مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی

مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی
پرونده:Bahmani.jpg
نویسنده	محمدعلی بهمنی
ناشر	مؤسسهٔ انتشارات نگاه
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۹۰
شابک	‎۹۷۸-۹۶۴-۳۵۱-۶۵۹-۸
تعداد صفحات	۸۴۸
موضوع	شعر فارسی

مجموعه‌اشعار محمد‌علی بهمنی کتابی ست که از اولین شعر او که در نه‌سالگی به تشویق فریدون مشیری گفته تا آخرین مجموعۀ شعری او با عنوان «تنفس آزاد» را دربرمی‌گیرد.

* * * * *

«مجموعه‎اشعار محمدعلی بهمنی» را برای اولین بار انتشارت نگاه در سال ۱۳۹۰ به چاپ رسانده‎است. این کتاب در ۸۴۸ صفحه تمام مجموعه‎های شعری بهمنی را در خود جای داده‎است. علیرضا رئیس دانایی مدیر انتشارات نگاه در مقدمه‎ای که بر این کتاب نوشته است پس از توضیحاتی مختصر در مورد سبک هندی، بازگشت ادبی و شعر دورهٔ مشروطه، سروده‎های بهمنی را عامل ورود «غزل نو» به عرصهٔ شعر فارسی می‎داند. در صفحات پایانی کتاب سالنامه‎ای از زندگی ادبی بهمنی و فهرست الفبایی سطر اول شعر‎ها به چشم می‎خورد.

برای آنانی‌که کتاب را نخوانده‌اند

رودخونه‎ها

بهنمی خاطره سرودن این ترانه که در فصل «امانم بده» مجموعه اشعارش آمده‎است را اینگونه بازگو می‎کند: می‎خواستم بروم بندرعباس که خانم رامش ملودی‎ای به من داد تا روی آن کار کنم.

در یکی از روستا‎های بندرعباس رودخانه‎ای بود به اسم فاطک جلیل؛ فاطمه و جلیل. در اهواز و بندرعباس، فاطمه را فاطک می‎گویند. آنجا تابلویی قرار داشت که بازگو‎کنندهٔ داستان فاطمه و جلیل بوده‎است؛ فاطمه نشسته‎بود لب همان رودخانه. رودخانه به ظاهر عمقی ندارد. اما اگر پایت را بگذاری، فورا زیر آن خالی می‎شود. جلیل، برای رفع خستگی، تنی به آب می‎زند اما ناخودآگاه امواج رودخانه او را پایین می‎کشد. فاطک هم که برای کمک به او می‎رود در آب غرق می‎شود. این موضوع را دلیل ممنوعیت شنا در آن منطقه کرده‌‎بودند.بهمنی می‎گوید وقتی این متن را خواندم بغض کردم، همان‎جا این شعر را سرودم:

رودخونه‎ها رودخونه‎ها منم می‎خوام راهی بشم

برم به دریا برسم ماهی بشم ماهی بشم...

در یک بند بخوانیم!

«مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی» طبق فهرست کتاب، شامل دوازده دفتر شعری اوست در قالب‌های مختلفی چون کلاسیک، نیمایی و سپید. اما وجه غالب شعرهای بهمنی غزل است.

• «باغ لال» اولین فصل این کتاب و اولین دفتر شعری محمد‌علی بهمنی اغلب شعر‌های نیمایی اوست و عنوانش از شعر زیر گرفته شده‌است:

آخرین زمزمه‌هایی که به لب داشت

درخت

باد از شاخه ربود

خواب‌تان آسوده

باغ ها

لال شدند

«در بی وزنی» دربرگیرنده‌ی شعرهای بی وزن بهمنی و «گاهی دلم برای خودم تنگ می‌شود » مجموعه غزل او، از دیگر دفتر‌های شعری این کتاب هستند. همچنین مشهور‌ترین ترانه‌های بهمنی در فصل«امانم بده» آمده‌است.

گزارشی از شعرهای مهم در کتاب شعر

خبرگزاری مهر شعر زیر را یکی از مشهورترین غزل‌های استاد محمد‌علی بهمنی می‎داند که نشان از سال‌های زیستن وی در بندرعباس دارد:

دریا شده‌ست خواهر و من هم برادر‌ش

شاعر‌تر از همیشه نشستم برابر‌ش

خواهر سلام! با غزلی نیمه آمدم

تا با شما قشنگ شود نیم دیگرش

می‌خواهم اعتراف کنم؛ هر غزل که ما

با هم سروده‌ایم، جهان کرده از برش

خواهر! زمان، زمان برادر‌کُشی است باز

شاید به گوش‌ها نرسد بیت آخرش

با خود مرا ببر که نپوسد در این سکون

شعری که دوست داشتی از خود رهاترش

دریا سکوت کرده و من حرف می‌زنم

حس می‌کنم که راه نبردم به باورش

دریا! منم همو که به تعداد موج‌هات

با هر غروب خورده بر این صخره‌ها سرش

هم او که دل زده‌است به اعماق و کوسه‌ها

خون می‌خورند از رگ در خون شناورش

خواهر! برادر تو کم از ماهیان که نیست

خرچنگ‌ها مخواه بریسند پیکرش

دریا سکوت کرده و من بغض کرده‌ام

بغض برادرانه‌ای از قهر خواهرش

خوانندگان زیادی از اشعار محمد‌علی بهمنی در آثار خود بهره برده‌اند؛ برنامه آژیر هشت اثر از بهترین ترانه‌های محمد‌علی بهمنی را اینگونه معرفی می‌کند:
«دل سپرده» با صدای هومن بختیاری
«طعنۀ ناشنیده» و «بهار بهار» با صدای ناصر عبداللهی
«چه آتش‌ها» با صدای همایون شجریان
«دل من یه روز به دریا زد و رفت» که هم عماد رام خوانده‎است و هم ناصر عبداللهی
«رودخونه‎ها» با صدای خانم رامش
«دهاتی» با صدای شادمهرعقیلی
«خرچنگ‌های مردابی» با صدای حبیب

همچنین یکی زیباترین غزل‌های بهمنی را علیرضا قربانی برای تیتراژ سریال وضعیت سفید خوانده‌است:

گفتم: بدوم تا تو همه فاصله‌ها را

تا زودتر از واقعه گویم گله‌ها را

چون آینه پیش تو نشستم که ببینی

در من اثر سخت‌ترین زلزله‌ها را

پر نقش‌تر از فرش دلم بافته‌ای نیست

از بس که گره زد به گره حوصله‌ها را

ما تلخی نه گفتنمان را شنیدیم

وقت است بنوشیم از ین پس بله‌ها را

بگذار ببینیم بر این جغد نشسته

یک‌بار دگر پر‌زدن چلچله‌ها را

یک‌بار هم ای عشق من از عقل میندیش

بگذار که دل حل کند این مسئله‌ها را

شعر تیتراژ سریال پرده نشین که به گوش خیلی‌ها آشناست هم از محمد‌علی بهمنی ست.

دلیل شهرت

بهمنی بنیان‌گذار«غزل‌گفتار» یا «شعر‌گفتار» است؛ شعری که ما‌بین شعر نیمایی و غزل قرار دارد.

عباس صادقی، حسین منزوی و محمدعلی بهمنی از شاعرانی بودند که با نیم‌نگاهی به تحولاتی که شعر مشروطیت در محتوای غزل پدید آورده‌بود و از دیگر‌سو با عنایت به بدعت‌های نیما، به خلاقیت و هنجار‌شکنی‌هایی در حوزه غزل دامن زدند و ثابت کردند که درشعر، برای نوآوری و ایجاد تحول لزوماً نباید قالب‌شکنی کرد.

بهمنی برای بیان احساس و اندیشه‌های امروزی خود غزل گذشته را ناتوان می‌بیند بنابراین درغزل تغییر ایجاد می‌کند تا فرم جدید غزل دست وی را در بیان مسائل امروز باز بگذارد. او زبان کهنه و متروک گذشته را رها‌کرد و با زبان روزگار خود دست به سرودن زد.

• بیشترین نوآوری بهمنی در ابداع واژگان و ترکیبات جدید و به‌کارگیری واژگانی ست که اجازۀ ورود به ساحت شعر را نداشتند .
• روایت پردازی از جمله شگردهای شاعران نوپرداز برای ایجاد فضایی نوآورانه در غزل به شمار می‌آید بهمنی این شیوه را از نو‌غزل پردازان نخستین همچون بهبهانی و منزوی آموخته‌است.

سؤال ‌کرد‌ از‌آغاز ‌سال‌ تأسيسم‌ ‌

و‌خواست ‌کودکی‌ام‌ را‌به ‌شرح ‌بنویسم‌

نوشتم‌:

از‌همۀ ‌کودکی‌، فقط ‌مادر‌

کمی ‌به ‌خاطر‌من ‌هست‌ و‌غربت ‌خيسم‌

به‌اخم ‌گفت‌ که:

از‌نوجوانی‌‌ات!

[با‌مکث‌‌]

نوشتم:

آه‌...‌چه ‌آسان‌ فریفت‌ ابليسم

• مقطع‌کردن و نوشتن قالب غزل با ساختار نمایشنامه‌ای از دیگر امکاناتی است که شاعر برای ایجاد نوآوری در شعر خود از آن بهره گرفته‌ است:

بنشین گپ بزنیم!

چه بگویم که نرنجیم از هم؟

تازه شعری

شعر هم کهنه گلیمی ست که سمساران نیز

به پشیزی نخرند

• گفتن شعر بسیار کوتاه و بیان مطلب در دو یا سه مصراع، نوشتن غزل به صورت نیمایی، فصل بندی غزل و دیداری کردن شعر از نوآوری‌های دیگر شعر بهمنی ست.

چرا باید این کتاب را خواند

زبان محمدعلی بهمنی ساده و روان است و این ساده و بی‌پیرایه بودن کلام موجب زیبایی آن می شود؛ این همان ویژگی‌ای است که بزرگان به آن صفت «سهل و ممتنع» داده‌اند.

دستورمندی جملات، بسامد بالای واژه‎های امروزی و زندهٔ اجتماع، موسیقی غنی و فزاینده در غزل‎های بهمنی از جمله دلایلی ست که باعث زیبایی و دل‎نشین شدن شعر او می‎شود.

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

سبک کتاب

• نحو: نخستین موضوعی که با تأمل درغزلیات بهمنی نظر خواننده را به خود جلب می‌کند دستورمندی و ساختار نثر‌گونه زبان او است؛ در شعراو اغلب اجزای کلام بر سر جای خود نشسته‌اند. شعراو سخن گفتن است بی هیچ پیچش و درشتی و ابهامی

بهمنی بیشتر از ردیف‌های فعلی استفاده می‌کند واز آنجایی که زبان شعری بهمنی اغلب دستورمند است بهترین جا برای نشستن فغل به عنوان جزئی از اجزای جمله که معمولا در آخر می‌نشیند ردیف است.

• واژگان: بهمنی به ندرت از واژگان متروک گذشته استفاده می‌کند در عوض لغات جدید و امروزی که کمتر در شعر کاربرد دارند در دیوان او بیشتر به چشم می‌خورد. این موضوع سبب گردیده مردم با شعر او مأنوس‌تر باشند.

با مطالعه اشعار بهمنی به واژه‌هایی بر‌می‌خوریم که شاعر رفتار ذهنی خاصی با آن‌ها دارد و در شعر او از بسامد بالایی برخوردارند.

یکی از این واژگان دریا و هر مضمونی که به اکوسیستم دریا منتهی شود، است.

آرزوی بهمنی دریا شدن است و چنان شیفته‌ی دریاست که خود را از آن جدا نمی‌داند:

دریا و من چقدر شبیهیم گرچه باز

من سخت بی‌قرارم و او بی‌قرار نیست

عطش و غزل از دیگر واژگان محوری شعر بهمنی هستند:

یک جرعه زلال آنگاه نوشیدم و جوشیدم

یک چشمه غزل از او در فصل غزل سالی

• موسیقی :با بررسی اوزان اشعار بهمنی متوجه می‌شویم بهمنی از بحوری استفاده می‌کند که به طبیعت زبان عادی و گفتاری نزدیک‌تر است و به ندرت از اوزان سنگین استفاده می‌کند؛ بحر مضارع، هزج و رمل _ که متناسب با سرودن اشعار عاطفی و عاشقانه است_ بیشترین بسامد را در دیوان شعری محمدعلی بهمنی دارد.

• مضمون :در شعر محمد علی بهمنی مضامین متعددی به چشم می‌خورد و این خود نشان از دید گسترده شاعر و تنوع مضامین در شعر اوست.

مضامین اجتماعی، فلسفی، دینی، اساطیری، عاشقانه و... به اشعار محمدعلی بهمنی به خصوص غزل‌های او تنوع و گوناگونی بخشیده‌است.

بهمنی در غزل‌هایش توجه ویژه‌ای به اسطوره دارد چرا که آن را نوعی احساس مسولیت در قبال کشورش می‌داند. بهمنی اسطوره را باعشق در می‌آمیزد و مضمونی تازه ارائه می‌دهد:

گرچه به یک اشاره‌ی این کوتوال پیر

تسخیر گشتی ای دژ تسخیر ناپذیر

گردآفرید تو فقط از اسبش اوفتاد

اما چه ‌ا که رفت بر سهراب قلعه‌گیر

سپس از مضمون‌های عاشقانه در اسطوره به مضامین اجتماعی روی می‌آورد:

زخم آنچنان بزن که به رستم شغاد زد

زخمی که حیله بر جگر اعتماد زد

با اینکه در زمانۀ‌ بیداد می‌توان

سر را به چاه صبر فرو برد و داد زد

بهمنی در کناراسطوره ‌اندیشی از پیوند تراژدی و اسطوره غافل نیست و سرنوشت تراژیک آدمی را در این قرن گوشزد می‌کند:

با این عطش تا چشمه دیگر دیر خواهد‌شد

دریا اگر باشد دلت تبخیر خواهد‌شد

بازیگر هر صحنه‌ات این پرده را اما

حس می‌کند بازیچه تقدیر خواهد شد

بهمنی از فرهنگ و عقاید عامیانه نیز در شعر خود بهره گرفته‌است:

هر صبح

با شنیدن یک عطسه

می‌ایستم

که حادثه از خانه بگذرد

آنگاه

دنبال آن به راه می‌افتم

بهمنی دو غزل دارد که در حوزه‌ی شعر مذهبی می‌توان مورد بررسی قرار‌داد؛ یکی درد ‌‌و ‌دل‌های یک زائر با امام رضا ست با عنوان «دیگر سؤال دیگری از او نداشتم»

و دیگری غزلی ست که در آن به قضیه عاشورا از دیدی متفاوت می‌پردازد:

تا گلو گریه کند بغض فراهم شده‌است

چشم‌ها بس که مطهر شده زمزم شده‌است

در برخی از آخرین سروده‌های بهمنی گونه‌ای از نوآوری پیرامون مضامین فلسفی به وجود آمده‌است و این نوآوری بیشتر در زمینه من وجودی شاعر است در این گونه غزل‌ها شاعر روح را از جسم جدا می‌کند:

پیداست که در حوصلۀ جسم نگنجد

این وسعت پر‌دغدغه این روح حماسی

همچنین در سرتا‌سر دورۀ شاعری و دفاتر شعری بهمنی می‌توان ردپای عشق و اهمیت آن را در نظر او مشاهده کرد.

اتفاقات سیاسی یا اجتماعی مرتبط با کتاب و جریان‌سازی‌های کتاب

بهمنی احساس و عاطفۀ درخور غزل را فقط از عشق وام نگرفته بلکه از اتفاق‌ها و رویداد‌های جامعه هم گرفته‌است. او مانند عارف مسائل اجتماعی را به قالب غزل ریخته‌است.. در شعر بهمنی مضامین مختلف اجتماعی دیده می‌شود که نشان از مردمی بودن شاعر و اهمیت آرمان‌های مردم برای او دارد؛ اشعاری دربارۀ جنگ تحمیلی، تظاهرات پیش از انقلاب، و مضامین کار نشان از اجتماعی بودن شاعر دارد.

اظهارنظر اهالی ادبیات و روشنفکران

1. مرتضی امیری اسندقه در شب بخارا دربارۀ محمد‌علی بهمنی گفت: او کسی ست که کاری کرده تا قلب پر تپش قالب غزل فراموش نشود
2. سعید بیابانکی: غزل امروز مدیون چهار غزل‌سرای بزرگ است که نظریه‌های نیما را در شعر‍‌شان تئوریزه کردند: محمد‌علی بهمنی، حسین منزوی، سیمین بهبهانی و خسرو احتشامی
3. آتشی دربارۀ بهمنی می‌گوید: بهمنی شاعری است که تعمد دارد غزل را نیمایی و نیمایی را متغزل کند. از همین جا‌ها بهمنی صاحب سبک می شود...

تأثیرپذیرفته از

با تأمل در شعر بهمنی می‌توان حضور و تاثیر شاعرانی همچون نیما، حافظ، منوچهر آتشی، حسین منزوی، فریدون مشیری و ... را در شعر او مشاهده کرد.

بهمنی بار‌ها از نیما نام برده و شعر خود را ادامه راه نیما می‌داند:

اینک آن طفل گریزان دبستان غزل

بازگشته‌است غریبانه به دامان غزل

چتر نیماست به سر دارد و می‌بالد لیک

عطشی می‌کشدش از پی باران غزل

بهمنی غزل را به سبک و سیاق شعر‌های نیمایی می‌نویسد؛ حرکتی که ناشی از شناخت تأثیرات نیما بر شعر و شناخت بهمنی از نیا‌های واقعی زمانه است .

منوچهر آتشی نیز در شخصیت شاعری محمد‌علی بهمنی موثر بوده‌است و می‌بینیم که بهمنی در یکی از اشعارش ارادت خود را به وی نشان داده و شعر زیر را در وصف او سروده‌است:

گرفته‌است صدایت ولی رساست هنوز

اذان ماست هنوز و نماز ماست هنوز...

بی شک یکی از همراهان بهمنی در پیشبرد شعر امروز ایران- به ویژه غزل- که بهمنی متواضعانه وی را از الگو‌های خود می‌داند مرحوم حسین منزوی است:

چه فرق؟ شعر خروشی ست در نهاد سکوت

که «منزوی» به من آموخت «بهمنی» شده‌ام

بهمنی گاه به تبعیت از منزوی و براساس اوزان برخی اشعار منزوی شعر می‌گوید. محتوای برخی اشعار بهمنی نیز به منزوی شبیه است بهمنی در سخنرانی خود در شب بخارا دربارۀ منزوی می‌گوید: منزوی 4 سال از من کوچک‌تر بود اما یک قرنی از من جلو‌تر بود خیلی از او آموختم

مشخصات کتاب‌شناختی

مجموعه اشعار محمد علی بهمنی را انتشارات نگاه اولین بار در سال ۱۳۹۰ به چاپ رسانده‌است. این کتاب ۸۴۸ صفحه دارد و در چاپ نخست ۵۵۰۰ نسخه از آن منتشر شده‌است. این مجموعه شعر اکنون به چاپ سوم رسیده‌است.

منبع‌شناسی (پایان‌نامه و مقاله نوشته شده دربارهٔ کتاب)

• کتاب «کسی هنوز عیار تو را نسنجیده است: جشن نامۀ محمد‌علی بهمنی» نوشتۀ علیرضا قزوه است که بخش اول کتاب شامل نوشته‌هایی است از بهمنی و گفت‌و‌گو‌هایی با وی، بخش دوم به درج مقالات و نوشته‌هایی دربارۀ وی و آثارش اختصاص دارد و در بخش پایانی گزیده‌ای از اشعار او به طبع رسیده است.
• کتاب «لذت بهت‌زدگی در شعر محمدعلی بهمنی» اثر بهروز ثروتیان به نقد و بررسی اشعار این شاعر از جهات گوناگون زبانی، ادبی و فکری می‌پردازد.

پایان نامه‌های زیادی نیز زندگی و ویژگی شعری این شاعر بزرگ معاصر را مورد بررسی قرار داده‌اند:

• فاطمه پورسیفی ساسان سرا در پایان نامۀ کارشناسی ارشد خود با عنوان «زندگی، نقد و تحلیل سبک تغزلی اشعار محمد علی بهمنی » به بررسی سطوح زبانی، ادبی و فکری شاعر پرداخته است.
• «سبک شناسی لایه ای واژه‌های بومی در غزل های محمد علی بهمنی با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی» پایان نامۀ هادی خادمی است که درآن درصدد برآمده با نگاهی زبان شناسانه به کشف اندیشه و اهداف شاعر بپردازد.
• «بررسی ساخت هنری و زبانی شعر محمد علی بهمنی» پایان نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه ارومیه ست که فوزیه سالاروندیان در سال 1392 آن را نوشته است.

بیش از 30 پایانۀ دیگر دربارۀ محمد‌علی بهمنی نوشته شده‌است.

همچنین مقاله‌های بی‌شماری دربارۀ محمدعلی بهمنی و شعر او به‌خصوص ویژگی‌های غزل او بحث کرده‌اند که تنها به تعداد اندکی از آن ها اشاره می‌کنیم:

• «بررسی پنج عنصر شعر در اشعار محمدعلی بهمنی» مقاله‌ای ست که در آن زهرا سراوانی سنجری به بررسی پنج عنصر عاطفه، خیال، زبان، موسیقی و ساختمان شعر محمدعلی بهمنی پرداخته است.

• در مقالۀ«بررسی صفات رنگارنگ در دیوان محمد‌علی بهمنی» نویسنده 25 غزل بهمنی را از نظر موصوف و صفت بررسی کرده‌است.

منابع

بهمنی، محمدعلی (۱۳۹۰). مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی. تهران: انتشارات نگاه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۵۱-۶۵۹-۸.

پیوند به بیرون

1. «بررسی زبان غزل محمدعلی بهمنی». 
2. «تحلیل و بررسی اشعار محمد‌علی بهمنی؛(با رویکرد ساختارگرا)». 
3. «میراث شاعرانه محمدعلی بهمنی/ تا تو هستی و غزل هست دلم تنها نیست». 
4. «محمد علی بهمنی خالق زمانه لال پرست و رودخونه ها در آرپژ». 
5. «بررسی جلوه‌های رمانتیسیم در اشعار محمدعلی بهمنی». 
6. «هنجارگریزی‎های محمدعلی بهمنی در قالب سنتی غزل و تجربه قالب‎های نوین شعری». 
7. «بحث و نظری در باب غزل محمدعلی بهمنی». 
8. «مضمون در شعر محمدعلی بهمنی». 
9. «سخنرانی مرتضی امیری اسفندقه درباره محمدعلی بهمنی در شب بخارا». 
10. «قرار پائیزانه». 
11. «سخنرانی محمدعلی بهمنی در شب بخارا». 
12. «کسی هنوز عیار تو را نسنجیده است: جشن نامۀ محمد‌علی بهمنی». 
13. «بررسی پنج عنصر شعر در اشعار محمدعلی بهمنی». 
14. «بررسی صفات رنگارنگ در دیوان محمد‌علی بهمنی».