دموکراسی یا دموقراضه

نشر «کتاب نیستان» در سال ۱۳۸۷، دموکراسی یا دموقراضه به قلم سیّد مهدی شجاعی که بیشتر با آثارآیینی‌اش شناخته می‌شود، در ۱۹۲ صفحه به چاپ رساند. این کتاب داستانی است تمثیلی سیاسی در نقد دموکراسی. این اثر به زبان‌های روسی، انگلیسی و آلمانی ترجمه شده است.

* * * * *

دموکراسی یا دموقراضه رمان طنزی است که در نامکان و نازمان روایت می‌شود و داستان حکومتی را بیان می‌کند که دموکراسی‌اش قراضه است.این حکومت توسط «دمو» شخصیت اصلی داستان که فردی بیمار و زشت و نادان است، اداره می‌شود. شجاعی در این رمانش بر یکی از بزرگ‌ترین دستاوردها و ادعاهای بشر، یعنی دموکراسی صحه می‌گذارد.

خلاصۀ داستان

داستان در زمان‌های دور و در کشوری نامعلوم می‌گذرد. راوی داستان، ظاهراً پژوهشگری تاریخی است که با کشف و سندخوانی خود، ماجرا را برای خواننده روایت می‌کند. مطابق این تحقیق، در سالیانی دور، پادشاهی که در آستانه مرگ قرار دارد، وصیت می‌کند هر 25 فرزند او در مقاطع 2 ساله به ترتیب پس از مرگ او بر تخت شاهی بنشینند، اما نه به ترتیب سن بلکه به رأی مردم. هر یک از فرزندان در دورۀ سلطنت خود ظلم‌های فراوانی به مردم می‌کنند و مردم هر بار، رنجیده از یکی، به دیگری پناه می‌برند، اما صورت مسأله تغییر نمی‌کند. سرانجام تصمیم می‌گیرند بیمارترین، زشت‌ترین و نادان‌ترین آنان را انتخاب کنند تا دمی بیاسایند. نام فرزندان شاه همگی پیشوند «دمو» دارد و این آخری «دمو کافیه» نام دارد که در زبان مردم شهر به «دمو قراضه» شهرت یافته است. او پس از استقرار، با اتکا به هوش شیطانی و روان پر عقدۀ خود، تیم و حلقۀ خاصی را سامان می‌دهد و قوانین طلایی خود را به کار می‌بندد و ترکیبی از ظلم و عوام‌فریبی را می‌سازد. شتاب او در تخریب مملکت که با ادعای خدمت صورت می‌گیرد و عملاً بیشترین کمک را به دشمن می‌کند، هرچند در آخر داستان معلوم می‌شود او واقعاً عامل بیگانه بوده است.

قسمتی از کتاب (اصول دموقراضه)

دموقُراضه خطاب به مدیران حکومتی که در آن می‌کوشد قوانین طلایی اصول حکومت‌داری را به آنان بیاموزد:

۱.مردم همه گوسفندند و ما چوپان: حواستان باشد! بزرگ‌ترین اشتباه در حکومت، بها دادن به مردم، یا ارزش قائل شدن برای مردم است. شما مطمئن باشید که اگر برای مردم، ارزشی بیش از گوسفند قائل شوید، نمی‌توانید بر آنها حکومت کنید. بهای مردم را شما معین می‌کنید، نه خودشان. اگر شما بر مردم قیمت نگذارید، آنها قیمتی بر خودشان می‌گذارند که هیچ جور نمی‌توانید بخرید. و تازه این گوسفند که من گفتم بالاترین قیمت است؛ قیمت آدم‌های اندیشمند چاق و چله. و الّا قیمت بقیۀ مردم، حداکثر در حد پشگل گوسفند است و نه بیشتر. نتیجه این که: مردم را هر جور بار بیاورید، بار می‌آیند. اگر به آنها احترام بگذارید، فکر می‌کنند که شما موظفید به آنها احترام بگذارید. اگر به آنها توضیح دهید، گمان می‌کنند که شما موظف به توضیح دادن‌اید.

۲. هیچ وقت شنیده‌اید که غذای گوسفند را به او اهداء یا تقدیم کنند؟ غذا یا علوفه گوسفند را جلویش می‌ریزند. رفتار با مردم هم باید درست مثل رفتار با گوسفند باشد. طبیعی‌ترین و مسلم‌ترین حق مردم را باید با تحقیر و توهین به آنها داد؛ وگرنه طلبکار می‌شوند. اگر به مردم عزت بگذارید یا احترام کنید، مردم فکر می‌کنند که شما موظف به عزت گذاشتنید و دنبال باقی مطالبات خود می‌گردند.

۳. طوری برنامه‌ریزی کنید که مردم از صبح تا شب بدوند و آخر شب هم نرسند. مردم اگر مایحتاج خود را آسان به دست بیاورند، اگر وقت اضافه داشته باشند، عصیان می‌کنند، بداخلاقی می‌کنند و به فکر اعتراض و انقلاب و این حرف ها می‌افتند. یک تشکیلاتی را تأسیس کنید که کارش چرخاندن مردم باشد، یا چرخاندن لقمه دور سر مردم. کارش چیدن موانع مختلف، پیش پای مردم باشد. فرض کنید که آب دریا فاصله‌اش با مردم به اندازه دراز کردن یک دست است. جای دریا را نمی‌توان عوض کرد، اما راه مردم را که می‌شود دور کرد. هزار جور قانون می‌شود وضع کرد که مردم دور کرۀ زمین بچرخند و دست آخر به همان نقطه‌ای برسند که قبلاً بوده‌اند. و از شما به خاطر رسیدن به همان نقطه، تشکر هم بکنند.

۴. مردم را به دو دسته تقسیم کنید و به یک دسته حقوق و مواجب بدهید که مراقب آن دستۀ دیگر باشند. دستۀ اول، به طمع مواجب یا از ترس قطع شدن مواجب، مرید شما می‌شوند و دستۀ دوم، از ترس دستۀ اول، مطیع و مِنقاد شما. به این ترتیب، مملکت، خود به خود اداره می‌شود، بی آنکه شما زحمتی بکشید یا دغدغه‌ای داشته باشید و...

ترجمه

«کارولین کراس کری» _مترجم آمریکایی_ این کتاب را به زبان انگلیسی برگردانده و در نشر «شمع و مه» منتشر کرده است. خانم کراس کری رمان «ما همه آفتابگردانیم» نوشتۀ «عرفان نظر‌‌آهاری» را قبل از این ترجمه کرده است. این مترجم راجع به چرایی ترجمۀ کتاب آقای شجاعی چنین می‌گوید:« تمام بخش‌های این کتاب من را شیفته خودش کرد. جالب است که بگویم به تازگی در دانشگاه پرینستون مطالعه‌ای صورت گرفته که نشان می‌دهد دموکراسی در جامعۀ آمریکا دیگر وجود ندارد و آنچه هست بیش از هر چیز الیگارشی است. در این پژوهش عنوان شده که از چهل سال پیش هر چه مردم خواسته‌اند و هر چه اجرا شده است با هم متفاوت بوده است. به عبارت دیگر هر چه مردم خواسته‌اند نادیده گرفته شده و تنها خواست پولدارها و سرمایه‌داران که مقامی کلیدی داشته‌اند و قدرت در دستشان بوده، محقق شده است. این دقیقاً همان چیزی است که به نظرم خواندن این کتاب را برای جامعه آمریکا جذاب می‌کند. از طرف دیگر طنز این کتاب نیز منحصر به فرد است و همۀ اینها در کنار نویسندۀ ایرانی آن، از کتاب متنی ساخته که می‌تواند برای مخاطب آمریکایی آن جالب توجه باشد.» نظر نویسندۀ کتاب به ترجمۀ آن مساعد است. شجاعی درمراسم رونمایی اثر ترجمه‌شده دربارۀ ترجمه گفت:« به نظرم ویژگی اصلی این ترجمه، حفظ هویت قلم است. به اعتقاد من در این کار هم بازی‌های زبانی حفظ شده و لطافت متن فارسی پابرجا مانده و هم به روی انتخاب معادل‌های زیبا، ماهیت متن حفظ شده است» همچنین دموکراسی یا دموقراضه توسط «مدینه سوخیوا» از فارغ‌التحصیلان زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دولتی ولادی قفقاز و مدیر مرکز ایران‌شناسی و زبان فارسی در اوستیای شمالی، به زبان روسی ترجمه شده است. همچنین ترجمۀ آلمانی این کتاب نیز در دست است.

نکات برجستۀ اثر

Yطنز استوار
Yسرشار از طنز پوشیده
Yدیدگاه جهانی داشتن
Yخروج از حد و مرزهای سیاسی یا شرعی
Yاحترام به شعور مخاطب و عدم توضیح واضحات و پرهیز از تکرار زاید
Yفرا مکان، فرا تاریخی، فرا جغرافیایی و فرا حکومتی بودن
Yآیرونیک بودن
Yتمثیلی-سیاسی بودن

روایت

شیوۀ روایت در این رمان و داستان بی‌مکان و بی‌زمان، «یک صدا» است و راوی در جایگاه برتر است که این صدا به متن جهت می‌دهد. در اینجا، یک نویسندۀ درون متنی وجود دارد که در حال نوشتن متن بوده و بیان می‌کند که با تحقیق و پژوهش در تاریخی بی‌نام به نگارش می‌پردازد. ما با توجه به تمام نکات مذکور دو راوی اصلی داریم: یکی راوی بیرونی که صداست و راجع به نویسندۀ درون متن نیز صحبت می‌کند؛ و یک نویسندۀ درون متنی داریم که وارد گفتگو با خواننده می‌شود. در این کتاب برخلاف متون کلاسیک که از شیوه گفتگو با خواننده استفاده می‌شود، راجع به نویسندۀ درون متنی که با نویسندۀ روی جلد کتاب (سیدمهدی شجاعی) تفاوت دارد نیز صحبت می‌کند که در صفحه ۱۰ کتاب به این مورد اشاره شده است.

چه کسی باید دموقراضه را بخواند؟

این اثر علاوه بر جذب مخاطب نخبه‌گرا به مطالعه و درک مفاهیم، قادر به برقراری ارتباط با مخاطب ساده و بدون پیچیدگی ذهنی نیز می‌باشد ، و در عین سادگی متن، مباحث بسیار عمیق روان‌شناسی و جامعه‌شناسی در داستان وجود دارد که برای دغدغه‌مندان بسیار قابل توجه است، از جمله مسأله عادت کردن مردم به ناملایمات روزگار و شاکر بودن آنها از سیستم حاکم، حتی زمانی که در حق ایشان اجحاف می‌شود و...

دموکراسی یا دموقراضه؟

این اثر شامل آسیب‌شناسی دقیق و ظریفی است از دموکراسی‌های مرسوم و موقعیت‌های گوناگون از جمله انتخابات تا سایر شرایطی که مردم برای انجام کار جمعی فراخوان می‌شوند. و نگاه نویسنده بسیار فراگیر و فلسفی، مبتنی بر تعمق و جهان‌شمول است. شجاعی خود دربارۀ دموکراسی می‌گوید: «یکی از ضایعاتی که حکومت «دموقراضیسم» به اعتقاد بنده دارد، این است که حکومتی را که در بطن خود برای بعد از خود پرورش می‌دهد، به مراتب خطرناک‌تر از اصل دموقراضه است و عموماً با تأمل در سیر تحولات جهان، درمی‌یابید که طیف عوام‌پسندی بر سر کار آمده و زمینه را برای گروهی دیگر مساعد نموده و مردم نیز هر بار، از ظلم یکی رنجیده و به دیگری پناه می‌برند، اما صورت مسأله دچار تغییر نشده و این بازی و چرخش همواره ادامه می‌یابد. منظور اصلی بنده آن است که اساس حکومت دموقراضه بر عوام‌فریبی است و البته خواص‌فریبی هم با روشی خاص انجام می‌گیرد که البته خیلی شیک‌تر و جذاب‌تر هست. در کل این وجه است که معمولاً در طی سالیان نادیده گرفته شده بود و تمرکز در بخش خودِ دموقراضه بیشتر مورد توجه بوده است.»

جلسات نقد و بررسی رمان

جلسه نقد و بررسی کتاب دموکراسی یا دموقراضه اثر سیدمهدی شجاعی روز سه‌شنبه ۲۷ بهمن 1394 در فرهنگسرای گلستان برگزار شد. در این برنامه نویسندۀ اثر و منتقدین، «محمدرضا گودرزی» و «ابوالفضل زرویی نصرآباد» و علاقه‌مندان حوزۀ داستان حضور داشتند.
«مرحوم ابوالفضل زرویی نصرآباد» در گذشتۀ 10 آذر 1397 _شاعر، پژوهشگر و طنزپرداز_ رمان دموکراسی یا دموقراضه را تنها رمان طنز سیاسی فارسی با دیدگاه جهانی دانست. وی طنز را در این اثر استوار قلمداد کرد و افزود که در هیچ جای کتاب اثری از هجو و هزل و فکاهه و سایر موارد شوخ‌طبعی نمی‌بینید. نصرآباد روایت داستان را از این جهت که دوران حاکمیت بیست و پنج برادر یک‌به‌یک بدتر می‌شود، روایت درستی دانسته؛ زیرا به زعم ایشان انسان‌ها در سراسر جهان در طول تاریخ از حیث حکمت و خرد و دانش حرکتی نزولی داشته‌اند. وی اثر شجاعی را فاقد توضیح واضحات و تکرار زاید دانسته ومعتقد است که این کتاب را می‌توان هم بسته به موقعیت مکان و زمانی که در آن نوشته شده تحلیل کرد، هم به صورت فرازمانی و فرامکانی و فراتاریخی و فراجغرافیایی و فراحکومتی، زیرا از حیث هنری تعلق به زمان و مکان خاصی نداشته و در هر بُرهه‌ای از زمان می‌توان تک‌تک اجزا آن را در هر حکومتی مشاهده کرد. مرحوم نصرآباد همچنین این کتاب را سرشار از طنز پوشیده دانست، یعنی اینکه طنز روی موضوعی تأکید نشده و فقط با ظرافت خاص به صورت گذرا اشاره و از آن رد شده است.»
«محمدرضا گودرزی»_ رمان‌‌نویس_در جلسۀ نقد و بررسی دموکراسی یا دموقراضه، آن را رمانی تمثیلی طنزآمیز خواند و طنز را زادۀ غریزی اعتراضی خواند که تبدیل به هنر شده است. او اثر شجاعی را از حیث روایت‌شناسی مورد بررسی قرار داد و با برخورداری از نظریات روایت‌شناسی «میخائل باختین»، اثر شجاعی را به تعبیری شبیه به رمان‌های طنزآلود «کارنوالی» خواند. رمان‌هایی که تمایز طبقات مختلف اجتماعی را مورد دست‌آویز قرار می‌دهند؛ به گونه‌ای که دلقک‌ها پادشاه، مردم احمق خردمند، قدیسان مورد تمسخر، خوب و بد، شوخی و جدی همگی در هم آمیخته شده تا خواننده با روشی شاداب و سرخوشانه به مفاهیمی عمیق و تلخ دست یابد. باختین در ادامه مبحث کارناوال و تعریف آن در ادبیات می‌گوید: «جهان بی‌قید و بند، جلوه‌ها و اشکال فُکاهی که در مقابل لحن جدی و رسمی قد علم می‌کند؛ در این دیدگاه فرهنگ مردم در تقابل با دیدگاهِ قدرت سیاسی و فعالیت‌های فرهنگی نُخبگان قرار می‌گیرد.» به گفتۀ گودرزی، متنِ طنزآلودِ کارناوالی در دو حیطه مبارزه می‌کند: یکی در مقابل گفتمان ایدئولوژیک قدرت سیاسی و دیگری گفتمان ادبی نخبگان فرهنگی که طنز را در گذشته (حداقل در بدو شکل‌گیری آن) یک سطح پائین‌تر از ادبیات می‌دانستند. وی در ادامه، شیوۀ روایت رمان دموکراسی را یک صدا دانست که راوی در جایگاه برتر قرار می‌گیرد. گودرزی همچنین اضافه کرد که در این رمان از «آیرونی»_ عباراتی همچون طعنه، کنیه یا طنز دو پهلو_ استفاده شده است. او این متن را نمونه‌ای از آثار تمثیلی سیاسی دانست که تمثیل وارد ارتباطی میان‌متن با تاریخ، قصه، افسانه و حکایت شده است. به زعم گودرزی، شجاعی اعتراض را به صورت یک متن هنری ارائه نموده است و البته این صرفا اعتراض مستقیم نیست، چرا که اعتراض مستقیم را می‌توان در قالب یک مقاله مطرح کرد، در حالی که در دموکراسی یا دموقراضه به فرم قصه‌ای هنری بیان شده است.

کتاب شناسی

نشر کتاب نیستان دموکراسی یا دموقراضه را با شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۳۷-۴۸۷-۷ در سال ۱۳۸۷ منتشر کرد. این اثر در اسفند ۱۳۸۸ در ۲۰۰۰۰ تیراژ، با قیمت ۳۳۰۰۰ ریال به چاپ دومش رسید. دموقراضه تا بهار ۱۴۰۰، به چاپ نهم رسیده است.

منابع

1. دموکراسی یا دموقراضه. تهران: کتاب نیستان. ۱۳۸۷. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۳۷-۴۸۷-۷.

پیوند به بیرون

1. «دمو، کافیه؟». کتاب نیستان. بازبینی‌شده در ۳ مرداد ۱۴۰۰. 
2. «دموکافیه، ناجی بعدی!». شهر کتاب. بازبینی‌شده در ۳ مرداد ۱۴۰۰. 
3. «دموقراضه مرده است!». خبرگزاری مهر، ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۳ مرداد ۱۴۰۰. 
4. «دموکراسی یا دموقراضه، کتابی که دغدغۀ جهانی دارد.». جامعۀ خبری تحلیلی الف، ۲۸ بهمن ۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۳ مرداد ۱۴۰۰. 
5. «خانۀ کتاب». خانۀ کتاب. بازبینی‌شده در ۳ مرداد ۱۴۰۰.