فرهنگ سُغدی

فرهنگ سُغدی شاخص‌ترین و مهم‌ترین اثر بدرالزمان قریب در حوزهٔ شناخت زبان سغدی به‌شمار می‌رود.

فرهنگ سُغدی
نویسنده	بدرالزمان قریب
زبان	فارسی
نوع رسانه	کتاب

برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند

آغاز با یک داستانک جذّاب دربارهٔ کتاب

محمد شکری فومنی شاگرد بدرالزمان قریب که سال‌ها در کنار استاد تلمذ کرده و اکنون خود یکی از پژوهشگران زبان‌های میانه فارسی است، برای تحصیل عازم آلمان می‌شود، آنجا به ارزش جهانی فرهنگ سغدی پی می‌برد: «روز اول که به دانشکده رفتیم، پایان‌نامۀ استاد قریب را جلوی ما گذاشتند و گفتند که ابتدا باید درستان را با این متن آغاز کنید! البته که آلمان‌‌ها، روس‌ها و انگلیسی‌ها خیلی خوب کار می‌کنند و دانشمندان بسیاری در سطح جهان داریم؛ ولی این منبع به‌عنوان منبع درجۀ یک برای محصلان این رشته است.» یکی از مشخصه‌های اصلی آثار قریب، جهانی‌بودن آن است و هنوز فرهنگ سغدی، رساله دکتری او در تمام دنیا به‌عنوان منبع درسی در حوزهٔ زبان‌شناسی به‌ویژه سغدی‌شناسی استفاده می‌شود.

یک بند در معرفی خلاصهٔ کتاب

فرهنگ سُغدی دانشنامه‌ای سه زبانه از واژگان و اصطلاحات زبان سُغدی به‌قلم بدرالزمان قریب است. این فرهنگ دو مقدمه به زبان‌های فارسی و انگلیسی و سه بخش اصلی را در دل خود جای داده است.

دلیل شهرت

زبان سغدى يكى از زبان‌هاى گروه شرقى ايرانى ميانه و زبان ناحيۀ حاصلخيز سُغد واقع در ميان رود سيحون و جيحون به‌شمار می‌رود. این زبان‌ سال‌های سال بود که در ایران و سراسر جهان کمتر شناخته شده بود و در ردیف زبان‌های خاموش به‌شمار می‌رفت. منبع یا کتابی به زبان فارسی درباره آن در دسترس نبود. اما ۲۰ سال، زمانی است که دکتر قریب عمر خود را مشغول گردآوری فرهنگ‌لغتی به زبان سغدی می‌‌کند تا کمبود منابع و مآخذ در این حوزه جبران شود. از این رو فرهنگ سغدی و سایر آثار ارزنده‌ای که قریب درباره این زبان کمترشناخته‌شده تالیف یا ترجمه کرده، کمک شایانی به شناسایی این زبان کرده است و فرهنگ سغدی به‌عنوان منبعی مهم و ابزار اصلی برای شناخت زبان‌های کهن به ویژه زبان سغدی در ایران و جهان، شهرت فراوانی کسب کرده است.

بنابرین ارزش این واژ‌ه‌نامه زمانی معلوم می‌شود که بدانیم منابع فارسی درباره زبان سغدی اندک بوده و تقریبا تمامی منابع موجود در این زمینه از آثار همین مؤلف یا شاگردان اوست.

چرا باید این کتاب را خواند

فرهنگ سغدی، گنجینه بزرگی از ترکیبات و لغات زبان سغدی را در اختیار محققان این زبان و سایر زبان‌های کهن ایرانی قرار می‌دهد و می‌توان گفت این فرهنگ، یکی از ابزارهای اصلی برای مطالعات زبان‌های ایرانی به‌شمار می‌رود؛ از این جهت پژوهشگران این حوزه ناگزیر از مطالعه و رجوع به آن هستند.

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

آغاز با یک داستانک جذّاب دربارهٔ کتاب

اثر ارزنده قریب محل رجوع بسیاری از اساتید و دانشمندان ایرانی و اروپایی است. حتی دانشمندانی که چندان زبان سغدی را نمی‌شناختند، به کمک این کتاب با آن آشنا شده‎اند. دوشن گیمن -استاد پیشین رشتهٔ زبان‌های ایرانی در دانشگاه لیژ (بلژیک)- می‎گفت: «من با این کتاب با یکی از شاگردانم سغدی می‎خوانم.» بسیاری از پژوهشگران خارجی از جمله پروفسور وِرنِر زوندرمان پژوهشگر سرشناس زبان‎های ایرانی میانه و مطالعات مانوی نیز در آخرین مقالات خود به این کتاب ارجاع داده اند.

خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب در حد دو بند

این فرهنگ که سه بخش دارد شامل بخش اصلی، واژه‌یاب فارسی، واژه‌یاب انگلیسی می‌شود. در هر دو واژه‌یاب، کلمات یا اصطلاحات یا عبارت‌های کلیدی، که نهایتا به یافتن وا‌ژه‌های سغدی کمک می‌کنند، به‌ترتیب الفبایی آمده‌اند و جلوی هر یک، شماره‌های واژه‌های سغدی مربوط به بخش اصلی آمده است.

واژه‌یاب برای بررسی ریشه‌شناختی و اشتقاق نیز مفید است؛ زیرا از هر کلمه در واژه‌یاب می‌توان به گروهی از واژه‌های سغدی دست یافت که هر یک معمولا با واژه‌های دیگری نیز در محدوده‌ی الفبایی پیرامون خود قرابت دارد، به‌طوری که هر کلمه در واژه‌یاب اغلب به خوشه‌یی از کلمات سغدی راه می‌برد.

در بخش اصلی فرهنگ، برای هر مدخل علاوه بر شمارهٔ مسلسل آن، تا ده جزء در نظر گرفته شده است: واژهٔ سغدی، نماد خطی، آوانوشت، گونه‌های املایی، نکات ریشه‌شناختی، نکات دستوری، ارجاعات، معنای فارسی، معنای انگلیسی و مآخذ.

داستان انتشار کتاب (اوّلین بار در کجا و چگونه بوده است)

این کتاب برای نخستین بار در سال ۱۳۷۴ توسط انتشارات فرهنگان وارد بازار کتاب شد. ناشر فرهنگ سغدی بیش از ۱۰۰۰۰ ساعت کار از جمله داده‌پردازی سنگین برای آن انجام داده است. این کتاب برای نخستین بار با تیراژ کم وارد بازار می‌شود. ۱۰۰۰ نسخه از این کتاب منتشر شد اما هر ۱۰۰۰ نسخه آن، هیچ گاه عرضه عمومی نیافت و به سبب محل استفاده خاص آن، پیش‌فروش شده و در اختیار کتابخانه‌ها و دانشگاه‌های جهان قرار گرفت.

ویژگی‌های مهم کتاب

آشنایی با اصطلاحات و ترکیبات و لغات زبان سغدی و معادل‌یابی آن به زبان‌های انگلیسی و فارسی از مهمترین ویژگی کتاب به‌شمار می‌رود.

جوایز کتاب

فرهنگ سغدی در سال ۱۳۷۴ به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزیده شد.

مشخصات کتاب‌شناختی

نوا، نما و نگاه