امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی

اثر پژوهشی «امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی» نوشته انسیه خزعلی در سال ۱۳۸۳ توسط انتشارات امیرکبیر به چاپ رسید. این کتاب ضمن بیان اجمالیِ زندگی­‌نامه امام حسین(ع)، به ویژگی‌ها و موضوعات اشعار حسینی پرداخته‌است. این اثر در جشنواره «قلم زرین» و  جشنواره «پروین اعتصامی»، به عنوان اثر برگزیده معرفی شد.

*****

این اثر پژوهشی که به قلم انسیه خزعلی نگاشته شده، ابتدا موضوع پایان­‌نامه­‌ مولف بوده‌است که در پاییز ۱۳۷۸، برای كسب درجه دكتری زبان و ادبیات عرب از دانشكده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، با راهنمایی دكتر محمدعلی آذرشب، به رشته تحریر درآمده‌است. سپس در سال ۱۳۸۳ به همت اداره‌كل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان‌غربی و انتشارات امیرکبیر راهی بازار نشر شد.

در این کتاب، نویسنده به کاوش پیرامون نوآوری­‌ها و موضوعات جدید اشعار عربی مربوط به امام حسین(ع) پرداخته و مباحثی از جمله «امام حسین(ع) از نظر تحلیل‌گران و اندیشمندان، شعر حسینی در مسیر تاریخ، موضوعات شعر معاصر حسینی، رموز حسینی در اشعار معاصران، تاملی در اشعار قصصی معاصر پیرامون امام حسین(ع) و نمونه‌هایی از شعر عربی معاصر از نوع کلاسیک و آزاد» را مورد بررسی قرار داده‌است.

خلاصه اثر

اهمیت شعر و جایگاه آن در ادب از دیرباز مورد توجه ناقدان شعر و ادب بوده‌است؛ شاید از همین روست كه ائمه اطهار(ع) برای انتشار مكتب اهل‌بیت(ع)، شاعران را به مرثیه‌­سرایی و سرودن شعر، خصوصا برای امام حسین(ع) ترغیب و تشویق کرده‌­اند. کتاب «امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی» نیز با همین نگاه و دغدغه نگارش شده‌است. نویسنده، این كتاب را در سه بخش و نُه فصل با موضوعات:

• «امام حسین(ع) از نگاه تاریخ و ادب»،
• «نگاهی به شعر حسینی معاصر»،
• «تأملی در اشعار قصص معاصر پیرامون امام حسین(ع)»،

به رشته تحریر درآورده است.

بخش اول به بررسی شخصیت امام حسین(ع) از نگاه تاریخ و ادب اختصاص داده شده و به موضوعاتی مانند امام حسین(ع) از نظر اندیشمندان، اغراض و موضوعات شعر حسینی معاصر و رموز حسینی در اشعار معاصران می­‌پردازد.

در بخش دوم، بررسی اشعار معاصر حسینی و مسائلی از جمله نمادهای مشهور، نوع غالب، موضوعات و خصایص بارز شعر شاعران معاصر، مقایسه آن­ها با اشعار دوره­‌های پیشین و همچنین شناخت نقاط قوت و ضعف شعر معاصر پیرامون امام حسین(ع) محل بحث است.

موضوعات بخش پایانی این مجموعه نیز ملاحم حسینی و نمایشنامه­‌های منظوم در این زمینه می­‌باشد.

مؤلف در قسمتی از كتاب با عنوان «نگاهی به زندگی شاعران معاصر حسینی» به معرفی شاعرانی همچون ابراهیم النصیراوی، احمد شوقی، حسین‌علی الاعظمی، علی الخیری و مظفر النواب پرداخته. و از نمونه‌­شعرهای اشخاصی مانند الجواهری، العلائلی، فرحات، السیاب، رشدی العامل، عبد المجید و جمیل نیز استفاده کرده است.

درباره نویسنده

دکتر انسیه خزعلی متولد ۱۳۴۲، با مرتبه علمی استاد تمام و دکترای زبان و ادبیات عرب، در زمینه تدریس، تالیف، ترجمه و سمت­‌های اجرایی، دارای سوابقی می‌­باشد. ایشان ریاست دانشگاه الزهرا و ریاست پردیس خواهران دانشگاه علوم اسلامی رضوی را در کارنامه خود دارد.

کتاب­‌های «زیبایی‌­شناسی کلام زینب(س)، تصویر عصر جاهلی در قرآن، وهابیت و بازنگری از درون، تفکر نحوی عرب، آرایه‌­های ادبی در کلام زینب (س) و...» و همچنین مقالات «نوآوری در ادب متعهد عرب، الخیام و المعری بین التفاؤل و التشاؤم، بررسی و نقد دیدگاه عمر ابونصر درباره مواضع سیاسی علی(ع) و...» از جمله تالیفات دکتر خزعلی است.

ایشان در سمینارهای بین­‌المللی نیز مقالات متعددی با عناوین «زن مسلمان و مسئولیت­‌های چندبعدی، مكانة المراة فی الاسلام، اللغة العربیة امام تحدیات العولمة، الامام الحسین عطاء مستمر فی حیاة الامة و عزتها و...» را ارائه کرده­‌اند.

چهار طرح پژوهشی با موضوعات «راه­‌های رفع موانع دینی و فرهنگی بین ایران و عرب، تبیین موقعیت علمی و فرهنگی زن در جمهوری اسلامی، الدلالة وحروف الزیادة فی القرآن و همچنین میزان رضایت­‌مندی کارمندان از سبک­‌های مدیریتی زنان» از دیگر سوابق درخشان در کارنامه خانم خزعلی می­‌باشد.

نظر نویسنده درباره اثر

گزینش اشعار

در گزینش اشعار به هیچ عنوان، منطقه جغرافیایی خاصی مدنظر نبوده و تنها به دو خصوصیت حسینی و عربی بودن شعر توجه شده‌است؛ ولو این شعر برخواسته از سرزمین و محیطی غیرعربی باشد. هرچند که به طور طبیعی، کمیت اشعار در سرزمین­‌هایی که به اهل‌­بیت پیامبر(ع) تعلق خاطر دارند،  نسبت به مناطق دیگر بیشتر است.

منابع اثر

همان­‌طور که در مقدمه کتاب آمده‌است، تلاش این جستار، بررسی و نقد فنی شعر معاصر حسینی و پرهیز از جمع‌­آوری صرف و دائرة­المعارفی آن بوده‌است. از این‌­رو، علاوه بر اینکه لازم بود ابتدا سیر شعر حسینی از آغاز تا کنون مورد بررسی قرار گیرد، ضرورت ایجاب می­‌کرد که در ادب معاصر و به طور خاص، شعر آن، دفاتر نقدی، تحلیل­‌های صاحب­‌نظران در ادب عرب و معیارهای نقد شعر قدیم و جدید مورد دقت قرار گیرد؛ لذا بخشی از مراجعات بنده، به دیوان­‌ها، ملحمه­‌ها و مجموعه­‌های شعری و برخی دیگر به مجموعه‌­های موضوعی گردآوری­‌شده در عصر حاضر بوده‌است.

نقد و بررسی اثر

اشاره موجز به نمادهای قدسی

شعر شیعه به عنوان شاخه‌ای از ادبیات اسلامی، از صدر اسلام در ادبیات عرب مطرح بوده و بخش عظیمی از اشعار عربی را به خود اختصاص داده‌است. ضمن اینکه شاعرانی چیره‌دست و مشهور در سده‌های مختلف تاریخ شیعه، در این حوزه، قلم به دست گرفته و ترانه‌سرائی کرده‌اند.

این نوع اشعار تاکنون از جنبه‌های متعددی مورد بررسی و مطالعه واقع شده و درباره آن­، کتاب‌ها، پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و مقالات گوناگونی به رشته تحریر درآمده‌است؛ اما از منظر نمادهای دینی، که اصطلاحی در علم جامعه‌شناسی دینی و ادبیات محسوب می‌شود، چندان مورد بحث قرار نگرفته‌است. دکتر انسیه خزعلی در این امر پیش‌­قدم شده و در اثر پژوهشی خود، ضمن اشاره­ موجز به نمادهای قدسی در حادثه عاشورا، شخصیت امام حسین(ع) را از جنبه‌های نمادین، تحلیل و بررسی کرده‌است.

بررسی این بُعد از شعر شیعه، به راهی جدید در پژوهش‌های شیعه‌شناسی ختم می‌شود و از قدم نهادن در راه‌های تکراری و هزاربار رفته‌­ محققانِ این حوزه جلوگیری می‌کند. به علاوه، می­‌تواند در کنار معرفی فرهنگ شیعی، باعث شناساندن نمادهای دینی و تاثیر آن­ در فهم این نوع اشعار شود.

شعر شیعه به دلیل داشتن پایگاه مردمی و ارتباط با علقه‌های قلبی و فکری مردم، در شرایط خاص جامعه معاصر و با وجود رنجی که مسلمانان و ملت‌­های عرب، از ظلم مستکبرین متحمل می‌شوند، در اوج اقتدار شعر عربی ایستاده‌است. از خصایص این نوع شعر، تأثیرگذاری عمیق بر مخاطب و ژرفای صداقت آن به ویژه در اغراض رثاء و حماسه است. اگرچه برخی سبک‌های نو، از دنیای غرب به جهان عرب وارد شده‌است، اما در دامان شعر حسینی، رنگ و جلوه‌ای متفاوت یافته و خصوصیات متمایزی را به نمایش نهاده‌است که در این زمینه می‌توان به ملحمه و نمایشنامه منظوم یا مسرحیه در دهه‌های اخیر اشاره کرد.

نوآوری و سفر به عمق کلمات

نکته دیگر، نوآوری این اثرِ در توجه و سفر به عمق کلمات و عباراتی است که دیگر پژوهشگران از کنار آن به سادگی عبور کرده‌اند. مولف تلاش کرده تا با استفاده از ادبیات، جامعه‌شناسی دینی، عرفان و تاریخ ادیان، جنبه‌های نمادین این عبارات را کشف کند و در معرض نمایش قرار دهد.