شرح اسم

نویسنده	هدایت‌‌‌‌‌‌‌‌‌الله بهبودی
ناشر	موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی
تاریخ نشر	۱۳۹۱
موضوع	زندگی‌نامه
زبان	فارسی
نوع رسانه	کتاب

شرح اسم عنوان کتابی است از زندگینامه رهبر معظم انقلاب از سال ۱۳۱۸ تا ۱۳۵۷ که توسط هدایت‌الله بهبودی به رشته تحریر درآمده و توسط موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی در سال ۱۳۹۱ به چاپ رسید.

* * * * *

در این کتاب شرحی مختصر بر زندگی آیت‌الله العظمی سیدعلی خامنه‌ای از بدو تولد تا سال‌های کودکی و نوجوانی آورده شده است و همچنین کارنامه‌ای است مختصر از آغازین کنش‌های سیاسی اجتماعی ایشان تا پیروزی انقلاب اسلامی. کتاب «شرح اسم» مشتمل بر ۸۰ عکس تاریخی است که تعدادی از آن‌ها برای اولین‌بار منتشر شده است. این کتاب ۷۶۶ صفحه‌ای همچنین مشتمل بر ده‌ها سند از ساواک، شهربانی و دادرسی ارتش شاهنشاهی درباره دوران مبارزه و تبعید آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای است که ناگفته‌های فراوان تاریخی را ارائه کرده است. در تالیف کتاب «شرح اسم»، برات‌علی طبرزدی، منصور غفوری، مجتبی سلطانی، علی‌اکبر رنجبر کرمانی، لیلا قدیانی و سیما موسی‌پور به هدایت الله بهبودی در فیش‌برداری، جمع‌آوری و بازخوانی اسناد و خاطرات کمک کرده‌اند. این کتاب اولین‌بار همزمان با برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران رونمایی شد؛ اما به دلیل وجود برخی اغلاط تاریخی، توزیع آن متوقف شد تا اینکه پس از برطرف شدن اغلاط، چاپ و در اختیار علاقمندان گرفت. شرح اسم در بخش مستندنگاری پنجمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد به عنوان اثر شایسته تقدیر شناخته شد.

برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند

خلاصه کتاب

کتاب «شرح اسم» شرحی است بر زندگی آیت‌الله العظمی سیدعلی حسینی خامنه‌ای از بدو تولد تا سال‌های کودکی و نوجوانی و کارنامه‌ای است مختصر از آغازین کنش‌های سیاسی و اجتماعی ایشان تا پیروزی انقلاب اسلامی.

جدای از نقش و موقعیت استثنایی ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بی تردید آیت‌الله العظمی سیدعلی حسینی خامنه‌ای یکی از عالمان تاثیرگذار در تبیین و ترویج اندیشه سیاسی اسلام و برآمدن انقلاب اسلامی ایران است. بنابراین چنین پژوهشی به معنای بازخوانی و بازگویی بخشی از تاریخ مبارزات ملت ایران است. این پژوهش را به هر شکل نمی‌توان فاقد دشواری‌های خاص خود دانست؛ از کمبود منابع برای تالیف تا امساک برخی از دست‌اندرکاران و پراکندگی اسناد و نیز موقعیت فعلی آیت‌الله العظمی خامنه‌ای همه و همه موجب شده است که کتاب با مرارت‌های فرآوانی جمع‌آوری و تالیف شود.

این کتاب برای تالیف بر دو منبع تکیه داشته است که به ترتیب شامل اسناد و خاطرات است. سندها از طریق سه نهاد امنیتی، نظامی و انتظامی وقت شامل ساواک، شهربانی و ارتش جمع‌آوری شده است که به دلیل پاره‌ای از تغییر رفتارهای مبارزاتی مقام معظم رهبری پس از سومین دوره زندانی‌شدنٰ در زندان، وجه چشمگیری از فعالیت‌های و مناسبات سیاسی ایشان پس از این دوران ارائه نمی‌دهد.

در بخش خاطرات نیز شامل دو منبع است. نخستین منبع خاطرات مفصلی است که ایشان در گفتگو با مرکز اسناد انقلاب اسلامی بازگو کرد ه اند که فاصل زمانی تولد تا سال ۱۳۴۲ را در بر می گیرد و دیگری خاطراتی است که توسط دکتر محمدعلی آذرشب و به زبان عربی تدوین و منتشر شده است. در کنار این دو منبع بخش قابل توجهی از این کتاب از منبع دیگری نیز بهره می برد که شامل گفته ها و نوشته هایی است که در طول سالیان اخیر، به ویژه پس از رهبری ایشان توسط همدرسان، شاگردان، مبارزان همصف و دوستان ایشان بیان شده است که در منابع بی شمار پراکنده شده است و کمتر مستند بوده و بیشتر توصیفی به شمار می رود.

بهبودی در بخشی از مقدمه خود بر این کتاب می نویسد: در این اثر به خودم اجازه ندادم پای قلم از محدوده اسناد و خاطرات فراتر رود و کفشدار ذهنیت و خیال باشد. اگر جا به جا از ارائه ارجاعات و ذکر پاورقی ها خودداری شده است از این رو بوده که حجم پانوشت ها چهره صفحات را آزرده می کرد و شمار برگ های کتاب را بی جهت بالا می برد، پس، خواننده گرامی بداند که جوشش ذهن نویسنده صرف وفاداری به اسناد و خاطرات گشته و گاه بر خلاف تمایل خویش، از تفسیر و تحلیل خودداری شده است. این کتاب را نمی توان آیینه تمام قد زندگی آیت الله سیدعلی خامنه ای دانست؛ نه به این جهت که فقط یک دوره از تاریخ حیات ایشان را در بر می گیرد؛ از این منظر که رسیدن به حقیقت در پژوهش های تاریخی همواره در حد تلاش پژوهشگر باقی می ماند و دست کوشنده او نمی تواند همه مرزهای کشیده شده بر علت و معلول یک زندگی را لمس کند. به عبارت دیگر رسیدن به عین واقع، بی شباهت به آرزوی دست یابی به کیمیا نیست، اما همین میل، عامل اصلی گام نهادن به محقان در راه تتبعات تاریخی است. پس این کتاب طرحی است از مهم ترین وقایع زندگی آیت الله خامنه ای، گزارشی از فراز و فرود حوادث حیات مبارزاتی ایشان و به قول اهل منطق، شرح اسم.

معرفی نویسنده

هدایت‌‌‌‌‌‌‌‌‌الله بهبودی کلهری در ۲۹اردیبهشت۱۳۳۹ در تبریز به دنیا آمد و در سال ۱۳۴۳ همراه خانواده از تبریز راهی تهران شد. او علاوه بر مستندنگاری در حوزۀ انقلاب و دفاع مقدس، نویسندهٔ دو زندگی‌نامهٔ مهم رهبران انقلاب اسلامی ایران، به نام‌های شرح اسم و الف لام خمینی است.

بهبودی دانش‌آموختهٔ رشتهٔ تاریخ از دانشگاه تهران است. پژوهش‌های تاریخی را از همان دوران دانشجویی با نگارش کتاب‌های «ادبیات در جنگ‌های ایران و روس» و «ادبیات نوین پیش از نهضت مشروطه» آغاز کرد و بعدها دامنهٔ آن را به دهه چهل و پنجاه شمسی کشاند. بیست و پنج جلد «انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک» حاصل تلاش یازده سالهٔ او در دهه‌های هفتاد و هشتاد است. بهبودی از سال ۱۳۷۲ سرپرستی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی در حوزهٔ هنری را به عهده گرفت و در سازماندهی تولید کتاب‌هایی در قالب دایره‌المعارف، روزشمار و خاطرات انقلاب اسلامی مشارکت داشت از جمله کتاب‌های او «روزشمار تاریخ معاصر ایران در سال‌های ۱۳۰۴-۱۳۰۱» در چهار جلد است.
در سال ۱۳۸۲ سردبیر فصلنامهٔ مطالعات تاریخی شد و تا ۱۳۸۹ سردبیری این فصلنامه را برعهده داشت. در دورهٔ حضور او در مؤسسهّ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی او به سمت تدوین روزشمار تاریخ معاصر ایران رفت. جلد نخست این روزشمار را حسن فراهانی تدوین کرده،امّا جلد دوم و سوم زیرنظر و اشراف او منتشر شد.

از زبان نویسندهٔ کتاب

تالیف «شرح اسم» حدود ۱۸ ماه طول کشید و در طی این مدت، علی‌رغم لذتی که در پرداختن به زندگی رهبر انقلاب وجود داشت، حساسیت ‌موضوع برایم آزاردهنده بود. «شرح اسم» زندگی‌نامه سیاسی آیت‌الله خامنه‌ای است. اگر دستم پر بود، به سایر حوزه‌های مرتبط با زندگی ایشان در مقطع یادشده نیز می‌پرداختم، اما متاسفانه چنین امکانی وجود نداشت. اگر چه موارد تحقیق بنده با محوریت تاریخ انقلاب اسلامی بود، اما اصل قضیه رهبر انقلاب بودند، ولی متاسفانه امکان مصاحبه با ایشان میسر نشد. دست کسی را می‌بوسم که با مقایسه دو نسخه «شرح اسم» در دو مرحله انتشار، بتواند نکته‌ای را پیدا کند که حذف شده است. بعد از این‌که کتاب برای بار اول منتشر شد، هاله‌ای از سوال در مورد کتاب ایجاد شد که بالاخره کتاب چه سرنوشتی پیدا خواهد کرد، که خوشبختانه این امر با اعلام نظر مساعد رهبر انقلاب، به سرانجام خوبی رسید. بعد از این‌که کتاب برای بار اول منتشر شد، رهبر انقلاب تنها با اصلاح‌ نکات جزیی برای رعایت برخی حرمت‌ها، موافقت خود را اعلام کردند.

در کتاب «شرح اسم» خاطرات سفر مقام معظم رهبری به خراسان جنوبی آورده شده و چون که نخستین ماموریت سیاسی مقام معظم رهبری از بیرجند آغاز شده و همچنین نخستین دستگیری معظم ‌له هم در همین استان بوده که این بخش از کتاب خیلی شیرین است. نخستین کنش‌های سیاسی مقام معظم رهبری پس از ورود به خراسان جنوبی آغاز شده و بیرجند میزبان نخستین ماموریت سیاسی مقام معظم رهبری در سال ۴۲ بوده است. خاطرات معظم‌له از سال ۴۱ تا ۵۷ در سه بخش تولد تا پیروزی، پیروزی تا انقلاب و انقلاب تا رهبری گردآوری شده است. تاریخ‌نگاری بسیار اهمیت دارد و چون که نخستین ماموریت سیاسی مقام معظم رهبری از بیرجند آغاز شده مسئولان باید این بخش را پرورش دهند تا افتخاراتی در این زمینه کسب کنند. شاید به خاطر اینکه دو حکومت شاه و اسدالله علم در بیرجند بوده ماموریت سیاسی مقام معظم رهبری از این استان آغاز شده است. کتاب «شرح اسم» پس از تایید مقام معظم رهبری منتشر شده است.

این کتاب چون که مجوز انتشار نداشت از نمایشگاه‌ها جمع شد و سبب ایجاد موجی در خارج از کشور شد، اما بعد از گرفتن مجوز دوباره منتشر شد و در این راستا خارجی‌ها سکوت کردند. دو منبع اصلی این کتاب خاطرات و اسناد مقام معظم رهبری بوده و همچنین مطالب این کتاب را خود مقام معظم رهبری به طور کامل خوانده و بعد از تایید ایشان منتشر شده است. محتوای ذاتی کتاب شرح اسم در ارتباط با چهره‌ای است که در جهان تاثیرگذار بوده و چون در زمان حیات مقام معظم رهبری است با سایر کتاب‌ها متفاوت است. در اصطلاحی در علم منطق گفته می‌شود اگر نتوانیم به ذات یک حقیقت پی ببریم به شرح آن می‌پردازیم و دلیل انتخاب عنوان کتاب همین است. محتوای کتاب شرح اسم شبیه یک قله است و اگر بخواهیم قضاوتی در مورد این کتاب داشته باشیم باید تمام سرفصل‌های آن را پیوسته بخوانیم.

ظاهر و سبک کتاب

تمام علائم ظاهری، نظیر تعداد صفحات، صفحه‌بندی، صحافی، تایپ، پاورقی، فصل‌بندی‌ها، میان‌تیترها و… نشان از یک کار پژوهشی و حساب‌شده است و البته نوع جلد و توضیحات روی آن هم مؤید همین مطلب است.

وارد که می‌شویم، اولین ضربه‌ی محکم را از کتاب می‌خوریم و آن عبارت «بسمله» است که از دستخط مبارک در سال ۴۳ استخراج شده و مخاطب از همان ابتدا می‌فهمد که کتاب بر پایه‌ی اسناد ناب نهاده شده.

توضیحات نویسنده در فهم درست کتاب بسیار مهم و خواندن آن واجب است. درست است که نویسنده، خود محقق تاریخ است و از منابع متعدد، عالمانه و حکیمانه، برای توصیف فضا و شرایط زمانی، استفاده کرده، اما منابع اصلی روایت زندگی معظم‌له عبارت است از اسناد و مصاحبه‌ها.

سبک کتاب، رواییِ مستند است. داستان اصلی را راوی می‌گوید و هرجا که لازم است، اصل سند آورده می‌شود. روایتِ روای، ادبی، زیبا، گیرا و مبتنی بر اسناد یاد شده است. یعنی تمام آنچه راوی می‌گوید سند دارد، ولی به‌خاطر جلوگیری از زیاد شدن حجم پاورقی‌ها، سند نخورده است. هر کلامی که از ناحیه‌ی معظم‌له صادر شده یا نوشته شده، به‌صورت پُررنگ آمده و اسناد ساواک و صحبت‌های دیگران داخل گیومه. روایت راوی درآمیخته و ممزوج با اصل سندهاست. به‌ وفور یافت می‌شود حالت‌هایی که متن پُررنگ در ادامه‌ی جمله‌ی راوی آمده و کامل‌کننده‌ی آن است و بعد از آن هم یک سند دیگر؛ به‌طوری‌که اگر قسمت‌های پُررنگ، عادی شوند و گیومه‌ها برداشته شوند، با یک متن یک‌دست مواجه خواهیم شد.

فصل‌بندی کتاب متناسب با مقاطع مهم زندگی است. میان‌تیترهای به‌جا و حساب‌شده، علاوه بر این که ذهن خواننده را سازمان‌دهی می‌کند، از طولانی و یک‌دست شدن مطلب نیز جلوگیری می‌کند.

بررسی محتوایی

Y ملاحظاتی در اسناد استفاده شده:

• اسناد عام: اکثریت محتوای کتاب از این نوع اسناد است. اسنادی که منعی در بیان آنها نیست. البته درست است که تمام اسناد این کتاب، تا قبل از این محرمانه و غیرقابل دسترس بوده، اما حالا که این کتاب بیرون آمده و آن محذورات شکسته شده، باید با یک نگاه باز و منطقی به بررسی آنها پرداخت.

• اسناد به شرط اذن: در مقدمه‌ی کتاب آمده است: «اخلاق حرفه‌ای ایجاب می‌کرد که موقعیت کنونی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر این کار سایه نیفکند و این پژوهش با دیگر تحقیق‌های علمی، در روش، جملات، عبارات و تعبیرات همسان باشد. بر این باور هستیم که در این کار موفق بوده‌ایم.»

مشکل اینجاست که این نگاه، یک شمشیر دو لبه است. از طرفی لازمه‌ی یک کار پژوهشی قوی این‌گونه کار کردن است و حقّاً هم خواننده اذعان می‌کند که کتاب خالی از ملاحظات و حذف‌کردن‌های بی‌دلیل است. اما مگر می‌شود «موقعیت کنونی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای» را درنظر نگرفت؟! یک فرد غیر سیاسی، مثلاً یک جانباز فداکار که الان هم در عرصه‌ی سیاست نیست، اگر بخواهد زندگی‌اش چاپ شود، یک یا چندبار قبل از چاپ، کتاب را با در نظر گرفتن ملاحظات شخصی مرور می‌کند؛ همان کتابی که از مصاحبه‌های خودش و با علم به کتاب شدن آنها نگاشته شده. قطعاً حدّ و گستردگی این ملاحظات، با توجه به جایگاه رفیع و حساس کنونی معظم‌له، خیلی بیشتر از یک فرد عادی است. خصوصاً که خاطرات بیان شده از ناحیه‌ی ایشان، در یک جمع مطمئن و خصوصی و با علم به محفوظ بودن آنها صورت گرفته و به‌همین جهت است که اتفاقات گوناگون با اسم افراد و حالات شخصی، بی‌پرده بیان شده است.

بیان قضاوت‌های گوناگون در مورد افراد، از افراد به‌نامی همچون آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله میلانی گرفته تا هم‌رزمانی همچون شهید بهشتی. و بیان احساسات و عواطف شخصی، آنجا که عاملی می‌شود برای قضاوت اشتباه در مورد معظم‌له، به‌عنوان مثال رأفت و دل‌نازکی نسبت به زنان و کودکان، یا تعریف‌های خودستایی گونه در مورد برتری‌های شعری و کلامی خویش، یا اعتقاد به استخاره گرفتن، تا جایی که برای یک‌کار دو استخاره‌ی متضاد پیش می‌آید و موارد مختلفی از این دست که تشخیص آن از صلاحیت ما خارج است.

سبک خاص مبارزات آیت‌الله خامنه‌ای، همراه با تقیه، به همان معنای خاص و اصیل اسلامی است، که هیچ ارتباطی به ترس و سکون و معانیِ منفعلِ مرسوم از تقیه ندارد. این تقیه به معنای مبارزه‌ی تمام‌عیار است، به‌شکلی که دشمن متوجه این مبارزه نشود. این روش مبارزه، به‌روشنی در سیر کتاب مشخص است. اگر در بازجویی‌ها، عقب‌نشینی‌های ظاهری دیده می‌شود، این همراه است با حملات شدید و عمیقِ پیش و پس از بازداشت؛ و هدف، گمراه کردن ذهن دشمن است، تا آنجا که دستگاه‌های امنیتی طاغوت نیز کم‌وبیش با این سبک پیچیده‌ی مبارزه آشنا شده‌اند و به‌دنبال بهانه‌ای می‌گردند تا این «ماهی لیز» را به تور بیندازند و محکوم کنند. «ماهی لیز» اصطلاحی است که «منوچهری»، بازجو و شکنجه‌گر مشهور و قسی‌القلب ساواک، استفاده کرده است، خطاب به آیت‌الله خامنه‌ای: «تو همان کسی هستی که مثل ماهی، لیز می‌خوری و از دست بازجو خارج می‌شوی. کارهای تو، تک‌تک، چیزی نیست، اما جمع که می‌زنی، خدا می‌داند چیست!».

درست است که خواننده، مستقیم و غیر مستقیم، بارها متوجه این موضوع می‌شود که مبارزه با تقیه همراه است اما بازهم انتقال بی‌پروا و مستقیم بعضی اسناد ساواک، مثل متن بازجویی‌ها، مشروط به اذن است. بازجویی‌هایی که در آنها: نفی هرگونه ارادت خاص به حضرت امام و پیروی از ایشان، در موارد متعدد؛ به‌کار بردن لفظ «معظم‌له» برای شاه و اینکه اعلی‌حضرت به بندگی خدا افتخار می‌کنند!، دادن پیشنهاداتی برای بهتر شدن انقلاب سفید شاه که در صورت تمایل به سمع مقامات برسد! و مواردی از این دست دیده می‌شود. بیان این اسناد که یکی از نقاط قوت کتاب به حساب می‌آید، چون مأذون نیست؛ می‌شود نقاط ضعف.

در تحلیل شخصیت‌ها، همه‌ی جوانب دیده شده و کمتر جای قضاوت می‌گذارد. اگر فلان نکات منفی از فلان عالم گفته شده، نکات مثبت و زحماتی هم که کشیده در جای خود منعکس شده. در بیان احساسات و عواطف هم، قبل و بعد از کلام زمینه‌سازی شده.

همان‌طور که یک شخص مغرض و بیمار، آیه‌ای از قرآن را بدون بیان آیات قبل و بعد برمی‌دارد و فتنه‌انگیزی می‌کند، اینجا هم می‌تواند از این دست اسناد استفاده‌ی سوء بکند، اما اسناد بما هو مشکلی ندارند و فقط نیازمند اذن و ملاحظات معظم‌له می‌باشد.

• اسناد مشکل‌دار و مشکل‌ساز: این دسته از اسناد، اطلاعاتی است که بیان آنها هیچ نکته‌ی مثبتی ندارد و عدم بیان آنها هم ذره‌ای به وجاهت تاریخی و پژوهشی این کتاب آسیب نمی‌زند. آیا ما به بهانه‌ی امانت‌دار تاریخ بودن مجاز به بیان اینها هستیم؟

اینها مواردی از این‌گونه مطالب است: داستان نخستین منبر و بیان احکام زنان ، استعمال تفکّه‌آمیز سیگار، تأکید بر فقر شدید معظم‌له در مقاطع مختلف؛ مسلم است که فقر شدید خود نشان‌دهنده‌ی اوج سختی در مبارزه و ابتلای پروردگار و عظمت ایشان بوده، اما راه‌‌هایی که برای حل این مشکل اتخاذ می‌شده مدّنظر است. تلاش برای گرفتن شهریه‌ی همه مراجع و شرکت در امتحان سطح پایین آیت‌الله بروجردی برای گرفتن شهریه‌ی ایشان، قرض گرفتن زیاد از افراد مختلف و بیان مقروض بودن به همه در جاهای مختلف کتاب (البته حکایت‌های بی‌پولی مثل آبگوشت علی‌نقی، صبح بی‌صبحانه و ظهر بی‌ناهار و امثالهم را هم شاید بتوان از نوع اسناد «به شرط اذن» به حساب آورد). نگرانی از واجب شدن غسل و نداشتن پول حمام، عکس معظم‌له بعد از تراشیدن اجباری محاسن مبارک، اینکه برای خوارکردن و توهین به حضرت ایشان، مبادرت به تراشیدن محاسن نمودند و ایشان در اوج عزت و با کیاست مثال‌زدنی خود می‌خندند و می فرمایند: «الحمدلله، چانه را ندیده بودم، دیدم»، خاطره‌ای مهم است و دانستن آن واجب؛ اما آیا عکس این خاطره را نیز باید نشان داد؟ مثل شکنجه‌های جسمی تحقیرآمیزی که بعضی مبارزین، در راه خدا می‌شدند و دانستن آنها واجب، ولی نشان دادن صحنه‌های آن، کاری اشتباه و خلاف شأن آن بزرگواران است.

می‌شود حدس زد که این اطلاعات فقط موجب گزک‌دادن به دست مخالفین و معاندین و به استهزاء کشیدن آن عظمت‌ها و بزرگی‌هاست. چنانچه ساعاتی بعد از انتشار کتاب بازتاب‌های ناشایستی از عکس مذکور در سطح اینترنت شروع شد و همچنان ادامه دارد.

Y اعتبار اسناد:

• اسناد ساواک: مهم‌ترین سؤالی که ممکن است در استفاده از منبع بزرگ اسناد ساواک به ذهن خطور کند، این است که مگر اینها ثقه و مورد اعتماد هستند که ما پایه را بر آنها بگذاریم؟ چنانچه در بعضی بازجویی‌ها حتی با در نظر گرفتن تقیه، بعضی اتفاقات منصوب به معظم‌له، قویاً توسط ایشان تکذیب می‌شود. نویسنده خیلی ماهرانه و مسلط، توانسته از پس این موضوع بر بیاید به‌طوری که خواننده در اثنای مطالعه‌ی کتاب اذعان می‌کند که نویسنده حقاً سندشناس بوده و بلد است با اسناد چگونه کار کند. آن دسته از وقایع که شاهدی بر صحت آنها وجود دارد، یا دلیلی بر عدم صحت آنها وجود ندارد، به‌طوری عادی نقل شده و آن دسته از گزارش‌ها و عباراتی که به‌نحوی ممکن است در آن افراط، تفریط و غرض وجود داشته باشد، با عبارت‌هایی نظیر: «گزارش‌گر ساواک می‌نویسد»، «در گزارش ساواک چنین آمده» و… بیان شده. حتی در بعضی موارد که اسناد ساواک به‌طور جهت‌داری خواسته‌اند اتفاق یا اعتقادی مثل وصل بودن به مجاهدین خلق را به ایشان منصوب کنند، نویسنده ساواک را به سخره گرفته است.

• مصاحبه‌ها: مصاحبه‌هایی که با حروف پُررنگ آمده، برای فهم بهتر و روان شدن، دست‌خوش تغییرات زیادی شده که بعضآً به صدمه‌ی شدید می‌ماند تا ویرایش. و این قابل قبول نیست. به وفور دیده می‌شود که یک خاطره‌ی دو، سه خطی، ده‌ها “…” و چندین [] دارد.

• جامعیت اسناد: نویسنده‌ای که نگذاشته یک قطره آب بی‌دلیل روی زمین ریخته شود و حتی نکات ریز و خاطرات جزئی را سر جای خودش نشانده، به حجم قابل توجهی از اسناد دسترسی نداشته؛ مثل صوت جلسات «طرح کلی اندیشه‌ی اسلامی در قرآن»، صوت جلسات سخنرانی متفاوت در مشهد، صوت یا متن بیاناتی که در آنها معظم‌له به مناسبتی خاطره‌ای را نقل کرده‌اند و… جای خالی این اسناد در کتاب مشهود است.

استفاده از بعضی موضع‌گیری‌های عادی و قابل دسترس، همچون حجم عظیمی از روزنامه‌ها و مجلات و مصاحبه‌هایی که از معظم‌له منتشر شده نیز می‌تواند به غنای بیشتر کتاب کمک کند. احساس می‌شود تأکید، بیشتر بر اسناد مکتوم بوده.

ویژگی‌های ممتاز

جدای از نکات مثبتی که در قبل به آن اشاره شد، بعضی از موارد را می‌توان به‌عنوان ویژگی‌های ممتاز و برکات این اثر یاد کرد.

• قطعاً «شرح اسم» یک اثر فاخر پژوهشی است و فضای جذاب ادبی و داستانی آن هم، سوار بر پایه‌ی پژوهشی بودن است. تسلط بر تاریخ معاصر که منجر به رصد تیزبینانه‌ی وقایع در حجم انبوهی از اسناد متفرق و بعضاً متعارض می‌شود، پرهیز از هرگونه تخیل، سنددار بودن هر آن چیزی که گفته شده، تاریخی بودن سیر کتاب با وجود جابجایی‌های زمانی‌ای که در اسناد صورت گرفته و موارد متعدد دیگر، شاهدی است بر ادعای فوق.

• دقت بالای تاریخی در ترسیم خط سیر. این دقت در سال‌ها، روزها و حتی ساعت‌ها و دقیقه‌ها هم لحاظ شده. گاهی خواننده احساس می‌کند اتفاقات در همین چند سال اخیر افتاده که این‌قدر دقیق است.

• این اثر همچون نخ تسبیحی است که تمام شنیده‌های مخاطبین عام، از دوران قبل از انقلاب را ساماندهی می‌کند و در جای خود قرار می‌دهد. خاطره‌هایی که به‌صورت مقطّع و در قالب یک حکایت آموزنده در کتاب‌ها و نقل قول‌ها آمده. همین خاطرات وقتی در فضای زمانی متعلق به خودش و اقتضائات مربوط به آن دوره می‌نشیند، تازه فهم می‌شود و نسبتِ آن خاطره با رشته‌ی‌ پیوسته و پر فراز و نشیب این زندگی معلوم می‌شود. همچنین است در مورد تحلیل معظم‌له درباره افراد، اتفاقات خاص و… .

• جنبه‌ی رسمی پیدا کردن خیلی از اتفاقات غیبی و شهودی مثل خواب‌ها و فرو نشستن سیل در ایرانشهر.

• بیان کاملاً مستند و ارایه‌ی تصویری مختصر از ابعاد وجودی مختلف معظم‌له. نخبگی علمی و اجتهاد در شانزده‌سالگی، خاندان مطهر، شجاعت، چیره‌دستی در عالم هنر و شعر، اشراف بر تاریخ و جریان‌های روشنفکری، آگاهی از اوضاع جهان، مبارزه و قیام، زندگی جهادی، تحمل انواع سختی‌های جسمی و روحی در راه خدا، مشی مبارزاتی منطبق بر نگاه امام، زیرکی و کیاست، عمق بینش‌ها و باورهای اعتقادی برخاسته از قرآن، سعه‌ی صدر و جذب حداکثری، خُلقیات دینی، وقف اسلام بودن، خدمت به محرومین و مستضعفین، حرکتِ در سایه و گم‌نامی، انسان‌سازی و تربیت نیرو و…

پس از مطالعه‌ی کتاب، بیان این ابعاد که به گوشه‌ی کوچکی از آنها اشاره شد، توسط یک دوست‌دار و عاشق ولایت، مبتنی بر ظن و گمان و شنیده‌های درست یا نادرست نیست و با استناد به یک منبع متقن است. همچنین است موضوعاتی چون نقش بی بدیل همسر رهبر انقلاب در زندگی ایشان که معمولاً در زندگی مجاهدان، یادی از آن نمی‌شود.

• تلاش حداکثری برای جلوگیری از کج‌فهمی و قضاوت اشتباه؛ حتی در مواردی جزئی مثل شیطنت‌های کودکانه، بلافاصله از تعلقات و تلاش‌های مذهبی این کودک سخن به میان می‌آید تا مخاطب، کودک را خلاصه در آن شرارت‌ها و شیطنت‌ها نبیند. این نوع زمینه‌سازی و چینش در اکثر کتاب به چشم می‌خورد.

• درست است که خط سیر کتاب، زندگی آیت‌اله خامنه‌ای است، اما مخاطب در اثنای مطالعه، مواجهه‌ی جدیدی با تاریخ نهضت و خصوصاً شخص حضرت امامرضوان‌الله‌تعالی‌علیه پیدا می‌کند.

• دقت به ریزه‌کاری‌های عجیب، مثل نوشتن نامه‌ی اعتراضی به رئیس ساواک در جهت عمود بر خط‌های کاغذ، برای زندانی به نظر آمدن کلمات!. در حالی‌که کتاب به کلیات و تحلیل‌ها می‌پردازد از این ریزه‌کاری‌ها که در کتاب موج می‌زند، غافل نمانده.

رونمایی

رونمايي از كتاب «شرح اسم» ۱۵فروردین۱۴۰۱ در تالار سوره حوزه هنري با حضور محمدحسيني، وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي، محسن مومني شريف، ریيس حوزه هنري، حجت‌الاسلام صادق رشاد، رییس پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، علي معلم دامغاني، رییس فرهنگستان هنر و جمعي از نويسندگان و پژوهشگران برگزار شد.

نقدهای مثبت

بررسی ویژگی‌های کتاب از نگاه علیرضا کمری

«شرح اسم» تلفیقی از زندگی‌نامه‌نویسی تاریخی و ادبی است و طی آن، نویسنده تاریخ مقطعی از جامعه را با چاشنی ادبیات به مخاطب عرضه می‌کند. این کتاب ضمن این‌که به بررسی زندگی یک فرد می‌پردازد، تاریخ یک دوره از جامعه را نیز مطرح می‌کند و همین امر باعث می شود که جنبه تاریخی اثر پررنگ‌تر از سایر جنبه‌ها باشد. مؤلف «شرح اسم» بر اساس شواهد و مدارک به بازشناسی و کشف موضوع پرداخته و حاصل کوشش خود را در بستر زمان روایت کرده‌ است.

ویژگی‌های ظاهری کتاب در خدمت محتوای اصلی آن است. «شرح اسم» با توجه به قطع و حجمی که دارد، کتاب خوش‌دستی است؛ طراحی روی جلد کتاب، با خط نستعلیق است و رنگ‌آمیزی آن تداعی‌کننده کاشی‌کاری‌های سنتی ایرانی است. در واقع، جایگاه تاریخی کتاب را به طور غیرمستقیم به مخاطب گوش‌زد می‌کند. نام انتخابی برای این کتاب، نشان‌دهنده آشنایی مولف با مسائل حوزوی و ادبی بوده و تاکید بر واژه «اسم» نیز علاوه بر معنی رایج، معنی «آوازه» و «بزرگواری» را در خود نهفته دارد.

عبارتی که مولف در توضیح نام کتاب آورده‌ است (زندگی‌نامه آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنه‌ای) کاملاً صریح و واضح بوده و به دور از جنبه‌های تبلیغی مطرح شده‌ است. کتاب از لحاظ وجودشناختی، به دور از رویه تالیف کاغذ به کاغذ، به تولید اطلاعات جدید پرداخته و اگرچه یک کتاب تاریخی – ادبی است، اما جنبه رفرنس و مرجع به خود گرفته و از این حیث، متمایز از آثار مشابه در حوزه زندگی‌نامه‌نویسی است.

ساختار «شرح اسم» نقلی، روایی و مبتنی بر اسناد و خاطرات معتبر است. کتاب در عین حال که مستندات گوناگون را ارائه می‌دهد، در طرح اظهارات مطرح به ارجاعات توجهی نداشته‌ است، که البته به نظر می‌رسد مؤلف به منظور دوری از شلوغ‌کاری صفحات، از ثبت مرجع اظهارات و پاورقی‌های جزیی خودداری کرده‌ است. «شرح اسم» زندگی‌نامه یک مبارز فرهنگی‌ است که در محتوای خود، بخشی از تاریخ انقلاب را نیز مطرح می‌کند.

کتاب در عین حال که متین، معتدل، مودب و بدون‌ اغراق نوشته شده، از تظاهر و تملق‌گویی نیز به دور است؛ به عنوان مثال، نویسنده از این که بیان کند رهبر انقلاب در زمان کودکی، یکی‌ دو بار درس نخوانده و تنبیه شده‌، بیمی نداشته است. همین عامل باعث می‌شود که مخاطب ارتباط نزدیکی با کتاب داشته‌ باشد و حس صمیمیت و رفاقت خواننده با رهبری بیش‌تر شود. صراحت و صداقت مولف در توصیف محتوا، در حالی است که ما به عنوان مخاطب از رادت و علاقه مولف به رهبر انقلاب نیز اطمینان داریم.

مهدی نعلبندی، نویسنده و مستندساز

نوشتن زندگی‌نامه رهبر انقلاب، اگرچه وسوسه‌انگیز است، اما معتقدم، با توجه به فضای فرهنگی کشور و احتمال بروز برخوردهای موافق و مخالف نسبت به نوشتن این اثر، نویسنده در تالیف کتاب، شجاعت خاصی به خرج داده است.

در محتوای کتاب، با یک روایت سوم شخص مواجه‌ایم که طی آن نویسنده فاصله خود را با شخصیت اصلی کتاب (رهبر انقلاب) به خوبی حفظ کرده‌ است؛ به طوری که نویسنده در عین حال که از دایره انصاف خارج نشده‌ است، سعی کرده تا به دور از برخی شیفتگی‌ها، طی یک نگاه واقع‌بینانه، به بررسی موضوع زندگی‌نامه بپردازد. این در حالی است که ارادت نویسنده به رهبر انقلاب کاملاً محرز است.

نثر کتاب جنبه‌ای از فاخر بودن را در خود داشته و به دور از تکلّف‌ها و پیچیدگی‌های خاص، دارای نوعی متانت و وقار خاص ادبی است. در قسمت‌هایی که مولف کتاب را از زبان اول‌شخص‌ مفرد بیان می‌کند، فونت متن کتاب بولد شده و همین امر باعث شده تا خواننده، ارتباط راحت و منسجمی با محتوای کتاب داشته‌ باشد.

دراین کتاب، زندگی رهبر انقلاب به سه دوره «دوران جوانی تا پیروزی انقلاب»، «سال‌های پیروزی انقلاب تا پایان ریاست جمهوری» و «آغاز رهبری تا دوره کنونی» تقسیم شده است. «شرح اسم» تنها به مقطع اولیه زندگی مقام رهبری (دوران جوانی تا پیروزی انقلاب) پرداخته‌ و معتقدم کار مولف، در تدوین زندگی‌نامه رهبر انقلاب، در مقاطع بعد از انقلاب، به مراتب سخت‌تر است؛ چرا که حوادث این سال‌ها، به حافظه دوره معاصر نزدیک بوده و طرح آن، دقت بیش‌تری می‌طلبد.

کتاب با توجه به دقتی که در محتوای خود داشته، کار نویسندگانی را که پس از این بخواهند در حوزه تالیف مرتبط با زندگی رهبر انقلاب گام بردارند، بسیار سخت‌تر می‌کند.

شخصیت اصلی کتاب (رهبر انقلاب) فردی هستند که اگر چه دارای کسوت روحانیت‌اند، اما دانش‌آموخته صِرف حوزه نبوده و در سایر حیطه‌های فرهنگی نیز حضور داشته‌اند، اما «شرح اسم» صرفاً به زندگی‌نامه سیاسی ایشان پرداخته و اشاره‌ای به سایر جنبه‌های زندگی‌شان نداشته‌ است. این در صورتی است که شخصیت اصلی کتاب، فرد جامع‌الاطرافی است که اگر نگوییم در سایر حوزه‌های فرهنگی تاخته‌ است، می‌توانیم بگوییم در این حیطه‌ها حضور جدی داشته‌ است.

سيدمحمد حسيني، وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي

درباره كتاب «شرح اسم» با تمام محاسن اثر كه متكي به اسناد ساواك و شهرباني و همچنين خاطرات نقل شده است ظرفيت گفت‌وگو با شخصيت‌هاي بيشتري را داشت كه مولف مي‌تواند براي تكميل اثر از آن بهره بگيرد زيرا نگارش اين نوع كتاب‌ها و توجه به نقاط قوت آن مي‌تواند مانعي براي تحريف تاريخ باشد. انتشار اسناد گذشته مانع پنهان ماندن حقايق مي‌شود. همكاري موسسات براي ارايه اسناد نگارش اين كتاب قابل قدرداني است و مي‌تواند دستمايه‌اي براي محققان، رمان‌نويسان و هنرمندان باشد تا كاري قابل قبول و مناسب در حوزه خود ارايه دهند. در كتاب «شرح اسم» تاريخ حوادث به دقت بيان شده‌اند و نكات و اطلاعات خوبي وجود دارند كه مي‌توان به واسطه مصاحبه‌هاي بيشتر حق مطلب را ادا كرد.

محسن مومني شريف، رئیس حوزه هنری

مردم حق دارند درباره زندگي مقام معظم رهبری بيشتر از اين‌ها بدانند؛ ايشان با تمام شهرتي كه دارند ناشناخته‌اند و اين اتفاق به دليل نداشتن تمايل ايشان در بيان زندگي و خاطرات گذشته است و از سويي به غفلت نويسندگان و پژوهشگران بازمي‌گردد كه تاكنون كتاب درخوري درباره ايشان ننوشته‌اند. نگارش اين كتاب توسط هدايت‌الله بهبودي و موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي كار ارزشمندی است كه مي‌تواند گامي نخست براي گام‌هاي بعدي باشد.

حجت‌الاسلام صادقی رشاد

كتاب «شرح اسم» اثر باارزشی است. رويكرد اثر هر چند به زواياي مختلف پرداخته ولي بيشتر سياسي است. اين كتاب شرح حال سياسي است و شخصيت منشوروار مقام معظم رهبری بايد در ادامه كار ترسيم شود.

علي معلم دامغانی

روايت زندگی آيت‌الله خامنه‌اي در اين كتاب كاري فوق‌العاده و در حد كمال است در ايران ما كمتر كسي از خاندان بزرگ و پر سعادت ايشان كه از ديرباز متصدي امور بزرگ بودند كتابي نوشته است و «شرح اسم» نخستين اثر درباره ايشان است.

اطلاعیه دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب درباره کتاب «شرح اسم»

بسم‌الله الرحمن الرحیم

مؤسسه‌ پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی ضمن سپاس فراوان از نویسنده‌ متعهد و توانا و نیز ناشر کتاب «شرح اسم زندگینامه‌ حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای ۱۳۵۷ – ۱۳۱۸» به اطلاع می‌رساند کتاب مذکور بر اساس بررسی‌های کارشناسانه‌ متعدد به دلیل وجود اغلاط مختلف تاریخی و غیرتاریخی موفق به دریافت مجوز نشر از این مؤسسه نگردید. طبعاً ناشر محترم متعهد به رفع اشکالات کتاب خواهد بود.

امید است عموم نویسندگان و ناشران از طریق هماهنگی و ارتباط با این مؤسسه در اتقان و غنای اثر خود کوشا و موفق باشند؛ انشاءالله.

مؤسسه‌ پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی

دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (مدظلّه العالی)

در بخشی از این کتاب می خوانیم:

سیدعلی بسیاری از رمان های منتشرشده خارجی را در نوجوانی مطالعه کرد و با زوایای این دنیای ریزبافت , پیوندی یافت که دوام آن همیشگی بود. شگفتی های جهان داستان او را چنان به سوی خود کشید که هر رمانی به چنگ می آورد, خود را در آن غرق می کرد. بعدها گفت: که رمان خوانی او در ابتدا بی هدف بود و تحت تاثیر کششهای داستان پردازی قرار داشت.« اشتباه کردم که همه جور رمان هایی را خواندم [چرا که ] رمان مثل آبی که در خاک نرم نفوذ می کند همه جا را می گیرد; وقت را پر» می کند. اما رفته رفته او به شناخت و جستجوی انسان ها , تمدن ها, فرهنگ ها و مناسبات نهفته در این داستان ها پرداخت و به سوی رمان هایی که زمینه تاریخی داشتند کشیده شد. آشنایی او با تاریخ برخی سرزمین ها از طریق رمان بود. بعدها اعتقاد خود را در این باب چنین بیان کرد:

هیچ بیانی نمی تواند تاریخ را مثل داستان و قصه بیان کند. وقتی درباره تاریخ با زبان غیرهنری حرف می زنیم, مثل این است که از فاصله ده هزار پایی زمین از شهری عکس برمی داریم. طبیعتا ابعاد شهر و خیابان های اصلی شهر هم پیداست, اما در آنجا آدم ها چه کار می کنند؟ خوبند؟بدند؟فقیرند؟غنی اند؟ راحت اند؟ خوابند؟ دعوا می کنند؟ می رقصند؟ اصلا هیچ چیزی معلوم نیست. تاریخ از آن بالا از ده هزار پایی شهری را عکس برداری می کند و به ما نشان می دهد. یک وقت هست شما وارد شهر می شوید ,البته همه کوچه های شهر را نمی توانید ببینید, اما دو سه کوچه شهر یا خیابان شهر را می روید, با افرادش حرف می زنید و از خانه ها عکس برمی دارید; از اتاق ها, از اسباب بازی بچه ها,از بوسیدن یک فرزند توسط مادرش ... همه اینها را ترسیم می کنید و در یک عکس جلوی ما می گذارید. البته یک کوچه است,خیابان است همه شهر نیست, اما می شود آن را تعمیم داد... این زبان هنر از تاریخ است, قصه این است.