درآمدی بر تحلیل انتقادی گفتمان روایی

درآمدی بر تحلیل انتقادی گفتمان روایی
نویسنده	حسین صافی پیرلوجه
ناشر	نشر نی
محل نشر	تهران مکان ناشر فارسی: تهران
تاریخ نشر	چاپ دوم۱۳۹۶
تعداد صفحات	۲۲۴
موضوع	گفتمان روایی
زبان	فارسی

درآمدی بر تحلیل انتقادی گفتمان روایی اثر حسین صافی پیرلوجه درباره بررسی گفتمان روایی در زبان فارسی و نقد و تحلیل ساختارگرایی سوسوری است. این کتاب در دهمین دوره جایزه ادبی جلال به سال۱۳۹۶ شایسته تقدیر شناخته شد.

* * * * *

درآمدی بر تحلیل انتقادی گفتمان روایی با ۲۲۴ صفحه به نقد ساخت‌گرایی سوسوری و تبیین کاستی‌های آن پرداخته است. به عقیده برخی، این نوع نقد در نقد ادبی و نقد داستان در ایران بسیار رایج است. صافی پیرلوجه،‌ نثری سنگین و پیچیده در نگارش اثر خود دارد که حتی برخی خوانندگان متخصص و نیمه‌متخصص این حوزه را نیز با دشواری مواجه می‌کند. در هر روی، این کتاب به خوبی نظریات روایت‌شناسی را با اشارات مکرر و کافی به قطعات داستانی و ادبی فارسی می‌شکافد و در این راه دست به معادل‌سازی‌هایی پسندیده برای برخی اصطلاحات تخصصی این حوزه می‌زند.

این اثر، برونداد پژوهشی در چارچوب طرح موظف نگارنده است که در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به انجام رسیده است و دارای پنج فصل اصلی با عناوین زیر می‌باشد:

• فصل اول: پایگاه‌های زبان‌شناختی
• فصل دوم: نقد گفتمان روایی؛ از سخن‌سنجی اثر تا تحلیل متن
• فصل سوم: ساختارشناسی روایت در سطح داستان
• فصل چهارم: ساختارشناسی روایت در سطح گفتمان
• فصل پنجم: بازتاب رمزگان‌های فرهنگی در گفتمان روایی

کتاب صافی پیرلوجه، در دهمین دوره جایزه ادبی جلال به سال۱۳۹۶ شایسته تقدیر شناخته شد. این کتاب همچنین، در سی‌و‌پنجمین دوره کتاب سال۱۳۹۶ در بخش تاریخ و نقد ادبی مورد تقدیر قرار گرفت.

فصول کتاب

فصل اول: پایگاه‌های زبان‌شناختی

این فصل شامل مباحث زیر است:

• پیامدهای بازی با دستگاه نشانه‌پرداز زبان: نگاهی نقادانه به ساختارگرایی سوسوری
• بازی با مقررات زبان
• زبان: دستگاهی از نشانه‌های قراردادی
• تحلیل گفتمان روایی، اندکی فراتر از زبان‌شناسی سوسوری
• کتاب‌نامه

نویسنده در فصل اول کتابش، هدف از پژوهش حاضر را ارائه پیشنهاد چارچوبی برای شناسایی و بررسی گفتمان روایی در زبان فارسی (از جمله رمان، داستان کوتاه، لطیفه، قصه عامیانه، حکایت منظوم و مانند این‌ها) عنوان کرده است.

صافی پیرلوجه در این فصل با بررسی نقادانه ساختارگرایی سوسوری و نمایاندن کاستی‌های آن در سخن‌کاوی یا تحلیل گفتمان نشان می‌دهد که دستگاه زبان به جای بسته‌بندی مفاهیم از پیش آماده در پوشش الفاظ مقرر و نگهداری این مفاهیم در شرایط ناپایدار بافتی، هر نشانه را در تقابل با نشانه‌های دیگر تعریف می‌کند و پس از آن دسته‌بندی نشانه‌ها بر مبنای شباهت‌شان آن‌ها را به ترتیب در طول پاره‌گفته‌ها می‌چیند و این‌گونه جریان دلالت را سامان می‌دهد.

به عقیده مؤلف، برای پی بردن به شباهت‌ها و تفاوت‌هها و دلالت‌های نهفته در پس روابط جانشینی و همنشینی و درون‌نشانه‌ای، باید ساختمان متن را به سازه‌هایی درشکست که ترکیب‌شان تعیین‌کننده ساختار کلی معنا بوده است. سازه‌هایی که ساختار معنا را بسته به میزان مدلول‌گریزی، خوانش‌پذیری و شگفت‌انگیزی خود در جای‌جای متن تقویت یا تضعیف کرده‌اند.

مؤلف در بخشی از این بحث که آن را پشت جلد کتاب هم آورده، می‌نویسد: «بنابر ساختارگرایی سوسوری، دستگاه زبان پس از افتراق نشانه‌های کلامی و چینش بعضی از آن‌ها در پی یکدیگر، مدلول‌های معینی را در پاره‌ای از متن گرد می‌آورد و از وحدت مضمونیِ آن در شرایط ناپایدار بافتی محافظت می‌کند. بسیاری از منتقدان عرصه ادبیات نیز به پیروی از بوطیقایی ساختارگرا، نقد ادبی را با سخن‌کاوی اثر در راه کشف آن به مقصود آفریننده‌اش برابر گرفته‌اند. در اینجا اما به جای کوششی بی‌فرجام برای وصول به فلان مدلول در بهمان اثر سترگ ادبی، به چندوچون در این‌باره می‌پردازیم که اساساً دلالت‌مندی پردامنه متن از کجا(ها) مایه می‌گیرد و چرا نمی‌توان فزایندگی خوانش را به روال‌های مکانیکی سخن‌کاوی فروکاست و هدف از نقد ادبی را نیل به مضمونی بی‌بدیل انگاشت.»

فصل دوم: نقد گفتمان روایی: از سخن‌سنجی اثر تا تحلیل متن

• نقد ادبی در مقام تأویل اثر
• نقد ادبی در مقام تحلیل متن
• وداع با نویسنده در آْتانه تحلیل چند نمونه
• کتاب‌نامه

مباحث مورد بررسی در فصل دوم هستند.

فصل دوم کتاب، دربردارنده بازشناسی مفهوم ادبیت از راه باریک‌نگری در روابط میان سازه‌های چند پاره‌روایت و سنجش ارزش ادبی آن‌ها بر سه میزان مدلول‌گریزی، خوانش‌پذیری و شگفت‌انگیزی سازه‌های‌شان است. یعنی به جای رؤیاپردازی درباره کشف معنایی یگانه و بی‌چون از پسِ فلان اثر مستطاب داستانی یا حتی به جای کوششی کم‌هوده برای تجویز بهترین خوانش ممکن از بهمان اثر سترگ ادبی، به چندوچون در این‌باره می‌پردازد که اصولاً تعبیرپذیری یا همان دلالت‌مندی پردامنه متون روایی، چه مستطاب باشند چه نامستطاب، از کجا مایه می‌گیرد و به کجا می‌انجامد اگر به جایی بیانجامد.

فصل سوم: ساختارشناسی روایت در سطح داستان

این فصل دارای مباحث زیر است:

• ساختار روایت در سطح داستان
• بی‌نیازی داستان از پی‌رنگ
• تعریف رویداد بر پایه کنش
• ساختار داستان در قالب گفتمان
• همنشینی رویدادها در طول داستان
• جانشینی رویدادها در عرض داستان
• کتاب‌نامه

صافی پیرلوجه در این فصل با بررسی ساختار داستان «پاگرد»، داستان مصور «من گوساله‌ام» و پاره‌ای از «روایت عور»، به این نتیجه رسیده که کلان‌ساختار داستان چگونه از جانشینی رویدادهای ممکن در راستای محور عمودی روایت و نیز از همنشینی رویداد‌های معین در امتداد محور افقی روایت شکل می‌گیرد تا بدین ترتیب، زمینه لازم برای داستان‌پردازی یا تعیین مختصات جهان داستان و ترسیم اوضاع و احوال آن فراهم شود. با توجه به بررسی سازوکار داستان در فصل یادشده، تحلیل ساختار داستان را باید از تعریف سازه‌هایش آغاز کرد و سازه‌های داستان را نمی‌توان جز با توسل به گفتمان روایی از یکدیگر باز شناخت.

فصل چهارم: ساختارشناسی روایت در سطح گفتمان

این فصل شامل مباحث زیر است:

• زمان‌بندی
• کارگزاری
• کانونی‌سازی
• داستان‌سرایی
• کتاب‌نامه

نویسنده در فصل چهارم با بررسی شگردهای زمان‌بندی، کارگزاری، کانونی‌سازی و گفت‌وگوپردازی در چند نمونه از روایت‌های فارسی، به معرفی سازوکار داستان‌سرایی پرداخته و درباره شگردهای داستان‌سرایی یا شیوه‌های شکل‌دهی به داستان در سطح گفتمان سخن گفته است.

نگارنده در این فصل نشان داده که ویژگی‌های ساختاری روایت در لایه گفتمان چه اهمیت تعیین‌ کننده‌ای در شکل‌دهی به جهان داستان دارد و شیوه‌های گفتمان‌پردازی روایی چه تأثیرات عمیقی بر تصور خواننده از روند امور در لایه داستان می‌گذارد.

فصل پنجم: بازتاب رمزگان‌های فرهنگی در گفتمان روایی

• رمزگان فرهنگی
• رمزگان پروآیرتیک
• رمزگان هرمنوتیک
• رمزگان سمیک
• رمزگان نمادین
• رمزگان ارجاعی
• کتابنامه

فصل پایانی کتاب با بررسی نقش روایت در کارکردهای فرهنگی، تاریخی و اجتماعی زبان، به بازتاب رمزگان‌های فرهنگی در گفتمان روایی اختصاص دارد. نویسنده در این فصل به دنبال یافتن علت دلالت‌مندی پردامنه متن روایی در دلالت‌های بینامتنی‌اش و فراتر از میدان متنیت است. در بخشی از این بحث آمده است: «می کوشیم تا سهم مناسبات بینامتنی را در خوانش‌پذیری گفتمان روایی تخمین بزنیم و سمت‌وسوی تأویل‌گریزی هر پاره‌روایت را در پهنه روابط بینامتنی ترسیم کنیم.» نگارنده در پایان این فصل آورده است که شناسایی رمزگان‌های فرهنگی و بررسی سازوکار آن‌ها در روند نشانگی «چگونگی رمزگذاری بافت فرهنگی در متن» را می‌توان هدف از تحلیل متن دانست.

درباره نویسنده

حسین صافی پیرلوجه که اصالتاً تبریزی است در سال۱۳۵۲ به دنیا آمده است. وی مدرک کارشناسی خود را در رشته مترجمه انگلیسی از دانشگاه علامه طباطبایی و کارشناسی ارشد خود را در رشته زبان‌شناسی همگانی از دانشگاه آزاد اسلامی در سال ۱۳۸۱ گرفت.

پیرلوجه در حال حاضر دکتری رشته زبان‌شناسی همگانی از دانشگاه تهران دارد و عضو هیأت علمی پژوهشکده زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. وی دارای کتاب‌های تألیفی و ترجمه‌ای و مقالات متعدد علمی و پژوهشی است که در ادامه به برخی از آثار وی اشاره می‌شود...

مقالات علمی و پژوهشی:

• «نگاهی گذرا به پیشینه نظریه‌های روایت»، فصلنامه نقد ادبی، سال اول، شماره دوم، 1387.
• «گونه‌شناسی داستان بر پایه معناشناسی فعل»، فصلنامه نقد ادبی، سال اول، شماره چهارم، 1387.
• «کانونی‌سازی فرضی و معناشناسی مفهومی»، فصلنامه نقد ادبی، سال چهارم، شماره چهاردهم،‌1390.
• «تبیین مرزشکنی در داستان‌های نوین فارسی»، زبان شناخت، سال چهارم، شماره اول، 1392.
• «ساختارشناسی روایت در سطح داستان با نگاهی به پاگرد»، فصلنامه نقد ادبی، دوره هفتم، شماره بیست وششم، 1393.
• «دلالت‌های مازاد بر ریزخوانی»، فصلنامه ادبیات پارسی معاصر، سال نهم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398.

کتاب های تألیفی:

• شناخت‌نگری در ادبیات داستانی؛ رویکردی زبان‌شناختی؛ تهران: انتشارات سیاهرود. 1394
• روایت‌پژوهی در زمانی: سنجش روش‌های قصه‌گویی و داستان‌نویسی در فارسی؛ تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی. 1394
• درآمدی بر تحلیل انتقادی گفتمان روایی؛ تهران: نشر نی. 1395
• رویکرد شناختی به نظام جهت‌های دستوری در گویش گیلکی؛ رشت: فرهنگ ایلیا. 1397

کتاب‌های ترجمه شده:

• از فلسفه به زبان شناسی.تهران: انتشارات گام نو، ۱۳۸۴.
• نقب‌هایی به جهان داستان. تهران: نشر رخداد نو، ۱۳۸۹.
• فلسفه برای زبان‌شناسان. تهران: گام نو، ۱۴۰۰.
• ناخودآگاه سیاسی: روایت همچون کنش نمادین اجتماعی. تهران: نیماژ و پژوهشگاه، ۱۴۰۰.

مقالاتی چون «تکیه بر جلالیتِ آل‌احمد در سوژه، نهیلیسم و امر سیاسی» کتاب هفته. سال ششم، هفته دوم شهریور۱۳۹۶، «گرسنگی مفرط به دلیل سیری کاذب»، مجله گزارشی- تحلیلی انگار. بهمن ماه۱۳۹۴ و «یک بام و دوهوایگی سوسور درباره گراماتولوژی» مجله نقد کتاب ادبیات. شماره سوم. ۱۳۹۵از جملات مقالات ترویجی و مروری پیرلوجه به شمار می‌رود.

نوشته‌های پیرلوجه چندین بار شایسته تقدیر شناخته شده است. آثار وی در هفدهمین جشنواره کتاب سال دانشجویی به سال۱۳۸۹ ودهمین دوره جایزه جلال در نقد ادبی به سال۱۳۹۶ و سی‌وپنجمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی به سال۱۳۹۶ شایسته تقدیر شناخته شد. پیرلوجه ضمن همکاری با نهادهای علمی متعدد، سخنرانی‌ها و فعالیت‌های مختلفی نیز در کارنامه کاری خود ثبت کرده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

• همکاری با دوره‌های نوزدهم و بیست‌وهشتم از جایزه کتاب فصل جمهوری اسلامی ایران در سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۳
• همکاری با دوره سی‌ام از جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال۱۳۹۱
• همکاری با سی‌وششمین دوره از جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به سال۱۳۹۷،‌
• عضویت در کمیته علمی هفته پژوهش، پژوهشگاه علوم انسانی در سال۱۳۹۴
• عضویت در کمیته علمی اولین همایش ملی آموزش زبان و ادبیات انگلیسی و ترجمه آذرماه۱۳۹۰
• عضویت در هیئت داوران همایش بین المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی در سال‌های ۱۳۹۱، ۱۳۹۲،‌ ۱۳۹۳، ۱۳۹۴
• عضویت در کمیته علمی نخستین جشنواره قدردانی از پایان نامه‌های برتر علوم انسانی در زمینه تولید به سال۱۳۹۶
• مدیریت گروه زبان‌شناسی نظری در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در سال۱۳۹۶
• سخنرانی با عنوان «ساختارشناسی روایت در سطح گفتمان»، در نشست علمی حلقه روایت‌پژوهی، انجمن نقد ادبی ایران به سال۱۳۹۶
• سخنرانی با عنوان «جلوه هایی از فرهنگ ایرانی در حجره‌های یک متن: نگاهی به کارکرد رمزگان‌های فرهنگی در رمان بی‌کتابی»، دانشگاه استراسبورگ به سال۱۳۹۶
• نقد کتاب رتوریک: از نظریه تا نقد، در بنیاد ملی شعر و ادبیات داستانی به سال۱۳۹۷
• نقد کتاب سبک‌شناسی کاربردی، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به سال۱۳۹۸
• نقد کرسی ترویجی روایت‌شناسی:الگوی نظری و عملی برای بررسی قصص قرآنی، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به سال۱۳۹۸

منابع

1. صافی پیرلوجه، حسین (۱۳۹۶). درآمدی بر تحلیل انتقادی گفتمان روایی. تهران: نی. شابک ۹۷۸۹۶۴۱۸۵۴۸۹.
2. سلطانی، سیدعلی‌اصغر. «روایت‌شناسی یا تحلیل گفتمان؛ نقد و بررسی کتاب درآمدی بر تحلیل انتقادی گفتمان روایی». نقد کتاب علوم اجتماعی، ش. ۱۴ (تابستان۱۳۹۶): ۶۹تا۷۸. 

پیوند به بیرون

• «درباره حسین صافی پیرلوجه». پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. بازبینی‌شده در ۳۱فروردین۱۴۰۱. 
• «دکتر حسین صافی پیرلوجه». پژوهشگاه علوم انسانی. بازبینی‌شده در ۳۱فروردین۱۴۰۱.