همسایه‌ها

همسایه‌ها اثر برجستهٔ احمد محمود یکی از پرفروش‌ترین رمان‌های فارسی است. همسایه‌ها، فضای سیاسی اجتماعی اهوازِ پیش از کودتای ۲۸ مرداد و وقایع دوران نهضت ملی‌شدن نفت را از زبان «خالد» نوجوان اهوازی روایت می‌کند. احمد محمود نگارش همسایه‌ها در سال ۱۳۴۲ آغاز و در ۱۳۴۵ به اتمام می‌رساند اما رمان کامل برای اولین بار در سال ۱۳۵۳ توسط امیرکبیر منتشر می‌شود.

همسایه‌ها
نویسنده	احمد محمود
ناشر	امیرکبیر
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۵۳
موضوع	رمان
سبک	واقع‌گرایانه

* * * * *

محمود در این رمان، داستان بلوغ همه‌جانبهٔ «خالد»، جوان اهوازی، را به تصویر می‌کشد. منبع الهام نویسنده، زندگی شخصی او در فاصلهٔ نوجوانی تا ۲۳ سالگی است. خالد در زمینهٔ مبارزات مردمی در نهضت ملی‌شدن صنعت نفت می‌بالد تا مضامین سیاسی و اجتماعی دوران پیش از ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸مرداد را در بطن داستان جای‌ دهد. خالد که در طول رمان، از نوجوانی بی‌تجربه به فردی سیاسی تبدیل می‌شود، در گیرودار سیاست و زندان با مفاهیم عشق و اجتماع نیز به چالش کشیده می‌شود و به تدریج تغییر مسیر می‌دهد. چاپ رمان با نه سال تعویق در سال ۱۳۵۳توسط انتشارات امیرکبیر اتفاق می‌افتد. کتاب مورد اقبال عمومی واقع می‌گردد اما اجازهٔ نشر مجدد نمی‌یابد. در ۱۳۵۷ و پس از انقلاب اسلامی بارها مورد تجدید چاپ قرار می‌گیرد تا این که در سال ۱۳۶۰مجدداً گرفتار سانسور دولتی می‌شود، این بار به دلیل وجود صحنه‌های جنسی و مستهجن. با همهٔ این‌ها همسایه‌ها یکی از معروف‌ترین رمان‌های فارسی و از بهترین‌های محمود به شمار می‌رود. همسایه‌ها در حالی ماندگار شد که در هر دوره‌ای، بنا به مقتضیات سیاسی و فرهنگی، لبهٔ تیز سانسور را بر خود دیده است.

برای آنان‌که کتاب را نخوانده‌اند

!out of print

رادیو مسکو اعلام کرد همسایه‌ها در شوروی در ۵۰هزار نسخه چاپ و منتشر شده و در یک هفته نایاب شده است. همین خبر را روز بعد تکرار کرد. می‌خواستم یک نسخه از چاپ روسی را داشته باشم. با ‌MEZHKINGA مکاتبه کردم. کتاب را نداشت. ناشر گفت کتاب out of print است. بازم سرم بی‌کلاه ماند. اگر حساب و کتابی بود پیدا کردن نسخهٔ روسی مثل آب خوردن بود اما حالا شده سد اسکندر و همیشه همین طور بوده است. واقعاً تو مملکت ما نویسنده باید پوستش از کرگدن کلفت‌تر باشد تا بتواند نوشتن را ادامه بدهد.

در همسایه‌ها چه می‌گذرد؟

محمود رمان را در حیاط خانه‌ای دنگال در اهوازِ ۱۳۲۸ می‌آغازد. با فریاد بلور خانم که از درد کمربند پهن چرمی شوهرش در سرمای اول صبح به خود می‌پیچد و زمین و زمان را به باد نفرین گرفته است. حیاط خانه‌ای که دورتادور اتاق دارد و هر اتاق ساکنینی. فضابندی خانه به مستأجرین آن اجازه می‌دهد تا بتوانند ریز جزییات زندگی هم‌خانه‌ای‌ها را ناظر باشند تا هیچ پنهان‌کاری‌ای از چشم‌ها دور نماند و نوجوانی تیزبین بتواند روایتگر فقر و فلاکت و همزیستی مسالمت‌آمیز و روحیه مساعدت و همدردی آدم‌های رمان باشد...

گزارشی از شخصیت حاضر در کتاب داستان- گزارشی از شعرهای مهم در کتاب شعر- گزارشی از فصل‌های کتاب پژوهش

همسایه‌ها مملو است از شخصیت و تیپ. اما شخصیت اصلی رمان همان راوی داستان است، خالد. منبع الهام شخصیت خالد اما خودِ نویسنده است. محمود خالد را از روی زندگی شخصی احمد محمود از نوجوانی‌ تا ۲۳ سالگی بازسازی کرده است.

دلیل شهرت

دلایل زیادی همسایه‌ها را رمانی خاص کرده است.

کتاب ممنوعی که همچنان می‌فروشد.

Y همسایه‌ها همچنان یکی از کتاب‌های ممنوع است که نسخه اُفستش در خیابان و بساط دست‌فروشی‌ها به راحتی در دسترس است. نويسنده متولد اهواز است و به خوبی توانسته با پردازش هنرمندانهٔ رفتار مردم، آداب و رسوم، توجه به نفت به عنوان مهم‌ترين مسئلهٔ اين شهر و ساختار جامعه، طبقات مختلف مردم آن ديار كه نمونهٔ كوچكی از جامعهٔ ايران است، مخاطب را با خود همراه کند.
Y همسایه‌ها به رغم استفاده از زبان، لهجه و گویش بومی و به رغم توصیف عناصر اقلیمی، یکی از ترجمه‌پذیرترین آثار روایی ادبیات معاصر فارسی ست. ضمن اینکه نویسنده، در عین حال که اثری همه‌فهم و جهان‌شمول آفریده است، در عین حال به اقلیم وفادار بوده و به شش زبان ترجمه شده است. به این صورت، اهواز نه تنها به خوانندگان این جایی که به خوانندگان اقصی نقاط دیگر کشورها و فرهنگ ها به عنوان جغرافیایی مرزی و آبستن حوادث و نفت و مبارزات شناسانده شد و این می‌تواند در ردیف دیگر شهرهای مهم جهان قرار بگیرد که در رمان‌های مهم به ما معرفی شده‌اند.
Y همسایه‌ها از نظر وسعت و تنوع ماجراها، تعدد آدم‌ها و شخصیت‌ها، تعدد لحن‌های محاوره‌ای و توصیفات جزء به جزء از حرکات و گفت‌وگوها در میان رمان‌های رئالیستی ممتاز است.
Y به تعبیری همسایه‌ها رئالیسم عریان زمانه است. از جنبه‌های بی‌عیب رمان، تجسم بی‌نظیر زندگی مردم در آن روزها در حوزهٔ نفت است.
Y محمود آدم‌های رمانش را به مواجه با جهان رهسپار می‌کند. او به کشمکش‌های درونی آدم‌های تنها و ویرانی می‌پردازد که نمی‌خواهند تسلیم مقتضیات زمانه شوند. آن‌ها به مواجهه با جهان می‌روند، اما شرایط نامساعد آنان را پس می‌زند تا در انزوای خود غرق شوند آن‌ها یا سرگردان می‌شوند و یا نجیبانه دق می‌کنند.

رمان همسایه‌ها در تأیید پیشرفت مملکتی است!

انتشار دوم رمان مشروط به مقدمه‌ای شد که با عنوان سخن ناشر آمد، اما سخن دستگاه امنیت بود و لُب کلام این که؛ «رمان همسایه‌ها در تأیید پیشرفت مملکتی است!»

چرا باید این کتاب را خواند

• رمان به دليل پرداختن به مسائلی چون اعتصابات كارگری، ميتينگ‌ها، اعتراضات و تظاهرات مردمی، اشغال نيروهـای انگليس و شوروی، ملّي شدن صنعت نفت از طرفی و پرداختن به مسـائل جامعـهٔ خوزسـتان و آشـنايی خواننـده بـا فرهنگ بومی مردم، از نگاه ماركسيستی قابل تأمل است.
• محمود در همسایه‌ها تصویری از دههٔ بیست جنوب ایران را ترسیم می‌کند. او دغدغه‌های یک نسل و حوادثی را که در سال‌های منتهی به ملی شدن صنعت نفت به وقوع پیوسته است، از زبان نوجوانی جنوبی بیان کند.
  
• تجربهٔ مشترک نویسنده با قهرمان داستان از نظر حوادث سیاسی و اجتماعی و همچنین بافت فرهنگی که در آن بالیده‌اند، حوادث داستان را به واقعیت‌های زندگی مردم آن نزدیک دوره کرده است. زبان و لحن ساده و بی‌تکلف خالد، نمایشی باورپذیر از آداب و رسوم، باورها، فرهنگ و عقاید مردمان عرضه میکند. خالد در این رمان همچون دیگر مردمی که از جهل و ناآگاهی به بیداری می‌رسند، یک مسیر تکاملی را طی میکند. خالد همسایه‌ها در واقع نماد ملتی است که روزگار طولانی گرفتار استعمار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بیگانه بوده و حقوق خویش را نشناخته است، اما سرانجام به آن مرحله از شناخت می‌رسد که در راه ملی‌گرایی حقیقی خود، با جهل، فقر و ظلم مبارزه می‌کند.

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

داستانک‌ها

محمود از جفای به همسایه‌ها‌یش می‌گوید

به وزارت ارشاد گفتیم که بابا، شما می‌گویید همسایه‌ها نباید چاپ شوداما بازار پر است از نسخه‌های قبلی که به عنوان کمیاب ۴ تا ۵ برابر قیمت روی جلد می‌فروشند. گفت جمعش می‌کنیم! اما نکرد...

محمود در چاپ همسایه‌ها

سال ۱۳۶۰ که کتاب نایاب شده بود، فکر کردیم شاید بشود اجازه انتشارش را گرفت. به ارشاد مراجعه کردیم ولی ۱۶۰ مورد ایراد گرفتند - از یک سطر تا چند صفحه - پس راهی نبود جز این‌که صرف‌نظر شود.</ref>

« اولین حق تالیف خوبی را که گرفتم، از «همسایه ها» بود. »

*****

رمان همسایه‌ها را در اهواز نوشتم، سال ۱۳۴۲. تحریر ماقبل آخرش اردیبهشت ۱۳۴۵ تمام شده بود. زمستان ۱۳۴۵ در تهران ساکن بودم. کسی آن را چاپ نمی‌کرد. برای آن روزها رمان حجیمی بود. بخش‌هایی از آن را استنساخ کردم و شروع و پایان‌شان را درست کردم و با توضیح «بخش کوتاهی از رمان منتشرنشدهٔ همسایه‌ها» به عنوان داستان کوتاه دادم چاپ کردند در فردوسی، جنگ جنوب و پیام نوین. سال ۵۲ بازنویسی‌اش کردم. سال ۱۳۵۳ با همت دکتر ابراهیم یونسی، انتشارات امیرکبیر چاپش کرد. در همان چاپ اول پس از پخش توقیف شد. باید از مرحوم «علی اصغر سروش»، مترجم یاد کنم که برای کسب اجازه چاپ اول از ممیزی فرهنگ و هنر زحمت کشید. بعد از چاپ اول و چاپ‌های دیگر در فاصلهٔ ۵۷ تا ۶۰ هم شانزده هفده سالی تا حالا استراحت کرده است.

سال‌شمار کتاب

• ۱۳۴۲: احمد محمود آغاز به نگارش رمانی می‌کند با نام «عقده» که بعد به همسایه‌ها می‌سپردش.
• ۱۳۴۵: محمود تحریر ماقبل آخر رمان را در اردیبهشت ۱۳۴۵ به پایان می‌برد.
  

بخشی از آن را با نام قصهٔ کوتاه «دوسرپنج» در نشریهٔ جنگ جنوب اهواز چاپ می‌کند.
زمستان همان سال ناامید از پیدا کردن ناشری برای چاپ کامل رمان، چند صفحه‌ای از رمان را با عنوان «بخشی از همسایه‌ها» را در مجلهٔ پیام نوین چاپ می‌کند.

• ۱۳۴۶ یکی دو تکه از رمان در مجلهٔ فردوسی با عنوان «راز کوچک جمیله» منتشر می‌شود.
• ۱۳۵۲: محمود برای آخرین بار همسایه‌ها را بازنویسی می‌کند.
• ۱۳۵۳: چاپ اول رمان همسایه‌ها توسط انتشارات امیرکبیر.
• ۱۳۵۳: توقیف کتاب پس از پخش چاپ اول.
• ۱۳۵۷: تجدید چاپ کتاب به تعداد لااقل چهار بار توسط انتشارات امیرکبیر تا سال ۱۳۶۰.
• ۱۳۶۰: توقف نشر کتاب به دلیل مستهجن خوانده شدن.

خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب در حد دو بند

«خالد»، راوی نوجوان داستان در کنار پدر و مادری ساده و متدین و یک خواهر کوچک‌تر و آرام با چشمانی تیزبین ناظر همهٔ وقایع این خانه و این شهر پرآشوب است. بلورخانم با نشان دادن جای ضربات کمربند امان آقا روی بدنش، اولین خیز بلوغِ خالد را در وادی غرایز طبیعی برمی‌انگیزاند و خوانندهٔ همسایه‌ها را با او همراه می‌کند تا شاهد نمو اجتماعی و سیاسی خالد در بستری تاریخ باشد. بوی تریاک «خواج توفیق»، رفت و بازگشت هر روزهٔ الاغ‌های «رحیم خرکچی» از طویلهٔ خانهٔ دنگال تا کوره‌پزخانه، نماز خواندن‌های مرتب «عمو بندر»، جدل‌های «محمد مکانیک» با همسایه‌ها و تمسخر عقاید دینی و خرافی‌شان، همه در میان فریادهای بلورخانم از مکررات این حیاط است که از همان سطور آغازین، خواننده را درگیر همسایه‌ها می‌کند.شیطنت کودکانه و کشیده شدن پای خالد به کلانتری نقطه عطف رشد سیاسی او می‌شود. خالد به جرم گناه نکرده به زندان می‌فتد تا با «شفق» و شعار «صنعت نفت باید ملی شود» آشنا شود. بعد از آزادی از زندان به همکاری با شفق و گروهش و پخش اعلامیه‌ رو می‌آورد و به این ترتیب با واژه‌های جدید مانند «استعمارگر خونخوار» و با مبارزات سیاسی آشنا می‌شود. در همین حال و با اوج گرفتن مبارزه مردم، در میتینگی شرکت می‌کند و پایش ضربه می‌بیند. در حال فرار از دست مأموران به خانه‌ای پناه می‌برد و در آن جا عاشق دختری به نام سیه‌چشم می‌شود. آشنایی با سیه‌چشم، طعم عشق را به او می‌چشاند و از دام هوس بلور خانم می‌رهاند، اما رابطهٔ او با سیه‌چشم ارتباطی قلبی و عاطفی است؛ بر خالف پیوندش با بلور خانم که فقط در لذت جسمی خلاصه می‌شد. دوباره به زندان می‌افتد و شکنجه و حبس انفرادی و زندگی در کنار مجرمین باسابقه را تجربه می‌کند. خالد پس از آزادی مستقیما به سربازی فرا خوانده می‌شود و همسایه‌ها وسوسه‌ای می‌شود که با پایان ناتمامش، در را نه فقط برای خواننده، که برای نویسنده هم باز می‌گذارد تا داستان سفر شخصیت خود را از آغاز تا انتها، برای خوانندگانش روایت کند.

محل نوشته شدن در کتاب (در صورت مهم بودن این امر)

همسایه ها در خانه پدری دورسازی آفریده شد که محمود با همسر و فرزندانش در یک اتاق از آن خانه زندگی می کردند. در شهری که تماشای پرتوافشانی شبانهٔ شعله‌های نفت، تنها دلگرمی آدم‌هایش به این ثروت سیاه‌شان بود. زمانی که نویسنده‌اش سخت روزگار می‌گذراند و مدام برای کار به درِ بسته می خورد: «یکسال است که گرفتار کار شرکت نفت هستم. تا حالا معلوم نیست چند نور چشمی را استخدام کرده اند ولی بخت فلک زده من؟!»

یونسی اعدام نشد، همسایه‌ها چاپ شد!

محمود بعد از بازنویسی نهایی، چاپ همسایه‌ها را به انتشارات بابک پیشنهاد می‌دهد، با شرط پرداخت چهار هزار تومان هنگام عقد قرارداد. بابک سرسنگین برخورد می‌کند و محمود نسخهٔ خطی را پس می‌گیرد و می‌برد خانه. یک روز عبدلعلی دستغیب، ابراهیم یونسی و اسماعیل شاهرودی را می‌برد خانهٔ محمود. محمود یونسی را از زمان بازداشتگاه دیده بود و می‌شناخت، قبل از اعدام‌های گروهی که یونسی هم باید میان‌شان می‌بود. بعد از تبعید به بندر لنگه خبری از او نداشت. حالا یونسی و محمود می‌نشینند به گپ زدن از گذشته‌ها بعد از قریب هجده سال. یونسی نمونه‌های چاپی پسرک بومی را روی میز می‌بیند و قصهٔ «شهر کوچک ما را» می‌خواند. حرف به رمان همسایه‌ها می‌کشد و یونسی دست‌نویس همسایه‌ها را یعنی پنج دفتر دویست برگی قطع خشتی! زیر بغل می‌زند و با خودش می‌برد. یکی دو هفته بعد به محمود سر می‌زند و می‌گوید که رمان را پسندیده و با انتشارات امیرکبیر برای چاپش حرف می‌زند. مدیر انتشارات می‌خواند و می‌پسندد اما جرأت نمی‌کند بیشتر از هزار نسخه چاپ کند. سال ۱۳۵۳ همسایه‌ها چاپ شد اما در ادارهٔ سانسور شاهنشاهی خوابید. محمود همراه یونسی به همراهی «سروش» می‌روند فرهنگ و هنر و کتاب بالاخره از سانسور درمی‌آید و به زودی فروش می‌رسد. دست به کار چاپ دوم با تیراژ بالا می‌شوند که سازمان امنیت مانع تجدید چاپ می‌شود. انتشار رمان مشروط به مقدمه‌ای شد که با عنوان سخن ناشر آمد، اما سخن دستگاه امنیت بود. قبل از آن چند صفحه از آن را با عنوان یک قصهٔ کوتاه به نام «دوسرپنج» در جنگ جنوب -که بعد از مهاجرت محمود به تهران چاپش متوقف شد- چاپ کرده بود.

سبک کتاب

جمال میرصادقی همسایه‌ها را چون دیگر آثار نخستین محمود، واقع‌گرای انتقادی می‌داند. از نظر میرصادقی انتقاد شدید از اجتماع و دست‌اندرکاران وقت در رمان، شخصیت‌های مبارزی که نسبت به اوضاع و احوال جامعه جبهه می‌گیرند و تسلیم نمی‌شوند، شخصیت‌هایی که می‌کوشند تعدیلی در نابسامانی‌ها به وجود بیاورند و به حمایت از ستم‌دیده‌ها و محرومان دست به افشاگری می‌زنند، نشان از یک رمان رئالیسم انتقادی می‌دهد. او خواندن همسایه‌ها با نام سبک رئالیسم سوسالیستی را درست نمی‌داند و این نظر را به منتقدین نسبت می‌دهد که می‌خواهند جوری نشان بدهند که احمد جهت و سمت و سوی خاصی داشته. در همسایه‌ها محمود دست به نوعی واقع‌گرایی نمادین می‌زند که داستان یک بعد ظاهری دارد و یک بعد مخفی که خوانندهٔ عادی متوجه آن نیست که این سبک در رمان درخت انجیر معابد تکامل پیدا می‌کند.
مهدی قریب می‌گوید؛ کسانی که می‌گویند آثار محمود واقع‌گرایی سوسیالیستی است و وابسته به طبقهٔ کارگر، به نظر من آثارش را تقلیل می‌دهند. من نمی‌دانم چرا؟ در همسایه‌ها ما با قهرمان‌های خاکستری روبه‌رو هستیم که هم کار نیک می‌کنند هم کار بد. تنها چیزی که افراد صادق را به این قضاوت که محمود وابسته به ادبیات کارگری است، می‌رساند تنها قهرمان‌های اوست. قهرمان‌های محمود واجد یک خصوصیتی هستند که برخی رذایل را پس می‌زنند.
شهرام اقبال‌زاده محمود را یک واقع‌گرای آرمان‌خواه یا آرمان‌گرای به شدت واقع‌بین می‌خواند که به حقیقت انسانی معتقد بود و اگر ناروایی‌های زشتی در اعمال و اخلاق انسا‌ن‌ها نشان می‌داد ناشی از شرایط ناگوار و ناصواب اجنماعی تحمیل شده اما از تلخ‌نگاری‌های شعاری و یا زشت‌نگارهای شبه‌ناتورالیستی که برخاسته از ذات انسان بداند، آشکارا فاصله داشت.
محمود در همسایه‌ها زبان گفتاری خودش را کشف کرد. جمله‌های کوتاه کوتاه و بیان روایتی که با زمان حال ارائه می‌شود، برای انتقال حس و حال و بیان ذهنیت خاص خودش و حرکت دادن به شخصیت‌ها و حرکت دادن به عمل‌های داستانی. محمود توانست زبان گفتاری محاوره‌ای همراه با بیان روایتی که تصویر بدهد و حرکت و جنب‌وجوش داشته باشد. زبان محمود زبانی است تکامل‌یافته. در میان نویسنده‌های‌مان نویسنده‌ای مانند احمد محمود در زمینهٔ زبان گفتاری و بیان روایتی نداریم. محمود در زبان گفتاری نوعی بیان آورد که به آن تکامل داد.
عبدلعلی دستغیب می‌گوید؛ همسایه‌ها رمانی کلاسیک است که به جهت گرایش نویسنده به تک‌گفتار درونی خصلتی جدید نیز یافته است. همسایه‌ها رمانی مدرن نیست رمانی است با زبانی تازه که جهان واقعیت را بسط می‌دهد نه جهات زندگانی اضطراب‌آمیز و آيینی فردی که شاخص رمان‌های مدرن است. همسایه‌ها دارای ساختار دقیق و سنجیده است و با فراروند کشش و طرح و توطئهٔ پیوسته‌اش صحنه‌های زندگی را چنان رسم می‌کندکه اوصاف و مناظر و حالت‌های آن جزء خود داستان درمی‌آیند و از بیرون به آن تحمیل نمی‌شوند. داستان با تک‌گویی درونی خالد سامان می‌گیرد اما این گفتار درونی مانند گفتار دورنی مالون می‌میرد نیست. نظم منطقی بر آن حاکم است. در درون تک‌گوئی خالد گفت‌وگوی دیگران را هم می‌شنویم. کارها و گفتار خالد کانون رمان است. اما این کانون بسته و محدود نیست و رو به سوی جهان گستردهٔ جامعه دارد و دوره‌ای از زندگیانی سیاسی اجتماعی ایران را در دههٔ ۱۳۳۰ نشان می‌دهد. نویسنده رویدادها را به زمان حال می‌آورد و با گفتارهای پیوسته بیان می‌کند و به مددد این شیوهٔ داستانی جدید می‌پروراند. داستان نظم و یک‌پارچگی دارد و با حرکت و وصف، چهرهٔ واقعیت و خقیقت را باز می‌تاباند. بخش‌های رمان با شیوه‌ای یکسان نوشته نشده است. نویسنده در جاهایی از زبانی شاعرانه و تغزلی بهره می‌برد آن جا که از به ماجراهای عشق خالد به سیه‌چشم می‌پردازد و گاه زبانی خشن و گاه حماسی مانند عصیان ناصر ابدی و صحنهٔ کشته شدنش.
محمود در این رمان با استفاده از تکنیک‌های توهم زمانی، مونتاژ، نقل حادثه در لحظه مشخصات کلاسیک رئالیسم را پشت سر گذاشته است.
آناهید اُ جاکیانس؛ به نظر می‌رسد که احمد محمود پس از تجربهٔ سبک‌های بیانی گوناگون، در این رمان به زبان و شیوه روایت منسجمی دست یافته باشد. تداعی و رجعت به گذشته ابزاری است که او با روایت صرف تلفیق کرده و از این شیوه بیانی به کرّات و با فواصل بسیار کوتاه برای معرفی شخصیتها و تأکید مجدّد بر وقایع بهره جسته است. نویسنده همچنان بر استفاده از جملات کوتاه تأکید می‌ورزد که کاملاً مناسب با شخصیت راوی و زبان ساده اوست. لحن طنزآلودی که در جای‌جای اثر مجال ظهور می‌یابد بر شیرینی اثر می‌افزاید و نیز در تطابق کامل با شخصیت شیطنت‌آمیز راوی است. توانایی بی‌نظیر نویسنده در توصیف بصری و تجسم عینی مکان‌ها و انتقال فضاهایی که با جنبش و رویدادها و تحرکات سریع پدید می‌آیند مجال خودنمایی کامل می‌یابد و در صحنه‌های مربوط به میتینگ‌ها ٬ صحنه‌های زندان و به‌خصوص صحنهٔ عروسی بانو و کشته شدن رضوان آهنگ تند و رو به افزایش حوادث را به خواننده انتقال می‌دهند. واقع‌گرایی و کاربرد زبان ساده و شفاف که وجه مشترک اغلب آثار نویسنده است.

پیشینهٔ کتاب

احمد محمود در زمان وقوع رخدادهای رمان همسايه‌ها دوران نوجوانی و جوانی خود را سپری می‌كند، سال‌های ۱۳۲۳ تا ۱۳۳۱، دوران حضور نيروهای انگليسی در جنوب و تسلط انگلیسی‌ها بر چاه‌های نفت ایران، هجوم متّفقين به ايران، رشد انديشه‌های ماركسيستی، شكل‌گيری احزاب مختلف از جمله حزب توده در ايران، اعتصاب كارگران پالايشگاه با هدف ملّی شدن صنعت نفت.

پیرنگ

درون‌مایهٔ اصلی داستان همان ملّی شدن صنعت نفت است اما موج‌های بلندی که رشته‌های داستان را به هم پیوند می‌دهند معمولا مسائل اجتماعی هستند. داستان خیلی سریع و فعّال آغاز می شود. صحنه کتک خوردن بلور خانم با آن مایه اروتیک همه چیز را برای یک شروع موفق در خود دارد اما احمد محمود بیکار نمی‌نشیند و کم کم خواننده را با موضوع‌های فرعی داستان، آشنا می‌کند.

سیاست

نویسنده در بخشهای آغازین داستان که تازه با دنیای سیاست و مسائل آن آشنا میشود، در می‌یابد که ملی کردن نفت، دغدغة اصلی مبارزان است.

مسائل اجتماعی

پرداختن به مسائلی مانند بی‌بندوباری‌های اخلاقی ناشی از جهل و فقر و ضعف اعتقادات دینی اصیل از مضامین برجستهٔ رمان است.

بهداشت

فساد ناشی از فقر و بهداشت شیوع بیماریها و وضعیت نابسامان بهداشتی طبقة نیازمند و فقیر جامعه که ضمن محرومیت از امکانات اولیة درمانی، توانایی اقتصادی برای مراجعه به مراکز دولتی یا خصوصی را ندارند.

زنان

در جای جای رمان به وضعیت نابسامان زنان در جامعهٔ مملو از فقر و فساد اشاره شده؛ کتک خوردن بلور خانم از شوهرش، مرگ زن رحیم خرکچی به خاطر بیماری و عدم دسترسی به امکانات درمانی، صحبت‌های حاج شیخ علی دربارهٔ حقوق زنان.

خرافات

نمونه‌های مختلفی از اعتقاد به باورهای خرافی که گاه ریشهٔ مذهبی دارند، در رمان دیده می‌شود؛ چله‌نشینی و اعتقاد به اجنه و حضور و تسخیر آن‌ها.

ادبیات شفاهی و اشعار عامیانه

جلوه‌هایی از ادبیات شفاهی و فرهنگ عامهٔ مردم جنوب را در رمان همسایه‌ها، میتوان مشاده کرد. از جمله اشعاری که مادر خالد با لهجهٔ دزفولی در موقعیت‌های مختلف می‌خواند. «ساربون غم کجاس غم‌مه کنه بار سرنشین موبووم، گردم کیچه بازار.»

اقتصاد

رکود اقتصاد ایران و اوضاع نابسامان اقتصادی، بیکاری، رکود بازار و امید به دست یافتن به زندگی بهتر دلایلی بود برای مهاجرت مردان جنوب به کشورهای عربی مجاور که از دل‌مشغولی‌های نویسندهٔ همسایه‌ها بوده. «این روزها با هر کس حرف بزنی، تو شش و بش این است که پول و پل‌های سر هم کند و راهی کویت شود. آخه دیگه پوسیدم. آدم مگه چقدر میتونه بیکاری بکشه؟»

ویژگی‌های مهم کتاب

• همسایه‌ها اثری است متفاوت و بدیع که خواننده را به شدّت جذب و در مطالعه‌ای لذت‌بخش فرو می‌برد و درعین حال او را با وقایع برهه‌ای از تاریخ ایران آشنا می‌سازد.
• در همسایه‌ها طوری جزئیات رسم می‌شود که خواننده در موقعیت زیست روزانهٔ اشخاص داستانی قرار می‌گیرد و آن‌ها را از نزدیک حس و ادراک می‌کند. این رابطهٔ واقع‌گرایانه از درون باز و گسترده می‌شود و همهٔ شهر اهواز را در برمی‌گیرد، به شکلی که تصویر داده شده، ما را در جوّ دوره‌ای از دوره‌های زندگانی مردم قرار می‌دهد.
• نمادگرایی یکی از خصلت‌های همسایه‌هاست بی آن‌که رو باشد. نمادهای موازی با واقعیت در رمان همسایه‌ها جا به‌ جا دیده می‌شود. علی‌رغم سطح سادهٔ داستان ریزه‌کاری‌هایی از این دست در آن دیده می‌شود. مانند شرط‌بندی رییس دولت به موازات شرط‌بندی «کَرم» که یعنی آقای رییس دولت این لقمهٔ بزرگی است و شکست می‌خوری.

الهام از شخصیت‌ها

شخصیت‌های اصلی

• خالد شخصیت اصلی رمان همسایه ها شخصیّتی پویا و متحوّ ل است.حوادثی که برای او إتّفاق می افتد به کلی شخصیت اورا دگرگون می کند.
• اوسا حداد: نمایندهٔ جامعهٔ سنتی ایران است .او ذهن بسته دارد اگر هزار بار هم از طلسم و دعا نتیجه نگیرد باز هم بر سر عقاید خود باقی می‌ماند. با آنکه او نمونه آدم های مذهبی و معتقد است از طرفی حقارت را هم تحمّل نمی کند.
• خانم گل (مادر خالد): نماینده گروهی از شخصیت‌ها است. یعنی گذشته از اینکه نماینده قشر خودش است نمایندهٔ چند شخصیت دیگر که در طول داستان حضور دارند هم هست. نماینده تمام زنان منفعل و فرسودهٔ جامعه سنتی ایران. او نماینده زن‌های سر به زیری مثل همسر محمد مکانیک در همین رمان نیز هست .
• بلور خانم: بلور خانم اگر چه ظاهرا زنی سطحی و هوس‌باز است ولی در واقع این‌گونه نیست. او از گروه دیگر زنانی مانند رضوان و مهین که دچار ابتذال‌اند جدا می‌شود. او یکی از قربانی‌های جامعهٔ مبتذل و فرسودهٔ ٔٔآن سال‌های ایران است. او در باطن زن خوبی است هنگامی که خالد دچار بدبختی می شود او به داد خالد می‌رسد. ولی امان آقا نسبت به او بی‌توجه بود. چنانچه امان آقا تو قهوه‌خانه خیلی خوش خلق و سرحال است و با امان آقای خانه –خصوصا وقتی تسمه را می کشد به گرده ی بلورخانم –تومنی هفت سنار توفیر دارد. حتی گاهی در قهوه خانه با زنان هر جایی رابطه جنسی برقرار می کرد.
• امان آقا: شخصیت امان آقا دو جنبه دارد. قبل از این که خالد به شاگردی او پذیرفته می‌شود و بعد از اینکه خالد شاگرد او می‌شود . ما قبل از این که خالد به قهوه خانه برود از او شناختی نداریم. تنها می‌دانیم مشروب می‌خورد و بلور خانم راکتک می‌زند. ولی بعد از اینکه خالد به قهوه خانه می رود چهرهٔ او برای ما روشن می‌شود. او صاحب فرزند نمی‌شود و همین باعث می‌شود تا نسبت به خالد نگاهی مهربان داشته باشد. او مرد خوبی است اگر هم گاهی به زنش خیانت می‌کند داستان به ما نشان می دهد که مرد در جامعه مرد سالار این حق را دارد .
• شفق: شفق نمایندهٔ شخصیت‌هایی مثل پندار،بیدار، دکتر و حتی شاید خود استالین باشد. شخصیت هایی که شاید جلوه‌هایی متفاوت داشته باشند .ولی پیام همه یکسان است و به قول معروف یک روح در کالبدهای متفاوت هستند. * سیه چشم: تأثیری که سیه چشم بر خالد می‌گذارد باعث می شود نام او را در میان شخصیت‌های اصلی بیاوریم. مهم‌ترین مسئله دربارهٔ سیه‌چشم متفاوت بودن نام او از دیگران است. تمام شخصیت‌هایی که در داستان نقش مکرر و طولانی دارند اسمی واقعی دارند اما سیه چشم اسمی ندارد .شاید به آن خاطر است که از نظر نویسنده او متفاوت از دیگران است. سیه‌چشم دختری از جامعهٔ متوسط مرفّه است که تنیس بازی می‌کند و دبیرستان می‌رود...

شخصیت‌های فرعی

• ناصر ابدی: سال‌ها است که در زندان سروری می کند، غذای خوب می‌خورد و خوب هم می‌گردد.
• ابراهیم: بعد از لو رفتن رابطه‌اش با«بانو» به یک شخصیت فرعی بدل می‌شود. او نمایندهٔ یک جوان فاسد از طبقه پست جامعه است که از خود شخصیتی ندارد و به سوی فساد و تباهی کشیده می‌شود.
• خالق: خالق هم مانند ابراهیم قربانی فقر و بیچارگی است.
• لیلا: لیلا نمونهٔ مؤنث خالد است که وقتی از حقوق زنان و بیچارگی جامعه می‌گوید، می‌فهمیم که چند قدمی از خالد جلوتر است.
• رحیم خرکچی: یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های فرعی همسایه‌هاست تا حدی که خود را به مرز شخصیت اصلی نزدیک می‌کند. نویسنده دوبار از او به شدت استفاده کرده. اول در ارتباط با زن دومش «رضوان» و دیگر در ارتباط با زندان.
• رضوان: زنی است که به راحتی رحیم خرکچی را سر می‌دواند. او فاحشه است واز این شغل زندگی می گذراند . رحیم خرکچی از این موضوع رنج می‌برد و در نهایت او را می‌کشد و به زندان می‌افتد.

گزارشی از فروش کتاب

Y فروش پنجاه هزار نسخه در روسیه طی دو هفته.
Y فروش ۶۶۰۰۰ نسخهٔ قانونی و بیش از ۴۰۰۰۰ نسخهٔ افست در سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۵۸
Y نویسنده به چاپ و فروش حدود ۲۵۰هزار نسخه اشاره کرده که حدود 100 هزار آن را که امیرکبیر چاپ کرده و حق تالیف گرفته است و بقیه قاچاق بوده.

گزارشی از ترجمه به زبان‌های دیگر

همسایه‌ها در مجموع به شش زبان ترجمه شده است از جمله انگلیسی، روسی، کردی، عربی.

همسایه‌های انگلیسی محمود

• ترجمهٔ انگلیسی با عنوان «The neighbors» در سال ۲۰۱۳ با ترجمهٔ «نسترن خرد» توسط مرکز مطالعات خاورمیانهٔ دانشگاه تگزاس به چاپ رسید.
• در سال ۱۹۸۳ به عنوان جنجالی‌ترين رمان احمد محمود با ترجمهٔ روسی «ن. کانديرووی» توسط انتشارات «رادوكا» در مسكو به چاپ رسيده است.
• ترجمهٔ آلمانی توسط دکتر «زیگرید لطفی» انجام شده است.
• ترجمه کردی توسط فردی به اسم «همه باقی» در کردستان عراق چاپ شده است.

اظهارنظرها

نقدهای مثبت

هوشنگ گلشیری

همسایه‌ها، داستان یک شهر و زمین سوخته سه رمان پیوسته‌اند؛ از نظر یکی بودن نظرگاه و تکنیک نقل، همگونی رفتار نویسنده با تیپ‌های ساده و تیپ‌های تاریخی سیاسی هر سه رمان و گاه تکرار برخی آدم‌ها. اما ساخت هر رمان متفاوت است و ناقل در طی سه رمان متحول می‌شود.

بلقیس سلیمانی

همسایه‌ها از یک دیدگاه رمان «شخصیت» و از دیدگاهی دیگر رمان «تاریخی» است. همسایه‌ها یکی از زیباترین رمان‌های نویسنده است و اگر برخی تحلیل‌های ایدئولوژیک و حزبی نویسنده نبود، این اثر یکی از منسجم‌ترین و خوش‌ترکیب‌ترین رمان‌های معاصر بود.

محمد ایوبی

در واقع محمود از همسایه‌ها می‌شود «احمد محمود»، نویسنده‌ای که مشابه آن در رئالیست‌نویس‌ها نداریم. نویسنده‌ای قدر که جنوب را وصف کرده است و درد جنوبی را فهمیده.

زاون قوکاسیان

من با خواندن همسایه‌ها و داستان یک شهر به شناخت موقعیت‌های اجتماعی سیاسی رسیدم.

شهرام اقبال‌زاده

هنوز هم آن حس و حال همسایه‌ها در من زنده است. و شخصیت‌هایش در من زندگی می‌کنند. همسایه‌ها را دوران دانشجویی خواندم. به نظر من بسیار زندگی‌ساز بود و تحول‌آفرین. افق دیگری به روی من باز کرد. همسایه‌ها در عین این که یک رمان بود به نظر من تاثیر زیادی روی جامعه گذاشت و شاید من جامعه‌شناسی را بدون آن‌که بخواهم بدانم به صورت حسی با همسایه‌ها شناختم. حالا معتقدم که محمود ضمن آن‌که آدم زحمت‌کشی بود و پرمطالعه، جامعه‌شناس ژنی و ذاتی هم بود که بسیا رعمیق‌تر از خیلی از جامعه‌شناس‌های ما نه تنها پدیده‌ها را در لایهٔ آشکارش می‌دید بلکه عمق تحولات را می‌دید و این‌ها را با زبان روایت و داستان بیان می‌کرد و عنصر زیبایی‌شناختی را بازتاب می‌داد.

اظهارنظر اهالی ادبیات و روشنفکران

عبدالعلی دستغیب

رمان همسایه‌ها قابل مقایسه با رمان مدرن از قسم آثار بکت و ویرجینیا ولف نیست. رمانی است با زبانی تازه که جهات واقعیت را بسط می‌دهد نه جهات زندگانی اضطراب‌آمیز و آيینی فردی که شاخصهٔ آثار رمان‌های مدرن است. کارها و گفتار خالد کانون رمان است اما این کانونی بسته و محدود نیست و رو به سوی جهان گستردهٔ جامعه دارد و دوره‌ای از زندگی سیاسی و اجتماعی ایران را در دههٔ ۱۳۳۰ نشان می‌دهد. نکتهٔ مهم این‌جاست که درون تک‌گویی‌های خالد، گفت‌وگوی دیگران را نیز می‌شنویم.

داریوش مهرجویی

همسایه‌ها از کتاب‌های محبوب من است. از شخصیت‌پردازی بگیر، فضاسازی، روند قصه و تکنیک روایی و نثر به اصطلاحب خیلی سلیس که خواننده را همین طور با خودش می‌برد و پی می‌برید که از همه لحاظ اثری شسته و رفته و کارشده و درست و حسابی است. به خصوص آن فضای دوران قبل از ۲۸ مرداد، دوران مصدق و فعالیت‌ِ توده‌ای‌ها.

نظر خود نویسنده دربارهٔ کتاب

همسایه‌ها وقتی منتشر شد جوان‌ها آن را به عنوان یک کتاب آموزشی نگاه می‌کردند، هر چند به صورت یک رمان، خواننده را جذب می‌کرد به نحوی که تا به پایان نرسد خواننده نمی‌تواند آن را زمین بگذارد. احمد محمود

در همسایه‌ها با نوعی فرهنگ –یا حالا بگوییم اخلاق اجتماعی- مواجه هستیم که ریشه در تهی‌دستی و بی‌سوادی و بی‌فرهنگی دارد. حرکت انقلابی مردم در کتاب به ما می‌گوید آن‌چه بیشتر حاکم است، حس است که راحت آلت دست قرار می‌گیرد، غریزه است که از تعقل مایه‌ای ندارد و پیداست که این حرکت به جایی نخواهد رسید. همه می‌بینند، می‌شنوند اما کمتر می‌فهمند.

داستان در یکی دو فصل اول شخصیت‌های اصلی را معرفی می‌کند. راحت معرفی می‌شوند، بی‌اینکه توصیف فیزیکی چندانی داشته باشند، در گفت‌وگوها همه چیزِ شخصیت‌ها معلوم می‌شود. در پایان داستان شخصیت‌ها به خصوص شخصیت‌های اصلی تحول پیدا کرده‌اند و شکل کامل به خودشان گرفته‌اند. به شکلی که از نظر شناخت و شعور کس یا کسان دیگری هستند. خالد در برخورد با بلور خانم و برخورد با مسائل سیاسی و اجتماعی رشد فکری پیدا می‌کند. نمادگرا نیستم ولی نمادهای موازی با واقعیت در رمان همسایه‌ها جابه‌جا دیده می‌شود. این یکی از خصلت‌های همسایه‌هست بی آن‌که رو باشد. علیرغم سطح سادهٔ داستان ریزه‌کاری‌هایی از این دست در آن دیده می‌شود. مانند شرط‌بندی رییس دولت به موازات شرط‌بندی کرم که یعنی آقای رییس دولت این لقمهٔ بزرگی است و شکست می‌خوری.

در همسایه‌ها کارم بیشتر غریزی بود.

تأثیرپذیرفته از

Y علی‌محمد افغانی همسایه‌ها را متأثر از «زمین نو» «شولوخف» می‌داند.بخارا.
Y عبدالعلی دستغیب اما معتقد است همسایه‌ها به الگوی رمان‌هایی مانند «مادر» «گورکی» نوشته شده که در آن قهرمان کتاب از اعماق فقر و رنج برمی‌آید و به صحنهٔ مبارزهٔ حماسی ساسی وارد می‌شود.
Y هوشنگ گلشیری هم می‌گوید همسایه‌ها و دو رمان دیگر محمود -زمین سوخته و داستان یک شهر- برگرفته از «پابرهنه‌های» «استانکو» است.

سناریویی که سناریو شد!

داریوش مهرجویی می‌گوید رمان همسایه‌ها برای سینما خیلی درست و جاافتاده است. او اوایل انقلاب با همکاری نویسندهٔ همسایه‌ها سناریویی تهیه می‌کند اما اوضاع فیلم و سریال نابسامان می شود و سناریوی همسایه‌ها معلق می‌ماند. بعد هم می‌گویند که آقای محمود مسئله‌دار است و نمی‌شود فیلمی ساخت. در نهایت سناریو گم می‌شود.

گزارشی از اقتباس‌های هنری انجام‌گرفته در کتاب

در فرانسه در مراسم ادبیات داستانی فارسی که به کوشش «مدیا کاشیگر» برگزار شد، بخشی از رمان به فرانسه ترجمه و توسط یک بازیگر تئاتر خوانده شد. محمود به توصیهٔ پزشکان از سفر منع شده بود و در این مراسم حضور نداشت.

جمله‌های ماندگار کتاب

Y بس که وعده شنیدیم وعده‌دون‌مون دراومد. هر چی بیشتر فلاکت می‌کشیم، بیشتر به اون دنیا حواله‌مون می‌دن.
Y تمام حرفها برایم تازگی دارد. چشمم به دنیای تازهای باز می‌شود. از حرف‌ها دستگیرم می‌شود که چرا زندگی تهی‌دستان روز به روز بدتر می‌شود، که چرا آدم‌هایی مثل پدرم باید جل و پلاس‌شان را جمع کنند و دنبال صنار سه شاهی پول از این ولایت به آن ولایت سگ دو بزنند.
Y حالا دیگر حتی بچه‌های مدرسه هم رو سینه‌هاشان نوار دوخته‌اند؛ «صنعت نفت باید ملی شود!»
Y نمی‌دانم این استعمارگر خون‌خوار چه جور جانوری است که فقط خون می‌خورد و اشتهایش هم سیری‌ناپذیر است. لابد بی‌جهت اسم استعمارگر را خون‌خوار نگذاشته‌اند.
Y مردم همه یک‌صدا فریاد ملی شدن نفت را سر میدهند، حتی مشتری‌های قهوه‌خانه.
الگو:اصلا نمیدانم چرا هر روز که می‌گذرد بیشتر از امان آقا خجالت میکشم، گاهی می‌شود که دلم نمیخواهد توی صورتش نگاه کنم.
Y چشمان پر خنده و پر محبت امان آقا دلم را از جا میکند... قسم می‌خورم که دیگر با بلور خانم کاری نداشته باشم.
Y صدام خش‌دار است، پیشانی‌ام خیس عرق است. تکیه می‌دهم به پشتی مبل و سرم را بالا می‌گیرم. بعد، از گوشهٔ چشم نگاهم را می‌دوانم رو صورت دختر. دارد نگاهم میکند. دلم می‌لرزد. این لرزه غریبه، اما شیرین است. روزهای اول که بلور خانم را نگاه می‌کردم، دلم می‌لرزید، ولی حالا کلی فرق دارد. انگار دلم می‌خواهد از جا کنده شود. انگار تمام تنم می‌لرزد. انگار چیزی توی دلم خروش برداشته است.

مشخصات کتاب‌شناختی

تعداد صفحات، دفعات چاپ، جمع کل تیراز و ناشرانی که اثر را چاپ کرده‌اند

ناشر: امیرکبیر
تعداد: صفحات ۵۰۲
دفعات چاپ: چاپ اول ۱۳۵۳ تیراژ ۱۰۰۰ نسخه-چاپ دوم ۱۳۵۷ تیراژ ۱۱۰۰۰ نسخه– چاپ سوم ۲۲۰۰۰ نسخه-چاپ چهارم ۳۳۰۰۰ نسخه. افست و بدون مجوز بیش از ۴۰۰۰۰نسخه

نوا، نما و نگاه

منابع

• افضلی، علی. «مطالعه تصویر دهه بیست جنوب ایران در رمان همسایه‌ها». ادب فارسی دوم، ش. ۱۶ (بهار و تابستان ۱۳۹۰، پاییز و زمستان ۱۳۹۴): ۱۱۳-۱۳۴. 
• محمود(اعطا)، سارک،بابک، سیامک (۱۳۸۴). دیدار با احمد محمود. تهران: معین. شابک ۹۶۴-۷۶۰۳-۳۵-۵.
• اجاکیس، آناهید. «مروری بر آثار احمد محمود(1)». نامه فرهنگستان دوم، ش. ۴ (آذر۱۳۹۴): ۱۳۹-۱۵۸. 
• گلستان، لیلی (۱۳۸۳). حکایت حال گفتگو با احمد محمود. تهران: معین. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۶۰۳-۲۷-۰.
• آقایی، احمد (۱۳۸۲). بیداردلان در آینه معرفی و نقد آثار احمد محمود. به‌ نگار. شابک ۹۶۴-۶۳۳۲-۴۳-۹.
• دستغیب، عبدالعلی (۱۳۷۸). نقد آثار احمد محمود. تهران: معین. شابک ۹۶۴-۵۶۴۳-۵۶-۲.
• میرعابدینی، حسن (۱۳۷۷). صد سال داستان‌نویسی ایران جلد ۳. تهران: چشمه. شابک ۹۶۴-۶۱۹۴-۷۸-۸.
• باوی ساجد، حبیب (۱۳۹۶). احمد محمود، ادبیات در گذر زمان. تهران: افراز. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۲۱۸-۳۸-۱.

پیوند به بیرون

• «نقد مارکسیستی رمان همسایه‌ها، احمد محمود». بازبینی‌شده در ۲۸شهریور۱۳۹۸. 
• [www.khosrobagheri.blogfa.com/post/71 «بر این زمین عبث مرو، بیافرین، بیافرین.گفت و گویی با احمد محمود»]. ۱۹دی۱۳۸۸. بازبینی‌شده در ۲۸شهریور۱۳۹۸. 
• «نقد ساخت‌گرایی تكوينی رمان همسايه‌ها اثر احمد محمود». ۱۱بهمن۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۳۱شهریور۱۳۹۸. 
• «کتاب ممنوعی که همچنان می‌فروشد». ایسنا، ۱۵مرداد۱۳۹۷. بازبینی‌شده در ۳۱شهریور۱۳۹۸. 
• * ««همسایه»های احمد محمود؛ مظلوم‌ترین رمان ایرانی». برترین‌ها، ۱۲دی۱۳۹۶. بازبینی‌شده در ۳۱شهریور۱۳۹۸. 
• شهبازی، آرزو، مریم حسینی و عسگر عسگری حسنلو. «نقد ساخت‌گرایی تکوینی رمان همسایه‌ها اثر احمد محمود». ادبیات فارسی و زبان‌های خارجه، مطالعات داستانی دوم، ش. ۳شماره پیاپی ۷ (بهار و تابستان ۱۳۹۳): ۶۶-۹۰.