فرهنگ سُغدی

فرهنگ سُغدی
نویسنده	بدرالزمان قریب
ناشر	فرهنگان
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۷۴
شابک	‎۹-۶-۵۵۵۸-۹۶۴
زبان	فارسی، انگلیسی و سُغدی
نوع رسانه	کتاب
طراح جلد	مرتضی ممیز

فرهنگ سُغدی شاخص‌ترین و مهم‌ترین اثر بدرالزمان قریب در حوزهٔ شناخت زبان سغدی به‌شمار می‌رود.

مطالعات سعدی=

قریب می‌گوید: خوشحالم که می‌بينم مطالعات زبان سغدی پي گرفته می‌شود و ديگر مثل گذشته كسی به جای «سغدی» نمی‌گويد «مطالعات سعدی»! با تحقیق و تتبع قریب، زبان‌ سغدی پس از قرن‌ها خاموشی به‌تدریج وارد میدان پژوهش شد و دیگر کمتر کسی در خواندن مقاله یا کتابی درباره سغدی، به اشتباه آن را سَعدی می‌خواند.

نامش در محافل ایرانی و اروپایی بر سر زبان‌ها افتاد

محمد شکری فومنی شاگرد بدرالزمان قریب که سال‌ها در کنار استاد تلمذ کرده و اکنون خود یکی از پژوهشگران زبان‌های میانه فارسی است، برای تحصیل عازم آلمان می‌شود، آنجا به ارزش جهانی فرهنگ سغدی پی می‌برد: «روز اول که به دانشکده رفتیم، پایان‌نامۀ استاد قریب را جلوی ما گذاشتند و گفتند که ابتدا باید درستان را با این متن آغاز کنید! البته که آلمان‌‌ها، روس‌ها و انگلیسی‌ها خیلی خوب کار می‌کنند و دانشمندان بسیاری در سطح جهان داریم؛ ولی این منبع به‌عنوان منبع درجۀ یک برای محصلان این رشته است.» فرهنگ سغدی، نام قریب را در محافل ايران‌شناسی اروپا و آمريكا بر سر زبان‌ها انداخت.

یک بند در معرفی خلاصهٔ کتاب

فرهنگ سُغدی دانشنامه‌ای دو زبانه در باب شناسایی زبان سغدی است. این فرهنگ که ۱۱۶۱۷ مدخل دارد، دو مقدمه به زبان‌های فارسی و انگلیسی و سه بخش اصلی را در دل خود جای داده است.

دلیل شهرت

زبان سغدى يكى از زبان‌هاى گروه شرقى ايرانى ميانه و زبان ناحيۀ حاصلخيز سُغد واقع در ميان رود سيحون و جيحون به‌شمار می‌رود. این زبان‌ سال‌های سال در ردیف زبان‌های خاموش در ایران به‌شمار می‌رفت. منبع یا کتابی به زبان فارسی درباره آن در دسترس نبود. اما ۲۰ سال، زمانی است که دکتر قریب به طور مداوم عمر خود را مشغول گردآوری دانش‌نامه‌ای جامع به زبان سغدی می‌‌کند تا کمبود منابع و مآخذ در این حوزه را جبران کند. از این رو فرهنگ سغدی و سایر آثار ارزنده‌ای که قریب درباره این زبان کمترشناخته‌شده تالیف یا ترجمه کرده، کمک شایانی به شناسایی این زبان کرده است و فرهنگ سغدی به‌عنوان منبعی مهم و ابزار اصلی برای شناخت زبان‌های کهن به ویژه زبان سغدی در ایران و جهان، شهرت فراوانی کسب کرده است.

بنابرین ارزش این واژ‌ه‌نامه زمانی معلوم می‌شود که بدانیم منابع فارسی درباره زبان سغدی اندک بوده و تقریبا تمامی منابع موجود در این زمینه از آثار همین مؤلف یا شاگردان اوست.

چرا باید این کتاب را خواند

فرهنگ سغدی، گنجینه بزرگی از ترکیبات و لغات زبان سغدی را در اختیار محققان این زبان و سایر زبان‌های کهن ایرانی قرار می‌دهد و می‌توان گفت این فرهنگ، یکی از ابزارهای اصلی برای مطالعات زبان‌های ایرانی به‌شمار می‌رود؛ از این جهت پژوهشگران این حوزه ناگزیر از مطالعه و رجوع به آن هستند.

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

آغاز با یک داستانک جذّاب دربارهٔ کتاب

اثر ارزنده قریب محل رجوع بسیاری از اساتید و دانشمندان ایرانی و اروپایی است. حتی دانشمندانی که چندان زبان سغدی را نمی‌شناختند، به کمک این کتاب با آن آشنا شده‎اند. دوشن گیمن -استاد پیشین رشتهٔ زبان‌های ایرانی در دانشگاه لیژ (بلژیک)- می‎گفت: «من با این کتاب با یکی از شاگردانم سغدی می‎خوانم.» بسیاری از پژوهشگران خارجی از جمله پروفسور وِرنِر زوندرمان پژوهشگر سرشناس زبان‎های ایرانی میانه و مطالعات مانوی نیز در آخرین مقالات خود به این کتاب ارجاع داده اند.

خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب در حد دو بند

این کتاب دو زبانه چندین بخش دارد که به قرار زیر است: بخش اصلی دارای بیش از ۱۱۶۰۰ مدخل است که به‌ترتیب الفبایی بر اساس املای پذیرفته‌ٔ سغدی‌دانان امروز جهان و با ذکر شمارهٔ مسلسل مرتب شده است. ذیل هر مدخل علاوه بر شمارهٔ مسلسل آن تا ده جزء آمده است: واژهٔ سغدی، نماد خطی، آوانوشت، گونه‌های املایی، نکات ریشه‌شناختی، نکات دستوری، ارجاعات، معنای فارسی، معنای انگلیسی و مآخذ. به طور مفصل‌تر باید گفت که ذیل هر مدخل، متن مآخذ (بودایی، مانوی، مسیحی و یا متن‌های و کتیبه‌های غیردینی)، آوانوشتِ واژهٔ سغدی (که برای نخستین‌بار در جهان و در این کتاب به این صورت ارائه می‌شود)، برابرهای فارسی و انگلیسی، اشتقاق، نکته‌های دستوری، گونه‌های املایی (که هریک، در عین‌حال در محل الفبایی مناسب خود به‌صورت مدخلی مستقل آمده است) و سرانجام صورت جامعی از مآخذ واژه و ارجاع مدخل به مدخل‌های دیگر (بر اساس مشابهت‌های دستوری یا اشتقاقی و به‌ندرت معنایی)، آورده شده است.

بخش دوم کتاب واژه‌یاب فارسی است که به‌ترتیب الفبای فارسی مرتب شده و در آن کلمات یا اصطلاحات یا عبارت‌های کلید که در نهایت به یافتن واژه‌ٔ سغدی موردظنر کمک می‌کند، همراه با شماره‌های واژه یا واژه‌های سغدی مربوط در بخش اصلی آمده است.

بخش سوم کتاب واژه‌یاب انگلیسی که به‌ترتیب الفبای انگلیسی مرتب شده و کاربردی نظیر واژه‌یاب فارسی دارد.

این واژه‌یاب‌ها برای بررسی ریشه‌شناختی و اشتقاق نیز مفید است؛ زیرا از هر کلمه در واژه‌یاب می‌توان به گروهی از واژه‌های سغدی دست یافت که هر یک معمولا با واژه‌های دیگری نیز در محدوده‌ی الفبایی پیرامون خود قرابت دارد، به‌طوری که هر کلمه در واژه‌یاب اغلب به خوشه‌یی از کلمات سغدی راه می‌برد.

کتاب دارای دو پیشگفتار و مقدمه به زبان‌های فارسی و انگلیسی است. همانطور که قریب اشاره‌ می‌کند دو مقدمه کتاب برگردان یکدیگر نیستند اما مطالبشان کم‌وبیش یکسان است.

در دو مقدمه فارسی و انگلیسی فرهنگ سغدی، اطلاعات دقیق و روشنی از پیشینه تاریخی، مآخذ و منابع تاریخ قوم سُغد و نکته‌های برجسته آنان از جمله قدیمی‌ترین اسناد و نوشته‌های کهن درباره متون بودایی، مانوی و مسیحی در اختیار پژوهنده قرار می‌دهد. آثار مکتوب و تاریخچه کشف و چاپ آثار و دست‌نوشته‌های سغدی و همچنین تاریخچه‌ای از خط سغدی و جدول تطبیقی گونه‌های آن، از دیگر اطلاعات جامع و مفید در این کتاب است. فصل نیز درباره دستگاه آوایی زبان سغدی تکمیل‌کننده دو مقدمه کتاب است. قریب در ادامه مقدمه، اشاره‌ای به مطالعات و پژوهش‌های سغدی کرده و نکات ارزشمندی را در خصوص خاستگاه این زبان بیان کرده است. شواهدی نیز از نام «سغدیانا» در منابع مختلف آورده و تحلیلی روشن از تاریخ سیاسی منطقه در آن روزگاران به‌دست داده است.

دو فهرست اختصارات عام و اختصارات مآخذ نیز در بخش انگلیسی آن آمده است.

داستان انتشار کتاب (اوّلین بار در کجا و چگونه بوده است)

این کتاب برای نخستین بار در سال ۱۳۷۴ توسط انتشارات فرهنگان وارد بازار کتاب شد. ناشر فرهنگ سغدی بیش از ۱۰۰۰۰ ساعت کار از جمله داده‌پردازی سنگین برای آن انجام داده است. آماده‌سازی این کتاب به لحاظ تنظیم و ویرایش فنی کار دشواری بوده و برای نخستین بار با تیراژ کم وارد بازار می‌شود. ۱۰۰۰ نسخه از این کتاب منتشر شد اما هر ۱۰۰۰ نسخه آن، هیچ گاه عرضه عمومی نیافت و به سبب محل استفاده خاص آن، پیش‌فروش شده و در اختیار کتابخانه‌ها و دانشگاه‌های جهان قرار گرفت.

ویژگی‌های مهم کتاب

آشنایی با اصطلاحات و ترکیبات و لغات زبان سغدی و معادل‌یابی آن به زبان‌های انگلیسی و فارسی از مهمترین ویژگی کتاب به‌شمار می‌رود. از دیگر خصوصیت مهم فرهنگ سغدی، جهانی‌بودن آن است و این کتاب در تمام دنیا به‌عنوان منبع درسی در حوزهٔ زبان‌شناسی به‌ویژه سغدی‌شناسی استفاده می‌شود.

اظهارنظرها

نقدهای مثبت

آنتونیو پاناینو

آنتونیو پاناینو خاورشناس و ایرانشناس ایتالیایی درباره فرهنگ سغدی معتقد است: دکتر قریب اثر بسیار مهمی را در زمینهٔ فرهنگ‌نگاری زبان‌های ایرانی، در تهران منتشر کرده است. فرهنگ زبان سغدی او که حاصل بیست‌سال کار است، سندی بنیادین برای پژوهش‌های آتی خواهد بود... بدیهی است که این فهرست ابزار مفیدی است که نه‌تنها به‌کار زبان‌شناسان می‌آید بلکه برای تاریخ‌نگاران ادیان یا متخصصان دیگر زبان‌های آسیانه میانه که به برابر‌های واژگان در سغدی علاقمندند نیز قابل استفاده است.

ژاله آموزگار

آموزگار که بدرالزمان قریب را «بانوی دانشمند» خطاب می‌کند درباره انتشار مهم‌ترین اثر او می‌گوید: وقتی فرهنگ سغدی بدرالزمان قریب به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برگزیده شد، تمام بزرگان فرهنگ و ادب ایران به خود بالیدند و امروز هم می‌توانم بگویم که خوشحالم او با راهنمایی خرد و فرزانگی‌اش علم و دانش را سرلوحه زندگی قرار داد تا به جایگاه امروز برسد؛از او سپاسگذاریم.

زهره زرشناس

این واژه‌نامه که در جهان زبان‌شناسی تاریخی کاری منحصربه‌فرد است، گنجینه‌ٔ عظیمی از واژه‌ها و ترکیبات زبان سغدی را در اختیار پژوهش‌گران می‌گذارد...فرهنگ سغدی با بهره‌گیری از جدیدترین روش‌های علمی فرهنگ‌نویسی و با نگرش به آخرین آراء و دست‌آوردهای ایران‌شناسان جهان (حاصل مکاتبات مستمر و مبادله‌ٔ آخرین مقالات نشریافته دربارهٔ زبان سغدی) تدوین شده است.

کتایون مزداپور

مزداپور پس از انتشار فرهنگ سغدی در وصف آن گفت: «این فرهنگ، رستمی است که به دنیا آمده است و من همیشه می‎گویم، همانطور که رستم به مدد پر سیمرغ و از پهلوی رودابه و به سختی به دنیا آمد، فقط به یاری بیش از بیست سال تلاش شبانه‎روزی بانویی مثل خانم دکتر قریب است که تولد این رستم پهلوان در عالم زبان‎شناسی تاریخی و ادبیات میانه ایران ممکن شده است.

جوایز کتاب

فرهنگ سغدی در سال ۱۳۷۴ به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزیده شد.

منبع‌شناسی (پایان‌نامه و مقاله نوشته شده دربارهٔ کتاب)

آنتونیو پاناینو مقاله‌ای تحت عنوان «فرهنگ سغدی» در باب شناسایی این فرهنگ و نقد آن نوشته که عسکر بهرامی آن را به فارسی برگردانده است.

زهره زرشناس نیز مقاله‌ای در باب معرفی «فرهنگ سغدی» به رشته تحریر درآورده است.

مشخصات کتاب‌شناختی

تعداد صفحات، دفعات چاپ، جمع کل تیراژ و ناشرانی که اثر را چاپ کرده‌اند

فرهنگ سغدی در ۶۵۰ صفحه برای نخستین بار در سال ۱۳۷۴ توسط نشر فرهنگان و در ۱۰۰۰ نسخه به‌چاپ رسید. این کتاب در سال ۱۳۸۳ و در ۵۰۰ نسخه به چاپ دوم رسید.