام به منشأ اسناد» و «حفظ نظم و ترتیب اولیه» و با لحاظ‌کردن ویژگی‌های فرهنگی و تاریخی ایران و زبان فارسی انجام می‌گیرد.
اسنادی که در مرحلهٔ ارزشیابی، واجد شرایط ارزش نگهداری دائمی تشخیص داده می‌شوند، بنابه اولویت‌های از پیش تعیین شده که عمدتاً برپایهٔ دو عنصر اهمیت و قدمت است به بخش ضدعفونی ارسال و سپس به واحد تنظیم و پردازش منتقل می‌شوند و با درنظرگرفتن نوع اسناد (متنی و غیرمتنی)، به گروه‌های ذیربط ارسال می‌شوند و سپس کارشناسان برنامه‌ریزی و بررسی اسناد، ضمن بررسی و مطالعهٔ محتوای آن‌ها، فهرست موضوعی و توصیفی (محتوایی و فیزیکی) اسناد را در چارچوب عناصر اطلاعاتی مندرج در کاربرگه‌های تنظیم و توصیف، تهیه و در بانک اطلاعاتی سازمان وارد می‌کنند.
مرمت و حفاظت اسناد:
حفظ و نگهداری در ادارهٔ کلی به همین نام در مرکز اسناد صورت می‌گیرد که متشکل از گروه‌ها و ادارت زیر است:

• آسیب‌شناسی و آزمایشگاه
• آسیب‌زدایی و مرمت اسناد
• ادارهٔ میکروفرم‌ها و اسناد دیجیتالی
• ادارهٔ حفاظت از منابع دیداری و شنیداری.

اهم وظایف حفاظت و نگهداری اسناد

• آسیب‌زدایی و مرمت تمام اسناد نوشتاری‌غیرنوشتاری آسیب‌دیده قبل از ورود به مخازن و ارائهٔ خدمات مشاوره‌ای در این زمینه‌ها به سایر مراکز
• ضدعفونی و آفت‌زدایی همهٔ اسناد نوشتاری‌غیرنوشتاری مورد درخواست سایر مراکز اسناد مطابق با مقررات و تعرفه‌های سازمان
• انجام نمونه‌برداری از اسناد آلوده، کشت بیولوژیک نمونه‌ها و تشخیص نوع آلودگی‌های قارچی
• بازدید ادواری از مخازن آرشیو جهت کنترل وضعیت حفظ و نگهداری اسناد، کنترل آلودگی مخازن و نمونه‌برداری از هوا
• انجام فعالیت‌های تخصصی بر روی اسناد آسیب‌دیده به‌منظور لکه‌برداری، بر طرف‌کردن الحاقات اضافی سند یا مرمت‌های غیراصولی، تعیین PH و اسیدزدایی
• تدوین و نشر نتایج تحقیقات انجام شده در زمینه‌های عوامل آسیب‌رسان شیمیایی و بیولوژیکی به ساختار اسناد و کتب
• تبدیل اسناد دیداری و شنیداری به فرمت‌های مختلف و تهیهٔ نسخهٔ دیجیتال از آن‌ها و تکثیر اسناد در فرمت‌های مختلف و ایجاد و تعریف استانداردهای مربوط به منابع دیجیتالی و غیردیجیتالی

اشاعهٔ اطلاعات

در این راستا، خدمات به پژوهشگران و محققان، به‌صورت‌های عرضهٔ تصاویر اسناد، ارائهٔ میکروفیلم و میکروفیش، تدوین کتب اسنادی و فصلنامهٔ تحقیقات تاریخی گنجینهٔ اسناد انجام می‌گیرد. برپایی نمایشگاه‌های تخصصی، از دیگر فعالیت‌ها در این زمینه محسوب می‌شود. ادارهٔ کل اطلاع‌رسانی و ارتباطات در مرکز اسناد(شامل گروه اطلاع‌رسانی اسنادی، گروه اطلاع‌رسانی منابع دیداری و شنیداری، گروه ارتباطات آرشیوی و ادارهٔ مخازن آرشیوی) مسئول انجام این وظیفه است. گردآوری اطلاعات مستند تاریخی، از طریق انجام مصاحبه با شخصیت‌های مؤثر در تاریخ معاصر ایران و نظارت بر اجرای پروژه‌های تاریخ شفاهی و انتشار این مصاحبه‌ها از دیگر وظایفی است که در این اداره انجام می‌شود.

پژوهش

تحقیقات متنوعی برپایهٔ اسناد موجود به‌منظور کشف نکات مبهم تاریخی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خصوصاً مربوط به دوره‌های قاجار و پهلوی صورت می‌گیرد که تا کنون در این زمینه‌ها ۸۰ عنوان کتاب منتشر شده است. روش‌های مختلف طبقه‌بندی، حفظ و نگهداری اسناد و ارائهٔ روش‌های منطبق با استانداردهای جهانی از دیگر موضوعات پژوهشی است.

آموزش

طیف گسترده‌ای از آموزش‌های تخصصی مربوط به اسناد در این حوزه ارائه می‌شود؛ مانند سند‌شناسی و سند‌خوانی، آشنایی با آرشیوهای بزرگ ایران و جهان، کارشناسی بررسی اسناد و مدارک، ویراستاری متون تاریخی، مرمت اسناد و... .

فعالیت‌های منطقه‌ای و استانی

سوابق و اوراق فراوانی در استان‌ها وجود دارد که دائماً می‌باید ارزشیابی و ساماندهی شود تا در اختیار دانش‌پژوهان هر استان قرار گیرد و زمینهٔ اجرای عدالت اجتماعی و ایجاد فرصت‌های برابر برای همهٔ مردم کشور در دستیابی به اطلاعات‌ اسنادی فراهم آید. به‌منظور جلوگیری از تمرکز اسناد منطقه‌ای در مرکز و ایجاد تسهیلات برای پژوهشگران و محققین و نیز جمع‌‌آوری و سامان‌بخشی به اسناد بومی، در مناطق‌ مختلف کشور واحدهای آرشیوی استانی با وظایف کلی سازمان ایجاد شده است. این‌ واحدها تاکنون در استان‌های آذربایجان‌ِشرقی، اصفهان، بوشهر، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، فارس، کرمان، گیلان، همدان، مازندران و یزد تأسیس و شروع به‌کار کرده‌اند و درنظر است در استان‌های مستعد دیگر کشور نیز بنابه‌ضرورت توسعه یابند.

پیایندها در کتابخانهٔ ملی

فرهنگستان زبان و ادب فارسی اصطلاح «پیایند» را برای نامیدن نشریات ادواری برگزیده‌ است. در دنیای جدید، پیایندها به ابزار سنجش میزان حمایت سازمان‌ها از تحقیق تبدیل شده‌اند و سازمان‌هایی که به‌طورجدی از برنامه‌های تحقیقاتی علمی حمایت می‌کنند، بخش اعظم بودجهٔ تهیهٔ مواد را به پیایند‌ها اختصاص می‌دهند.
بخش نشریات کتابخانهٔ ملی دارای دو مخزن در طبقات منفی یک و منفی دو ساختمان کتابخانه است. تالار پیایندهای کتابخانهٔ ملی (تالار خواجه‌نصیرالدین طوسی) نیز در طبقهٔ منفی یک ساختمان در ضلع غربی قرار دارد. در این بخش، غنی‌ترین مجموعهٔ پیایندهای منتشرشده از ابتدای پیدایش مطبوعات در ایران تا به امروز گردآوری و نگه‌داری می‌شود. در دو دههٔ اخیر این گروه با دریافت بیش از ۳۵۰۰ عنوان پیایند جاری (فارسی، عربی، لاتین و...) اعم از مجله، روزنامه، هفته‌نامه، گاهنامه، خبرنامه، نشریات رایزنی و دانشجویی و...، سعی دارد کل پیایندهای جاری منتشرشده در کشور را جمع‌آوری کند. نشریات موجود در گروه به سه زبان فارسی (اردو، پشتو، ترکی، کردی و...)، عربی و لاتین (فرانسوی، آلمانی، انگلیسی، ارمنی و...)، بالغ بر ۲۳۵۰۰ عنوان است.
یکی دیگر از منابع بسیار مهم دردسترس در این بخش، راهنمای الکترونیکی نشریات رایگان در وب است. این راهنما شامل بیش از ۲۵۰ عنوان مجلهٔ علمی، پژوهشی و داوری‌شدهٔ معتبر الکترونیکی رایگان است. با استفاده از این راهنما، کاربران می‌توانند با انتخاب عنوان مجلهٔ مورد نظر خود، به‌راحتی به سایت وب مجلات علمی مراجعه کنند و به مطالعهٔ شمارهٔ جاری یا آرشیو مجلات دلخواه خود بپردازند.

گنجینهٔ ارزشمند میراث مکتوب

وظایف گروه اطلاع‌رسانی پیایندها

• دریافت، تنظیم، جایگزینی، حفظ و نگه‌داری پیایندها براساس ضوابط و دستورالعمل‌های مصوب کتابخانهٔ ملی
• همکاری در تهیه و تدوین ضوابط و دستورالعمل‌های گسترش مجموعه پیایندهای کتابخانه، ابزارها و نظام‌های کنترل ورودی و خروجی و بازیابی دستی و رایانه‌ای و نیز فرمت‌های لازم برای پردازش و سازماندهی پیایندها
• انجام خدمات مشاورهٔ مرجع و اطلاع‌رسانی پیایندهای موجود در کتابخانه
• پیگیری کسری پیایندها و ایجاد ارتباط مناسب برای تحویل به‌موقع انواع پیایندها
• همکاری در بازتولید و تجدید چاپ پیایندهای نفیس و نادر کتابخانه
• همکاری در پژوهش‌های و مطالعات پیایندی و نمایه‌سازی مقالات و محتوای پیایندهای کتابخانه و انتشار نمایهٔ ملی
• شرکت در نمایشگاه‌ها، همایش‌ها و دیگر نشست‌های مرتبط با پیایندها و مطبوعات در سطوح ملی و منطقه‌ای
  

شورای سازماندهی و اطلاع‌رسانی میراث مطبوعات کشور

سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی در پاییز۱۳۸۴، شورایی با این عنوان تشکیل داد. دو محور اصلی فعالیت‌های این شورا عبارت‌اند از: نخست، ایجاد وحدت رویهٔ معیارمند در گردآوری، سازماندهی و اشاعهٔ اطلاعات مطبوعات ایران و دوم، گردآوری و تکثیر دوره‌های نشریه‌های نایاب و کمیاب چاپ ایران و جهان به زبان فارسی و ارسال اینگونه نشریه‌ها به ۲۰ کتابخانهٔ معتبر کشور به‌منظور غنای هر چه بیشتر مجموعه‌ها و استفادهٔ محققان و علاقه‌مندان.

کتابخانهٔ ملی و فهرست‌نویسی نسخ خطی

برخلاف شیوهٔ فهرست‌نویسی کتاب‌های چاپی در کشور که در آن از یک رویهٔ واحد پیروی می‌شود، برای فهرست‌نویسی نسخ خطی دیدگاه‌ها و روش‌های متفاوتی وجود داشته و دارد. کتابخانهٔ ملی، به‌عنوان یکی از مجموعه‌های غنی نسخ خطی در ایران، با دارابودن بیش از ۲۵ جلد فهرست چاپ‌شده از مجموعهٔ خود، دارای جایگاهی والا و ارزشمند در میان کتابخانه‌های کشور است؛ ولی با نگاهی به فهرست‌های آن، تفاوت‌هایی در کار استادان پیشکسوت و نسل بعدی به‌چشم می‌خورد. شیوه‌های فهرست‌نویسی در ایران را می‌توان در موارد زیر برشمرد:

شیوهٔ سنتی

این شیوه از سدهٔ دوم و سوم هجری در بین دانشمندان اسلامی رواج داشت و در آن، بیشتر تاکید بر تهیهٔ فهرست‌های سیاهه‌مانند (برشمردن آثار) بوده است. از نمونه‌های اولیه‌ٔ این شیوه، «الفهرست» ابن ندیم و از نمونه‌های متأخر آن «الذریعه الی تصانیف‌الشیعه» اثر شیخ آقابزرگ طهرانی است.

شیوهٔ میانه

این شیوه، از نظر ویژگی فهرست‌نگاری، از سال۱۳۰۵ با انتشار اولین جلد از فهرست کتاب‌های کتابخانهٔ آستان قدس رضوی شروع شد. فهرست‌ها در کار تمام فهرست‌نگاران این شیوه مانند عبدالله انوار، علینقی منزوی و احمد منزوی، در کلیت مربوط به ذکر دو بخش کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی، دارای وجوه مشترک است؛ اما در ریزه‌کاری و تقدم و تأخر فیلد‌های اطلاعاتی، تعداد فیلدهای ضروری که برای هر بخش از کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی باید ذکر گردد و میزان تفصیل هر فیلد، هماهنگی وجود ندارد و هر فهرست‌نویس اسلوب خاص خود را دنبال می‌کند. در این روش، اطلاعات ثابت، معین و غیرقابل تغییر در کتاب خطی خاص، جزء بخش کتاب‌شناسی است؛ مانند مطالبی دربارهٔ عنوان، زبان، موضوع و مولف. اطلاعات غیرثابت، نسبت به نسخه‌های متعدد از کتاب خاشناسی محسوب می‌شود؛ مانند مطالبی دربارهٔ کاغذ، تعداد و اندازهٔ اوراق، نوع خط و تعداد سطور. فهرست‌نگاران این شیوه، که اکثریت فهرست‌نگاران دورهٔ معاصر ایران را تشکیل می‌دهند، می‌توان به عبدالله انوار، احمد منزوی و علینقی منزوی اشاره کرد.

شیوهٔ مدرن

نقطهٔ آغاز شیوهٔ نوین را می‌توان در کار کتابخانهٔ ملی مشاهده کرد. برخی از ویژگی‌های این شیوه عبارتند از: مستند کردن موضوعات و اسامی، سرشناسه قرار گرفتن پدیدآور به‌جای عنوان کتاب و اختصاص شناسهٔ افزوده به کاتب. در شیوهٔ مدرن، لزوما تقسیم دورهٔ میانه حفظ نشده و نمی‌شود، بلکه هر برگهٔ فهرست‌نویسی می‌تواند متشکل از سه بخش باشد: کتاب‌شناسی، نسخه‌شناسی و تحلیل موضوعی. از فهرست‌نگاران این شیوه می‌توان به حبیب‌الله عظیمی، ضمیره امیری و رضا خانی‌پور اشاره کرد.

ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی در کتابخانهٔ ملی

مجموعهٔ اولیهٔ کتابخانهٔ ملی

انگیزهٔ تأسیس کتابخانهٔ ملی بی‌ارتباط با مسئلهٔ ایران‌شناسی نیست. در کنگرهٔ جهانی فردوسی در تهران به سال۱۳۱۳شمسی، ایران‌شناسانی که به ایران آمده بودند، کتاب‌هایشان را هم با خود آورده بودند که هدیه کردند. قرار شد این کتاب‌ها در تالاری به نام «تالار فردوسی»، به‌نمایش گذاشته شود تا بعداً به یکی از کتابخانه‌ها منتقل شود. سه سال بعد کتابخانهٔ ملی ایران تأسیس شد. مجموعهٔ اولیهٔ کتابخانهٔ ملی که در حوزهٔ ایران‌شناسی، مجموعه‌ای غنی بود، عبارت بود از:

• کتابخانهٔ دارالفنون
• کتابخانهٔ معارف
• کتابخانهٔ سلطنتی
• کتاب‌های هدیه‌شده از طرف ایران‌شناسان غربی در کنگرهٔ جهانی فردوسی
• کتابخانهٔ بانک استقراضی روس که کتاب‌های خوبی به‌زبان‌های روسی، آلمانی و فرانسه داشت.
• کتاب‌های آلمانی که مدتی بعد، هیتلر به دولت ایران هدیه کرد.

تأسیس بخش ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی

سال۱۳۴۱ در زمان ریاست ایرج افشار، تمام کتاب‌های ایران‌شناسی از میان قفسه‌ها بیرون کشیده شد و در محلی جداگانه قرار گرفت و برای اولین بار، بخش «ایران‌شناسی» در کتابخانهٔ ملی تأسیس شد، البته بدون اینکه وظیفه و هدف خاصی برای آن در نظر گیرند. بعد از انقلاب، چند مجموعهٔ مهم ایران‌شناسی از مجموعهٔ کتابخانهٔ پهلوی و مجموعهٔ [دکتر] شادمان به کتابخانهٔ ملی منتقل شد.
در تمام کتابخانه‌های ملی جهان، وظیفه‌ای مبنی بر تهیه و گردآوری کتاب‌های راجع به آن کشور که به هر زبانی در سراسر جهان منتشر می‌شود، تعریف شده است؛ اما در کتابخانهٔ ملی ایران، تصریح به این وظیفه نه در آن ابتدا، بلکه حدود ۵۰ سال بعد، در سال۱۳۶۹، در اساسنامه گنجانده شد. کتابخانهٔ ملی پس از تأسیس، خط مشی و بودجهٔ خاصی برای تهیهٔ کتاب‌های ایران‌شناسی نداشت و کتاب‌های موجود در این زمینه، در کنار بقیهٔ کتاب‌‌ها در قفسه‌ها قرار داشت.
در اواخر دههٔ هفتاد و اوایل دههٔ۸۰شمسی، بالاخره گشایشی در بودجهٔ ارزی کتابخانه به‌عمل آمد و کتابخانه توانست تعداد چشمگیری از کتاب‌های مربوط به ایران و اسلام را که اکثراً به‌زبان‌های انگلیسی و عربی بودند، خریداری کند. طبق اساسنامهٔ سال۱۳۶۹ کتابخانهٔ ملی، «مرکز ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی» تأسیس شد و در سال۱۳۸۵، تالار ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی به نام «تالار مطهری» در ساختمان جدید کتابخانه افتتاح شد.

مجموعهٔ حاضر منابع و ساختار بخش ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی

مجموعهٔ ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی کتابخانهٔ ملی اگرچه غنی‌ترین مجموعه در نوع خود در ایران است، اما تا رسیدن به مجموعه‌ای نسبتاً کامل و روزآمد راهی دراز در پیش دارد. البته کتابخانه در زمینهٔ سازماندهی کتاب‌های موجود، توفیق تمام داشته است. فهرست‌نویسی این کتاب‌ها به‌شیوه‌ای بدیع و با اصالت بخشیدن به خط و زبان فارسی، بی‌تردید یکی از موفقیت‌های بزرگ کتابخانهٔ ملی است.
در سال۱۳۸۵ با تصویب نمودار سازمانی جدید، بخش ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی در قالب دو گروه اطلاع‌رسانی و پژوهش به فعالیت خود ادامه داد. در بخش اطلاع‌رسانی فعالیت‌هایی مانند دریافت و تنظیم و نگه‌داری منابع این حوزه، شناسایی منابع مرتبط جهت سفارش خرید، برقراری ارتباط و ایجاد شبکه‌های لازم میان مراکز ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی داخلی و خارجی، و در بخش پژوهشی، وظایفی از قبیل تالیف، ترجمه، تحقیق و آماده‌سازی متون، تهیه و تدوین واژه‌نامه و کتاب‌شناسی و شناسایی مراکز پژوهشی ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی و شرکت در تحقیقات بین‌المللی مرتبط انجام می‌شود.
از مجموعه‌های ارزشمند بخش ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی می‌توان به مجموعهٔ سفرنامه‌های موجود در کتابخانهٔ ملی اشاره کرد که قدمت برخی از آن‌ها گاهی به ۴۰۰ سال پیش می‌رسد. سفرنامهٔ «سر آنتونی شرلی» که در سال۱۶۱۳میلادی در لندن منتشر شد (قدیمی‌ترین سفرنامهٔ مجموعه)، سفرنامهٔ فرانسوی «پیتر دلاواله» (چاپ ۱۶۶۲م) و سفرنامه‌های «شاردن»(چاپ‌های ۱۷۲۶و۱۸۱۱م)، «ژان پاتیست تاورنیه»(۱۶۸۱م)، «آدام اولئاریوس»(۱۶۶۲م)، «جان بل»(۱۷۶۳م) و... اشاره نمود. در بخش روسی یک نسخه از معاهدهٔ ترکمن‌چای موجود است که ترجمهٔ فرانسهٔ آن همراه متن روسی آورده شده است که تاریخ دقیق آن معلوم نیست؛ اما مسلماً به دههٔ۱۸۲۰ تعلق دارد. در بخش آلمانی نیز یک قرآن به این زبان با ترجمهٔ «تئودور آرنولد» وجود دارد که در ۱۷۴۶ در شهر لمگو آلمان چاپ شده است. ترجمهٔ گلستان سعدی به‌آلمانی از «آدام اولئاریوس» که در ۱۶۶۰میلادی چاپ شده است نیز از دیگر آثار مهم است.

ریاست کتابخانهٔ ملی از آغاز تا امروز

آشنایی با روسای کتابخانهٔ ملی بخشی از آشنایی با کتابخانهٔ ملی است. کتابخانه ازلحاظ سازمانی درگیر تحولات بسیار بوده است. به‌همین‌دلیل، گاه مدیر کل داشته و گاه هم رئیس و هم مدیرکل. به‌استثنای دکتر مهدی بیانی که مدت بیست‌وچند سال ریاست کتابخانه را برعهده داشته، بقیه زمان کوتاهتری را به خود اختصاص داده‌اند. قبل از دورهٔ فعلی و ریاست اشرف بروجردی، افراد زیر عهده‌دار ریاست کتابخانهٔ ملی بوده‌اند.

مهدی بیانی (۱۲۸۵تا۱۳۴۶ه‍.ش)

بنیان‌گذار و نخستین رئیس کتابخانهٔ ملی ایران که از ۳شهریور۱۳۱۶ تا ۱۳خرداد۱۳۴۰ عهده‌دار ریاست کتابخانه بود. بیانی دارای مدرک دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران به سال۱۳۲۵شمسی بود. او از سال۱۳۳۵ تا زمانی که چشم از جهان فرو بست، در سمت مدیر کل کتابخانهٔ ملی فعالیت می‌کرد و نیز رئیس کتابخانهٔ سلطنتی بود. او دارای نشان درجهٔ ۵ و درجهٔ ۴ همایون بود. از بیانی، کتاب‌ها و مقالات متعدد در زمینهٔ فلسفه، خوش‌نویسی و کتابداری به‌جا مانده است؛ نظیر: «دو رساله از سهروردی»، ۱۳۱۷؛ «نمونهٔ خطوط خوش کتابخانهٔ ملی»، ۱۳۲۸؛ «کارنامهٔ بزرگان ایران»، ۱۳۴۰؛ «کتاب‌شناسی کتاب‌های خطی»، ۱۳۵۳.

برخی از فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی

• صاحب امتیاز نشریهٔ پیام نوین(۱۳۳۷تا۱۳۴۶)
• مدیر و استاد کتابداری در نخستین دورهٔ کوتاه‌مدت کتابداری(۱۳۱۷)
• استاد هنر در وزارت پیشه و هنر(۱۳۲۰تا۱۳۲۱) و استاد دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران
• کارشناس و عضو کمیسیون انتخاب و تعیین قیمت کتب خطی و چاپی

علی‌اصغر شمیم (۱۲۸۲تا۱۳۴۵ه‍.ش)

دکتر بیانی از ۱۳۱۶تا۱۳۴۰ ریاست را عهده‌دار بوده و در عین حال، علی‌اصغر شمیم از ۱۳۱۹تا۱۳۲۰ رئیس کتابخانه بوده است. علت این است که در این فاصله، دکتر بیانی مأمور ریاست ادارهٔ فرهنگ اصفهان می‌شود و شمیم را به‌جای خود می‌گمارد. علی‌اصغر شمیم استاد دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران و دانشکدهٔ پلیس از ۱۳۳۵تا۱۳۴۵ بوده است. از آثار او می‌توان به «کردستان: جغرافیا و نژاد و مذهب و تقسیمات؛ ایلات کرد» (۱۳۱۲) و «تاریخ دول معظم» (۱۳۳۸) اشاره کرد.

ناصر شریفی (۱۳۰۴تا۱۳۹۲ه‍.ش)

ناصر شریفی، شاعر، مترجم و اولین ایرانی دارای مدرک دکترای کتابداری است. او در سال۱۳۳۷ شمسی از دانشگاه کلمبیا در رشتهٔ دکترای کتابداری فارغ‌التحصیل شد. شریفی در سال ۱۳۴۰تا۱۳۴۱ مدیر کل کتابخانهٔ ملی بود. از دیگر مشاغل او می‌توان به کتابداری و معاونت کتابخانهٔ مجلس شورای ملی (۱۳۲۶تا۱۳۳۲)، مسئولیت برنامه‌ریزی یونسکو برای کتابخانه و آرشیو در فرانسه(۱۳۳۸تا۱۳۴۰)، ریاست اجرایی اطلاع‌رسانی و تعلیم و تربیت یونسکو در فرانسه(۱۳۴۱تا۱۳۴۲)، مسئولیت آموزش و مواد آموزشی، آمار و کتابخانه‌های عمومی و مدارس ایران در آموزش و پرورش(۱۳۴۰تا۱۳۴۱)، تأسیس و ریاست کتابخانه و مرکز اطلاع‌رسانی بین‌المللی دانشگاه پیتسبورگ-پنسیلوانیا(۱۳۴۳تا۱۳۴۵)، ریاست خدمات کتابداری بین‌المللی منابع آموزشی و خدمات اطلاع‌رسانی در دانشگاه یالتی نیویورک و ریاست بخش مطالعات بین‌المللی و مسائل جهانی اویستربی-نیویورک(۱۳۴۵تا۱۳۴۷) و ریاست دانشکدهٔ کتابداری و اطلاع‌رسانی پرات، نیویورک سیتی(۱۳۴۷تا۱۳۶۶) اشاره کرد.

شریفی دارای تألیفات بسیاری در زمینهٔ کتابداری به‌زبان انگلیسی است، مقالات متعددی در مجلات خارجی به‌چاپ رسانده است و سخنرانی‌هایی نیز در مجامع بین‌المللی کتابداری ایراد کرده است. پایان‌نامهٔ دکترای او مربوط به‌شیوهٔ فهرست‌نویسی کتاب‌های فارسی بود که هنوز هم (خصوصاً قسمت حرف‌نویسی آن) با کمی تعدیل در کتابخانهٔ ملی ایران به‌کار می‌رود.

برخی از فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی

• عضو هیئت تحریریهٔ نشریات راه نو، جهان نو، صبا و جنب و جوش (۱۳۲۰تا۱۳۲۱)
• مسئول برگزاری دوره‌ٔ کتابداری در دانشسرای عالی با همکاری ایرج افشار و دین فارنزورث
• استاد دانشسرای عالی (۱۳۳۹) و دانشگاه پیتسبورگ-پنسیلوانیا (۱۳۴۲تا۱۳۴۵)
• استاد مهمان دانشگاه نیویورک و آموزشگاه آلبانی (۱۳۴۵)
• استاد مهمان و رئیس افتخاری دانشکدهٔ علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی و کامپیوتر دانشگاه پرات و دانشگاه مراکش (مادام‌العمر)
• رئیس هیئت مشاوران در طرح ساخت کتابخانهٔ ملی ایران (۱۳۵۴)

ایرج افشار (۱۳۰۴تا۱۳۸۹ه‍.ش)

استاد افشار از خرداد تا دی‌۱۳۴۱ ریاست کتابخانهٔ ملی ایران را عهده‌دار بود. او موسس و بانی کتاب‌شناسی در ایران بود. آثار ایرج افشار متجاوز از هزار مقاله و ۲۰۰ عنوان کتاب در زمینهٔ تحقیقات ایرانی است. کتاب «فهرست مقالات فارسی از ۱۳۲۸تا۱۳۷۶» از شاهکارهای او به‌شمار می‌آید.

برخی از فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی

• مدیر نشریات مهر، فرهنگ ایران‌زمین، کتاب‌های ماه، نشریهٔ انجمن ناشران کتاب، راهنمای کتاب، نسخه‌های خطی کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران، کتابداری، ایران‌شناسی و آینده (۱۳۳۱-۱۳۷۲)
• ریاست کتابخانهٔ دانش‌سرای عالی (۱۳۳۹تا۱۳۴۱)
• ریاست مرکز تحقیقات کتاب‌شناسی (۱۳۴۲تا۱۳۴۳)
• ریاست انتشارات دانشگاه تهران (۱۳۴۳تا۱۳۴۹)
• ریاست کتابخانهٔ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران (۱۳۴۳تا۱۳۵۸)
• ریاست مرکز ملی کتاب وابسته به کمیسیون ملی یونسکو (۱۳۴۸)
• همکاری در تأسیس کلوپ کتاب (۱۳۳۶تا۱۳۳۷) که به «انجمن کتاب» تغییر نام داد.
• استاد دانشسرای عالی (۱۳۴۴تا۱۳۴۵) و دانشگاه تهران (۱۳۴۴تا۱۳۵۷)

ابراهیم صفا (۱۲۸۵تا۱۳۸۷ه‍.ش)

ابراهیم صفا برادر استاد ذبیح‌الله صفا، از سال ۱۳۴۲تا۱۳۴۵ مدیر کل کتابخانهٔ ملی ایران بود. قبل از آن، صفا از سال۱۳۱۳ کتابدار کتابخانهٔ معارف بود که در بدو تأسیس کتابخانهٔ ملی تا سال۱۳۱۸ در آنجا به کتابداری مشغول شد و در سال‌های ۱۳۱۸تا۱۳۳۵، معاونت کتابخانهٔ ملی را عهده‌دار بود. او جزء اولین کسانی است که در ایران تالیفاتی در زمینهٔ کتابداری به‌چاپ رساند.

جمشید بهروش

جمشید بهروش از سال ۱۳۴۶تا۱۳۵۳ مدیر کل ادارهٔ کتابخانه‌ها و سرپرست کتابخانهٔ ملی ایران بود. او در سال‌های ۱۳۵۲ و ۱۳۵۳ استاد کتابداری کلاس‌های آموزش کتابداری بود. همچنین در سال‌های ۱۳۴۴ و ۱۳۴۵ ریاست ادارهٔ‌کل موزه‌ها و بناهای تاریخی و ریاست ادارهٔ نگارش را عهده‌دار بود.

یحیی ذکاء (۱۳۰۲تا۱۳۷۹ه‍.ش)

یحیی ذکاء، ایران‌شناس و پژوهشگر تاریخ هنر بود که در سال۱۳۴۷ ریاست کتابخانهٔ ملی را برعهده داشت. او در حوزهٔ باستان‌شناسی تحصیل کرده بود و مسئولیت‌های زیادی در حوزهٔ موزه‌ها و باستان‌شناسی داشت. استادی دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران، استادی هنرستان رقص‌های ملی و محلی و تدریس تاریخ و تاریخ هنر، تاریخ لباس و زیباشناسی از دیگر فعالیت‌های اوست. از جوایز و افتخارات او می‌توان به نشان تاج، مدال جشن‌های شاهنشاهی، مدال درجهٔ اول فرهنگ و نشان سپاس اشاره کرد. او خالق بیش از ۱۴۰ مقاله و بیش از ۴۰ کتاب در زمینهٔ تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران است؛ همچون: «کاروند کسروی»، «فرهنگ کسروی»، «تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران»، «جستارهایی دربارهٔ مردم آذربایگان» و... .

ناصر مظاهری تهرانی

مظاهری تهرانی از سال ۱۳۴۸تا۱۳۵۳ کفیل و رئیس کتابخانهٔ ملی بود. او دارای مدرک کارشناسی ارشد کتابداری از دانشگاه کوئین انگلستان (۱۳۴۶) است. او از سال ۱۳۴۱تا۱۳۴۸ کتابدار کتابخانهٔ ملی بود و در سال۱۳۵۳ به‌مدت یک سال معاونت کتابخانه را عهده‌دار بود. ریاست کتابخانهٔ مرکز اسناد فرهنگی آسیا برای یونسکو (۱۳۵۴تا۱۳۵۶) از دیگر فعالیت‌های اوست. مظاهری استاد کتابداری در دورهٔ کارشناسی دانشکدهٔ علوم تربیتی دانشگاه تهران (۱۳۴۶تا۱۳۴۷) بود. او اولین رئیس انجمن کتابداران ایران (۱۳۴۶تا۱۳۴۸) بود و کتابخانه‌های مرکز مطالعات تاریخی یونسکو را در موزهٔ هنرهای معاصر، موزهٔ فرش و موزهٔ نگارستان پایه‌گذاری کرد. از نوشته‌های او می‌توان به مقالات متعدد در مجلهٔ پیام یونسکو اشاره کرد.

علی حق‌ازلی (۱۳۱۳تا۱۳۷۳ه‍.ش)

حق‌ازلی از سال ۱۳۵۳تا۱۳۵۴ سرپرست کتابخانهٔ ملی بود. از دیگر فعالیت‌های او می‌توان به معاونت ادارهٔ کل کتابخانه‌ها و معاونت کتابخانهٔ ملی از سال ۱۳۴۵تا۱۳۵۴ اشاره کرد.

جلال طباطبایی

طباطبایی از اوایل سال۱۳۵۴ تا مرداد همان‌ سال مدیر کل کتابخانهٔ ملی بود. از سایر فعالیت‌های او می‌توان به سرپرستی ادارهٔ نگارش وزارت فرهنگ و هنر اشاره کرد.

ایرج زندپور

زندپور از مرداد‌ تا آبان۱۳۵۴ سرپرست کتابخانهٔ ملی بود. از فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی دیگر او می‌توان به ریاست ادارهٔ امور سینمایی و ادارهٔ همکاری‌های سمعی و بصری وزارت فرهنگ و هنر (۱۳۴۵) و ریاست ادارهٔ نگارش وزارت فرهنگ و هنر (۱۳۴۶تا۱۳۵۰) اشاره کرد. او صاحب امتیاز و مدیر مسئول روزنامهٔ پارس و عصر آزادی (در شیراز) و روزنامهٔ اقیانوس، دنا و آتشبار بود.

عبدالعلی سیاوشی (۱۳۰۴تا۱۳۷۹ه‍.ش)

سیاوشی از سال ۱۳۵۴تا۱۳۵۶ مدیر کل کتابخانهٔ ملی ایران بود. معاونت اداری ادارهٔ کل امور سینمایی و مدیریت کل ادارهٔ تولید فیلم و عکس در سال‌های ۱۳۵۰تا۱۳۵۶ از فعالیت‌های اوست.

عبدالله لک مظاهری

مظاهری از سال ۱۳۵۶تا۱۳۵۸ مدیر کل کتابخانهٔ ملی بود. معاونت و مدیریت کل روابط فرهنگی وزارت فرهنگ و هنر نیز در دوره‌ای برعهدهٔ او بود.

فریدون بدره‌ای

نویسنده و مترجمی پرکار که از سال ۱۳۵۸تا۱۳۵۹ مدیر کل کتابخانهٔ ملی بود. او دارای مدرک دکترای زبان‌شناسی و کارشناسی ارشد کتابداری از دانشگاه تهران است. ریاست انجمن کتابداری (۱۳۵۲تا۱۳۵۳) و کرسی استادی فرهنگ ایرانی در دورهٔ اسلامی و متون تاریخی دانشگاه برکلی کالیفرنیا به‌مدت یک سال، از فعالیت‌های اوست. آثار او بیش از ۵۰ کتاب و ده‌ها مقاله است که اکثر آن‌ها ترجمهٔ آثار ارزشمند به‌زبان فارسی است. از ترجمه‌های اوست: «بزرگان فلسفه»، اثر هنری توماس (۱۳۴۸) و «ریخت‌شناسی قصه‌های پریان»، اثر ولادیمیر پراپ (۱۳۶۷).

مصطفی محمدی عراقی

عراقی از سال ۱۳۵۹تا۱۳۶۰ مدیر کل کتابخانهٔ ملی بود. از دیگر فعالیت‌های او می‌توان به کتابداری و معاونت کتابخانهٔ آستانهٔ مقدسهٔ قم (۱۳۳۶تا۱۳۴۲)، ریاست بنیاد شاهنامهٔ فردوسی (۱۳۵۹تا۱۳۶۱) و ریاست کتابخانهٔ دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی (۱۳۷۵تا۱۳۷۷) اشاره کرد. عراقی بنیانگذار نشریات «والعصر»، «اعتصام» و «لوح و قلم» است.

حسین الهی قمشه‌ای

الهی قمشه‌ای، نویسنده، مترجم و مفسر قرآن، از سال ۱۳۶۰تا۱۳۶۱ مدیریت کل کتابخانهٔ ملی را عهده‌دار بود. او دارای مدرک دکترای معارف اسلامی از دانشگاه تهران است و آثار متعددی در زمینهٔ فرهنگ اسلامی دارد؛ مانند: «شرح گلشن راز شیخ محمود شبستری»، ۱۳۷۷؛ «منجی عشق، یدالله کامل»، ۱۳۷۴؛ «کیمیا، دفتری در ادبیات و هنر و عرفان»، ۱۳۷۷؛ و... .

محمدکاظم زرکشان

زرکشان از سال ۱۳۶۱تا۱۳۶۲ مدیر کل کتابخانهٔ ملی بود. او دارای مدرک دکترای جامعه‌شناسی حقوق از دانشگاه سوربن فرانسه است.

عباس نورصالحی

نورصالحی از سال ۱۳۶۲تا۱۳۶۳ مدیر کل کتابخانهٔ ملی بود. او همچنین از سال ۱۳۶۰تا۱۳۶۲ ریاست سازمان اسناد ملی ایران بود.

احمد فخاری (۱۳۱۷تا۱۳۹۷ه‍.ش)

فخاری از سال ۱۳۶۳تا۱۳۶۴ عهده‌دار سرپرستی کتابخانهٔ ملی بود. او در سال۱۳۶۲ معاون اجرایی و قا‌ئم‌مقام یونسکو بود و در سال۱۳۷۴ نیز کارشناس امور فرهنگی در کمیسیون ملی یونسکو بود. در دورهٔ ریاست او امکاناتی برای انتشار برخی آثار پژوهشی کتابخانه همچون فهرست مستند اسامی مشاهیر و مؤلفان مهیا شد.

سید حسن شهرستانی

شهرستانی از سال ۱۳۶۴تا۱۳۶۶ رئیس کتابخانهٔ ملی بود. او همچنین از سال ۱۳۷۳تا۱۳۸۱ رئیس سازمان اسناد ملی ایران بود. شهرستانی در سال۱۳۷۵، عضو هیئت رئیسهٔ شورای جهانی آرشیو در پکن بود. او در سال۱۳۷۶ هم ریاست شورای آرشیو جنوب و غرب آسیا را برعهده داشت. از آثار او می‌توان به «اندیشه در مذهب و مذهب در اندیشه» (۱۳۵۱)، «شیوهٔ طنز‌پردازی در قرآن کریم» (۱۳۶۴) و «جلوه‌های هنر ایرانی در اسناد ملی» (۱۳۸۱) اشاره نمود.

محمد رجبی

رجبی، نویسنده و پژوهشگر حوزهٔ فلسفهٔ هنر و زیبایی‌شناسی است که در سال‌های ۱۳۶۶تا۱۳۷۱ رئیس کتابخانهٔ ملی بود. او دارای مدرک دکترای فرهنگ و زبان‌شناسی باستانی از دانشگاه تهران است. ریاست پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی (۱۳۶۴)، مدیریت بنیاد سینمایی فارابی (۱۳۷۴) و رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در آلمان (۱۳۸۵تا۱۳۸۷) از فعالیت‌های اوست. از آثار او می‌توان به «برقی از منزل لیلی» (۱۳۷۸) اشاره کرد.

محمد خاتمی

محمد خاتمی، قبل از دورهٔ ریاست‌جمهوری خود، در سال‌های ۱۳۷۱تا۱۳۷۶ ریاست کتابخانهٔ ملی را عهده‌دار بود. او قبل از این دوره، از سال ۱۳۶۱تا۱۳۷۱ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. از دیگر فعالیت‌های او می‌توان به تدریس دروس اندیشهٔ سیاسی، فلسفهٔ سیاست و اندیشهٔ اسلامی اسلام در مؤسسات آموزش عالی و بنیان‌گذاردن طرح جهانی «گفت‌وگوی تمدن‌ها» (۱۳۸۰) اشاره کرد. سازمان ملل، سال۲۰۰۱ را سال «گفت‌وگوی تمدن‌ها» نام نهاد. از آثار او می‌توان کتاب‌های زیر را برشمرد: «از دنیای شهر تا شهر دنیا» (۱۳۷۳)، «آیین و اندیشه در کام خودکامگی» (۱۳۷۸) و... .

سید محمدکاظم موسوی بجنوردی

بجنوردی از سال ۱۳۷۶تا۱۳۸۴ ریاست کتابخانهٔ ملی را عهده‌دار بود. ادغام سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی در این دوره اتفاق افتاد. موسوی بجنوردی دارای درجهٔ اجتهاد از حوزهٔ علمیهٔ قم و تحصیلات در زمینهٔ فلسفه و فقه و اصول در دانشگاه تهران است. او در سال۱۳۴۰ «حزب ملل اسلامی» را بنیانگذاری کرد و وارد فعالیت سیاسی شد. بعد از انقلاب اسلامی، در سال۱۳۶۲ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی را تأسیس کرد و از سیاست فاصله گرفت. در این مرکز او توانست زمینهٔ فعالیت دوبارهٔ بسیاری از بزرگان به حاشیه‌رفتهٔ فرهنگ ایران به‌مانند عبدالحسین زرین‌کوب، عباس زریاب خویی، ایرج افشار، احمد تفضلی و احمد اقتداری را ایجاد کند.

علی‌اکبر اشعری

اشعری از سال ۱۳۸۴تا۱۳۹۰ رئیس سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی ایران بود. از فعالیت‌های دیگر او می‌توان به‌مدیریت شرکت انتشارات سروش در سازمان صداوسیما (۱۳۷۶تا۱۳۸۱)، تأسیس خانهٔ روزنامه‌نگاران جوان، تأسیس روزنامه‌های جام جم و ماهنامه‌های سروش جوان، سروش اندیشه و سروش بانوان، عضویت در کمیتهٔ ملی ارتباطات یونسکو (۱۳۷۳تا۱۳۷۶)، سردبیری روزنامهٔ همشهری (۱۳۸۴) و... اشاره کرد.

اسحاق صلاحی کجور

صلاحی از ۴تیر۱۳۹۰ تا ۱اسفند۱۳۹۲ رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی بود. او ۲۷ سال سابقهٔ مدیریتی، اجرایی، آموزشی، فرهنگی و نظامی در کارنامه خود دارد و همچنین جانباز جنگ تحمیلی و از سرداران دفاع مقدس است.

رضا صالحی امیری

صالحی از اسفند‌۱۳۹۲ تا سال۱۳۹۵ ریاست سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی را عهده‌دار بود. ریاست کمیتهٔ اجتماعی شورای امنیت ملی و معاونت پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام از دیگر فعالیت‌های اوست. از آثار او می‌توان به «آسیب‌شناسی فرهنگی در ایران، مبانی سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی» اشاره کرد.

داستانک‌ها

ظهور و افول یک حرکت فرهنگی

برگی از خاطرات احتشام‌السلطنه

پس از اینکه تعداد مدارس[اشاره به مدارس ایجادشده به‌طرز جدید در دورهٔ مظفرالدین‌شاه] از پانزده گذشت، برای تأسیس «کتابخانهٔ ملی» شروع به اقدام کردم. ابتدا خانهٔ ملکی و متعلق‌به‌خود را برای انجمن معارف و کتابخانهٔ ملی تخصیص دادم و قریب ۱۰۰۰ جلد کتاب که دو ثلث آن خطی بود را به کتابخانهٔ ملی واگذار کردم و شروع به جمع‌آوری کتاب از اشخاص کردم... .
روزهای یک‌شنبه و چهارشنبه در محل جدیدی که برای مرکز انجمن و کتابخانهٔ ملی تخصیص یافته و تعیین شده‌ بود، جلسات عمومی تشکیل می‌شد و در کوچهٔ متصل به محل مزبور درشکه و اسب و قاطرسواری جمع بود. مردم به‌هیجان آمده و روشنایی و برق امید در دل‌ها منعکس شد‌ه‌ بود... .
اما بدبختانه، این اساس عالی و این مؤسسهٔ ملی و سالم، به‌واسطهٔ خارج‌کردن من از طهران، تغییر مسیر داد و به سراشیب سقوط و انهدام افتاده و بعد تماماً به‌هم خورد و از میان رفت و حتی محل انجمن و ساختمان چاپخانه و دارالترجمه هم که شخصاً از مال خود منتقل کرده و خریداری کرده بودم، به‌فروش رسانیدند، بدون‌آنکه از حراج چاپخانه و کتابخانه و حتی محل ملکی انجمن معارف اطلاع حاصل کنم.

روایت یحیی دولت‌آبادی

[اعضای انجمن] پس از آنکه می‌بینند مخالفت صریحی از طرف میرزا علی‌اصغرخان صدراعظم دیده نمی‌شود؛ بلکه به ظاهر اظهار مساعدت می‌کند، به خیال می‌افتند به پاره‌ای از وظایف تا آنجا که تولید بدگمانی نکند اقدام کنند. اولاً برای انجمن نظامنامهٔ داخلی نوشته می‌شود... پس به تشکیل کتابخانهٔ ملی پرداخته، برای این کار مکان مخصوص گرفته کتابخانه را دایر و انجمن را نیز در همان مکان منعقد می‌سازند.
اعضای انجمن هریک بهقدر احساسات خود در جمع‌آوری کتاب برای کتابخانهٔ مزبور کوتاهی ننموده به زمان کم، بیش از هزار جلد کتاب در فنون مختلف جمع‌آوری گشته، ریاست کتابخانه را به محمداسعیل‌خان آجودان‌باشی می‌دهند...
در این ایام [شعبان۱۳۱۶ه‍.ق] کتابخانهٔ ملی برهم می‌خورد، مفتاح‌الملک می‌خواهد کتاب‌ها را نیز به مدرسهٔ افتتاحیه ببرد؛ ولی وزیر علوم رضا نداده، آن‌ها را به خانهٔ شخصی خود برده، توقیف می‌کند.

«کتابخانهٔ ملتی» در فرمان همایونی

در ماه رجب۱۳۱۶ به‌فرمان مظفرالدین‌شاه، ریاست انجمن معارف و مدارس ملی و کتابخانهٔ ملی به مشیرالملک، وزیر علوم واگذار شد. در این فرمان خطاب به وی آمده است:

« چون کار ایجاد مدارس و مکاتب ملیه و «کتابخانهٔ ملتی» به‌فضل خدا و حس مراقبت شما و اجزای انجمن معارف، پیشرفت کامل حاصل نموده و...، لهذا شما را از جانب خودمان مخصوصاً مأموریت می‌دهیم... راپورت‌ها و عرایض و مستدعیات انجمن را که راجع به امر مدارس ملیه و کتابخانهٔ ملتی است، به اطلاع جناب مستطاب اشرف صدراعظم، بدون تأخیر به‌عرض برسانید. »

میاسای ز آموختن یک زمان

در سال۱۳۱۶شمسی به پیشنهاد دکتر مهدی بیانی(که نخستین رئیس کتابخانهٔ ملی شد) و همت علی‌اصغر حکمت، وزیر معارف وقت، لایحه‌ای برای تأسیس کتابخانهٔ ملی تهیه شد و در مجلس به‌تصویب رسید. مرحوم حبیب یغمایی تاریخ تأسیس آن را در این بیت آورده که به‌حساب ابجد، ۱۳۱۶ می‌شود:

ز فردوسی آموز تاریخ آن

میاسای ز آموختن یک زمان

حافظهٔ ملی ایرانیان

شروع شیوهٔ علمی فهرست‌نویسی نسخ خطی

در دههٔ ۳۰ شمسی فهرست نسخه‌های خطی کتابخانهٔ آستان قدس منتشر شد. استاد ایرج افشار به سال۱۳۴۱ که مدیریت کتابخانهٔ ملی ایران را عهده‌دار بود، برای نخستین بار کاربرگه‌ای را با توجه به فهرست‌های اساسی و مشهور تهیه نمود و آن را به مجمع نسخه‌شناسان متشکل از: مجتبی مینوی، محمدتقی دانش‌پژوه، اصغر مهدوی، عبدالله انوار(رئیس وقت بخش نسخه‌های خطی کتابخانهٔ ملی) و محمدامین ریاحی(مدیر کل نگارش وقت وزارت فرهنگ) عرضه کرد. با استفاده از تجربیات این فضلا و اعمال اصلاحات، کاربرگهٔ مدنظر به‌چاپ رسید و استاد عبدالله انوار با همتی کم‌نظیر بر مبنای همین کاربرگه به فهرست‌نگاری نسخ خطی کتابخانهٔ ملی پرداخت. بدین لحاظ، دههٔ۴۰شمسی را می‌توان دههٔ شکل‌گیری شیوهٔ علمی فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی در ایران نام گذارد. شیوه‌ای که با گذشت نیم قرن، همچنان در میان فهرست‌نگاران ایران مورد توجه است.

کتابخانه یا نشریه‌خانه؟

روزی که مطبوعات در کشور ما متولد شد، از مراکز اطلاع‌رسانی به مفهوم امروزی خبری نبود. حدود ۱۲۰ سال پیش، زمانی که مدیر نخستین نشریهٔ روزانهٔ ایران، دوره‌ای از نشریهٔ خود را صحافی کرد تا به کتابخانه‌ای که در آن روزگار در خیابان ناصریه (ناصرخسرو) بود بفرستد، با اکراه پذیرفته شد و در ردیف کتاب‌ها جای گرفت. عقیدهٔ برخی در آن روزگار این بود که کتابخانه را نباید به نشریه‌خانه بدل کرد. آن‌ها گردآوری هرگونه مدرکی جز کتاب را لازم نمی‌دانستند. دیری نگذشت که به‌مرور و البته با پافشاری، پیایندها در کتابخانه‌ها جایگاهی پیدا کردند. اما تا سالیان سال، مجموعه‌سازی آن‌ها در کتابخانه‌ها اولویت نداشت. شاید بتوان گفت اساس بخش نشریات در کتابخانه‌ها، هم‌زمان با شروع کار کتابخانهٔ ملی در شهریور۱۳۱۶شمسی در ساختمان سی‌تیر فعلی گذاشته شد. از آن زمان تاکنون، این بخش به‌عنوان عضوی از این تشکیلات به فعالیت خود ادامه داده است.
از قدیمی‌ترین نشریه‌های موجود در مجموعهٔ کتابخانهٔ ملی، می‌توان به تصویر یکی از شماره‌های اولین نشریهٔ فارسی‌زبان به نام «کاغذ اخبار» که در جمادی‌الاول۱۲۴۳ قمری (۱۲۰۶ه‍.ش) در دارالخلافهٔ تهران منتشر شده، اشاره کرد. روزنامهٔ «وقایع‌اتفاقیه» هم که اولین شمارهٔ آن به‌کوشش میرزا تقی‌خان امیرکبیر در سال۱۲۶۷ قمری انتشار یافت، از دیگر عناوین ارزشمند این مجموعه است.

شیوهٔ نوین تدوین کتاب‌شناسی در کتابخانهٔ ملی

در سال۱۳۶۵ مجموعهٔ کتاب‌های ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی کتابخانهٔ ملی به‌دلیل جنگ تحمیلی، به ساختمان نیاوران منتقل شد. در این ساختمان در ابتدا به‌همت کامران فانی، یک برگهٔ عنوان برای کتاب‌ها و چیدمان آن‌ها بر حسب زبان و در هر زبان در رده‌های موضوعی بسیار کلی تهیه شد. از همین زمان، مسئلهٔ فهرست‌نویسی این آثار در دستور کار قرار گرفت.
تا قبل از آن در ایران رسم بر این بود که کتاب‌های خارجی، نظیر کتاب‌های ایران‌شناسی، به‌انگلیسی فهرست‌نویسی شوند. حال‌آنکه در کشورهای انگلیسی‌زبان مانند آمریکا اگر کتابی به خطی غیرلاتین مثلاً فارسی باشد، در برگهٔ فهرست‌نویسی سرشناسه و عنوان را به‌خط خود برمی‌گردانند و موضوع را هم به‌انگلیسی می‌دهند. همین کار در فرانسه و آلمان و ایتالیا هم انجام می‌شود و همهٔ آن‌ها فهرست‌نویسی کتاب‌ها را با خط و زبان خود انجام می‌دهند.
حال این سؤال مطرح می‌شود که چرا ما این کار را نکنیم و کتاب‌هایی که به خط و زبان ما نیست، چرا آن‌ها را در برگهٔ فهرست‌نویسی به خط و زبان خود برنگردانیم؟ و اصالت به خط و زبان خود ندهیم؟ البته انجام این کار نیاز به تمهید مقدمات بسیار، نظیر تدوین اصول، ضوابط و شیوه‌های فارسی‌گردانی از خطوط و زبان‌های مختلف مثلاً روسی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی و نکات فنی دیگر داشت که خوشبختانه همهٔ آن‌ها فراهم آمد و سرانجام پس از ده سال کار مداوم، فهرست‌نویسان کتابخانه موفق شدند «کتاب‌شناسی ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی» بر مبنای مجموعهٔ کتابخانهٔ ملی ایران را با این شیوهٔ جدید فهرست‌نویسی کنند. حاصل آن در ۲ جلد در ۲۷۰۰ صفحه توسط فهرست‌نویسان مجرب مدیرت پردازش زیر نظر پوری سلطانی و کامران فانی در سال۱۳۸۶ توسط سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران و بنیاد ایران‌شناسی منتشر شد.

روح معماری ایرانی-اسلامی در بنای کتابخانهٔ ملی

در سال ۱۳۶۷ شرکت مهندسان مشاور پیرراز به سرپرستی طراحی مرحوم یوسف شریعت‌زاده کار طراحی ساختمان جدید کتابخانهٔ ملی را آغاز کرد. مهندس محسن میرحیدر از طراحان بنا بود که مدیریت اجرای طرح را بر عهده گرفت. برنامهٔ اولیهٔ کالبد ساختمان در سال ۱۳۵۵ توسط کمیته‌ای متشکل از کارشناسان متخصص کتابخانه‌های ملی تدوین شده بود. میرحیدر در مورد تاثیرپذیری از کتابخانه‌های ملی دیگر کشورها در طرح کتابخانهٔ ملی ایران می‌گوید:

« ما در معماری اعتقاد داریم که ما فرم‌یابنده هستیم نه فرم‌دهنده. به همین دلیل همۀ برنامه‌های فرمال نه تنها تاثیری روی کار ما نداشت بلکه ما با دیدن آنها عیب‌های آنها را نیز معلوم می‌کردیم. از جمله کتابخانهٔ ملی پاریس، کتابخانهٔ ملی پاریس یک بنای فرمال است که در آن مبالغه زیاد شده است؛ به این ترتیب که چون کتابخانهٔ ملی است، آمده‌اند و آن را به صورت کتاب طراحی کرده‌اند و اگر این گونه به معماری نگاه شود، برای مثال یک رستوران را نیز باید به شکل بشقاب و قاشق طراحی کرد. میخواهم بگویم که یک بنا صرفاً در شکل ظاهری خلاصه نمی‌شود با توجه به اینکه ما فرم‌یابنده هستیم و فرم را از میان عملکرد تکنولوژی و هویت پیدا می‌کنیم، کتابخانه‌ای مانند کتابخانۀ انگلیس به ما نزدیکتر است تا کتابخانۀ ملی فرانسه؛ زیرا کتابخانة ملی انگلیس جزء ساختمان‌های ماندگار است و ساختمان ماندگار نمی‌تواند تابع مد روز باشد. بنابراین ما تلاش می‌کنیم به سمت فرم‌های تجربه‌شده برویم، فرم‌هایی که به نوعی پذیرفته شده و مورد قبول واقع شده است. »

کلنگ ساختمان جدید کتابخانهٔ ملی که ترکیبی از معماری قدیم و جدید ایرانی است، در در سال ۱۳۷۵ به زمین خورد. این ساختمان که در تپه‌های عباس‌آباد تهران واقع است، در اسفند ۱۳۸۳ افتتاح شد. ساختمان فعلی در مقابل زلزلهٔ ۹ ریشتری و حوادث غیرمترقبهٔ دیگر از قبیل آتش‌سوزی کاملا مقاوم است.
در طرح ساختمان جدید، دستیابی به اهدافی که برازندهٔ کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران باشد در نظر گرفته شده و سعی بر انعکاس روح معماری سرزمین ایران (اقلیم، آب‌وهوا، فرهنگ و پیشینهٔ تاریخی) بوده است. حجم کلی کتابخانهٔ ملی با توجه به کاربری و محل استقرار آن، به صورت گسترده، فشرده و با ترکیبی از نظم و آزادی فضایی شکل گرفته است و عناصر، مکان مناسب خود را در اندام کلی بنا پیدا کرده‌اند. جایگزینی فضاهای گوناگون به تبع نور یکی از عوامل موثر در شکل کلی بناست. نیاز فضاهای کتابخانه به نور طبیعی و مصنوعی، فضاهای متنوعی را به وجود آورده که نورگیری فضاهای کتابخانه از طریق روزن‌ها، نورگیرهای حاشیه‌ای و ...، یادآور فضاهایی چون بازار و مسجد و بناهایی چون قلعه و ارگ در معماری ایرانی-اسلامی است. اندام کلی کتابخانه هم، ترکیبی بالارونده، دورشونده، سیال و شناور است؛ جهت بنا سمت و سویی ندارد و دید را به بالاتر و دورتر می‌کشاند.

مجموعهٔ کتاب‌های خطی و چاپ سنگی کتابخانهٔ ملی

مجموعهٔ کتاب‌های خطی و چاپ سنگی کتابخانهٔ ملی یکی از ارزشمند‌ترین مجموعه‌های ایران و جهان است. بیشتر کتاب‌ها و اسناد خطی این مجموعه، نوشته‌های بزرگان ایرانی در حوزه‌های ادبیات، تاریخ، فلسفه و عرفان، فقه و اصول، طب و نجوم و مجموعه‌ای از نخستین ترجمه‌های فارسی کتب فرنگی و قطعه‌های خوشنویسی استادان بزرگ است. قدیمی‌ترین کتاب خطی این مخزن، کتاب «الخلاص» اثر ادیب نطنزی است که نزدیک به هزار سال پیش تحریر شده است. از دیگر نسخ نفیس می‌توان به «احیاء علوم‌الدین» غزالی تحریر‌شده در ۵۹۷ قمری و «ذخیرهٔ خوارزمشاهی» تالیف اسماعیل بن حسن جرجانی که بخش‌هایی از آن در سال‌ ۶۷۶ قمری و بخش‌هایی در سال ۱۲۳۰ قمری تحریر شده‌اند، اشاره کرد. در این مخزن نزدیک به یک میلیون برگ سند خطی وجود دارد. حدود سیصد فرمان شاهان و شاهزادگان صفوی و قاجار در این بخش نگه‌داری می‌شوند که قدیمی‌ترین آن، از شاه طهماسب صفوی است. مجموعه‌ کتاب‌های چاپ سنگی به دلیل انحصار، قدمت، نوع چاپ و نفاست علمی و هنری و ضرورت نگه‌داری در شرایط مناسب، از سال ۱۳۷۴ از مخازن کتاب‌های چاپی جدا شد. در شمار این آثار، نسخه‌های ارزشمندی مشهود است که از آن میان می‌توان به «زادالمعاد» علامه مجلسی به کتابت محمد حسین تبریزی مطبوع به سال ۱۲۵۱ قمری و «خمسهٔ نظامی» به کتابت علی‌اصغر تفرشی و صناعت محمدرضا به سال ۱۲۶۴ قمری اشاره کرد.

نوا، نما نگاه

برگی از تاریخ: نظامنامه و تاریخ افتتاح کتابخانهٔ ملی

در شماره‌های ۸۸۳ و ۸۸۴ روزنامهٔ حکمت چاپ مصر به‌تاریخ ۲۴فروردین۱۲۸۶ شمسی، خبری حاکی از انتشار نظامنامهٔ کتابخانهٔ ملی و تاریخ افتتاح آن درج شده‌است. بنا به تاریخ افتتاح، این کتابخانه همانی است که به‌همت نصرالله تقوی دایر شد.

• 
• 
• 
• 

منابع

1. صمیعی، میترا. «کتابخانه ملی ایران از آغاز تا امروز». کتاب ماه کلیات، ش. ۱۳۳ (دی۱۳۸۷). 
2. «کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران». تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ش. ۲۱ (تابستان۱۳۷۵). 
3. مهراد، جعفر. «کتابخانهٔ ملی ایران: وظایف و هدف‌ها». علوم‌اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش. ۵ (پاییز۱۳۶۵). 
4. رحمانی، عنایت‌الله. «آشنایی با سازمان اسناد کتابخانه ملی ایران». یاد، ش. ۷۷ (پاییز۱۳۸۴). 
5. نجفی، میترا. «تاریخچهٔ کتابخانهٔ ملی». گزارش، ش. ۲۲۲ (آبان۱۳۸۹). 
6. احتشام‌السلطنه، میرزا محمودخان (۱۳۶۶). خاطرات احتشام‌السلطنه؛ به‌کوشش محمدمهدی موسوی. زوار.
7. دولت‌آبادی، یحیی (۱۳۸۷). حیات یحیی. ۱. فردوس.
8. مسعودی، فرامرز. «مروری‌بر فعالیت‌های کتابخانهٔ ملی». تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ش. ۷ (زمستان۱۳۷۱). 
9. عبدلی، مهشید. «پیایندها در کتابخانهٔ ملی ایران». کتاب ماه کلیات، ش. ۱۳۳ (دی ۱۳۸۷). 
10. عظیمی، حبیب‌الله. «از کتابخانهٔ ملی ایران تا کتابخانهٔ ملی اتریش: استاد ایرج افشار و پایه‌گذاری شیوهٔ علمی فهرست‌نویسی نسخ خطی در ایران». گزارش میراث، ش. ۴۴ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۰). 
11. نازی و...، ایوب. «فهرست‌نویسی نسخ خطی در کتابخانهٔ ملی ایران: روندها و رویه‌ها». مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، ش. ۸۷ (پاییز ۱۳۹۰). 
12. فانی، کامران. «ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی در کتابخانهٔ ملی ایران». کتاب ماه کلیات، ش. ۱۳۳ (دی ۱۳۸۷). 
13. صمیعی، میترا. «گزارش: معرفی بخش ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران». کتاب ماه کلیات، ش. ۱۴۰ (مرداد ۱۳۸۸). 
14. رحمانی، عنایت‌الله. «بیان یک واقعیت در خصوص تاریخچهٔ کتابخانهٔ ملی ایران». یاد، ش. ۸۸ (تابستان ۱۳۸۷). 
15. حبیبی آزاد، ناهید. «روسای کتابخانهٔ ملی از آغاز تا امروز». کتاب ماه کلیات، ش. ۱۳۳ (دی ۱۳۸۷). 
16. رنجبر کرمانی، علی‌اکبر (۱۳۸۱). مسی به‌رنگ شفق: خاطرات محمد کاظم موسوی بجنوردی. نی.
17. رزاقی، یدالله. «ساختمان جدید کتابخانه ملی ایران». کتاب ماه کلیات، ش. ۱۳۳ (دی ۱۳۸۷). 
18. «گفتگو با محسن میر حیدر،مدیر طرح ساختمان کتابخانه ملی ایران، روایتی از نسل معماران عاشق». مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، ش. ۵۷ (بهار ۱۳۸۳). 

پیوند به بیرون

• «سایت مرکز اسناد و کتابخانهٔ ملی ایران». بازبینی‌شده در ۱آبان۱۳۹۸. 
• «درگذشت احمد فخاری». ایسنا. بازبینی‌شده در ۱آبان۱۳۹۸. 
• «چه کسانی از سال۱۳۱۶ تاکنون بر کرسی کتابخانه ملی تکیه زدند؟». موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی. بازبینی‌شده در ۱آبان۱۳۹۸. 
• «معماری ساختمان جدید کتابخانهٔ ملی ایران». آرل. بازبینی‌شده در ۱آبان۱۳۹۸.