این ترانه بوی نان نمی‌دهد

این ترانه بوی نان نمی‌دهد
نویسنده	مهدی فیروزیان
ناشر	کتاب آبی
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	1396
تعداد صفحات	644
موضوع	سبک‌شناسی ترانه‌های قیصر امین‌پور
نوع رسانه	کتاب

این ترانه بوی نان نمی‌دهد اثری پژوهشی از مهدی فیروزیان درباره سبک‌شناسی ترانه‌های قیصر امین‌پور است. این کتاب به سال1397 به عنوان یکی از پنج نامزد نهایی دریافت جایزۀ سیزدهمین جشنوارۀ بین‌المللی شعر فجر شناخته شد.

* * * * *

این ترانه بوی نان نمی‌دهد 644 صفحه دارد و در هشت فصل تدوین شده است. نام کتاب برگرفته از مطلع «این ترانه بوی نان نمی‌دهد/ بوی حرف دیگران نمی‌دهد» از قیصر امین‌پور است. این کتاب در سال 1397 به همت نشر «کتاب آبی» با مدیریت زیبا اشراقی همسر امین‌پور روانه بازار کتاب شد. فیروزیان نویسنده کتاب، ابتدا به طور فشرده و کوتاه به بررسی پیشینه ترانه‌سرایی پرداخته سپس کارنامه ترانه‌سرایی قیصر را مورد ارزیابی قرار داده تا جایگاه او را در میان سرایندگان روزگار نشان دهد. در ادامه شیوه کار قیصر با چند سراینده دیگر سنجیده شده است و در پایان کتاب هم به تصنیف‌ها و آوازهایی که با شعر او ساخته شدند، اشاره شده است.

این کتاب در سال1397 یکی از پنج نامزد نهایی دریافت جایزۀ سیزدهمین جشنوارۀ بین‌المللی شعر فجر در شاخۀ «دربارۀ شعر» شد.

فصل‌بندی کتاب

نویسنده کتاب را به علیرضا افتخاری تقدیم کرده است و در صفحه آغازین آن چنین آورده است:‌ پیشکش به هزاردستان موسیقی ایران، علیرضا افتخاری که نای آسمانی‌اش زیباترانه‌های بهشتی قیصر را بال و پری از آواز بخشیده است.

این ترانه بوی نان نمی‌دهد، یک پیش‌درآمد،‌ هشت فصل،‌ کتابنامه و نمایه دارد. عناوین فصول کتاب به قرار زیر است:

نیم‌نگاهی به ترانه‌سرایی پیش از قیصر، قیصر امین‌پور در یک نگاه، ترانه‌های قیصر امین‌پور، جهان‌بینی و اندیشه، زبان و موسیقی ترانه، صور خیال و بدیع معنوی، سبک‌شناسی تطبیقی، سروده‌های قیصر در موسیقی ایرانی.

در فصل اول با عنوان نیم‌نگاهی به ترانه‌سرایی پیش از قیصر، پیشینه ترانه‌سرایی بررسی شده است. نویسنده در این فصل به طور کوتاه و فشرده کارنامه 13 سراینده شناخته شده قبل از قیصر را از نظر گذرانده است. شیدا،‌ عارف‌‌، بهار،‌ امیرجاهد،‌ گل‌گلاب،‌ رهی، معینی کرمانشاهی،‌ نواب صفا،‌ فکور، سیمین، سایه،‌ترقی و نگهبان سرایندگانی هستند که در این بخش از کاریشان سخن گفته شده است.

قیصر امیرپور در یک نگاه عنوان فصل دوم این کتاب است. زندگی قیصر در عرصه شاعری، نویسندگی، سردبیری و روزنامه‌نگاری و پژوهشگری‌ موضوعاتی است که در این فصل به آن پرداخته شده است. بنابه گفته نویسنده کتاب،‌ بررسی و شناخت شیوه ترانه‌سرایی قیصر اگر بر بنیاد شناخت زندگی،‌اندیشه و شیوه شاعری او باشد،‌ سودمندتر خواهد بود. در ادامه همین فصل بعد از مرور زندگی‌نامه قیصر،‌ شیوه شاعری او در هشت بخش اندیشه،‌ زبان و واژه‌ها،‌ قالب‌ها،‌ موسیقی بیرونی،‌ موسیقی درونی،‌ موسیقی کناری،‌ صور خیال و بدیع معنوی به طور فشرده بررسی شده است.

نگارنده درباره زندگی قیصر می‌نویسد: «امین‌پور فرزند زمان خود بود. روزگار شکوفایی و جوانی وی با انقلاب اسلامی همراه شد. او نیز در جایگاه مسلمانی باورمند همچون بیش‌تر مردم ایران در آن روزگار آرمان‌های انسانی و دینی خود را در انقلاب جست و به آن دل سپرد. پس از آن چون میهنش گرفتار جنگی ناخواسته شد،‌ شعرش را زبان گویای مردم ساخت و از جنگ سرود. سپس چون روزگار سازندگی و سپس‌تر اصلاحات رسید،‌ بدین پویه‌ها دل بست. از این‌رو، او را چنان که گفتیم،‌ باید فرزند زمان خویشتن و شاعری همیشه مردمی (و نه دولتی، رسانه‌ای و جشنواره‌ای) به شمار آورد... آزاده‌ای بی‌نیاز و ایستاده‌ای سرفراز بود که غم مادی و معنوی مردم را می‌خورد و از آن شاعرکان بود که به گفته خودش،‌ جز غم خوردن، نمی‌خورند.»

امین‌پور سال‌ها برای نوجوانان کار کرد. در واقع یک دهه از زندگی هنری او به سرودن برای نوجوانان گذشت. با این‌که تا سال1382 سردبیر ماه‌نامه «سروش نوجوان» بود و درآن‌جا نوشته‌هایی از او چاپ می‌شد، در 10 سال پایانی عمرش دیگر دفتر شعری برای نوجوانان نسرود. او سه دفتر شعر ویژه نوجوانان با نام‌های «منظومه ظهر روز د هم»،‌ «مثل چشمه، مثل رود» و «به قول پرستو» منتشر کرده که دارای 40 شعر است.

در بخش «زبان و واژه‌ها»، آمده است: «زبان شعر قیصر ساده، هموار،‌ روان و تا اندازه‌ای چشمگیر هماهنگ با زبان مردمی است... او از کنایه‌ها، امثال و تعبیرهای زبان عامیانه به خوبی بهره می‌برد و گاه شعرش به پاره‌ای از گفتار روزانه مردم همانند می‌شود:‌

دیگران اگر که خوب یا خدا نکرده بد

خوب! من چه کرده‌ام؟ شاعرم که شاعرم

ترانه‌های قیصر امین‌پور نام فصل سوم کتاب است که نگارنده در آن به معرفی آهنگسازان و خوانندگان ترانه‌های قیصر پرداخته و گزارشی از پشت پرده هنرِ سرایندگی شاعر ارائه کرده است. نگارنده همچنین همه ترانه‌های قیصر را در یک‌جا گرد آورده است.

کارنامه ترانه‌سرایی قیصر 21 ترانه دارد که بر روی آهنگ‌هایی از شش آهنگ‌ساز عباس خوشدل،‌ نصرت‌الله گلپایگانی،‌ همایون خرم،‌ محمدجواد ضرابیان،‌ محمد اصفهانی،‌ شهرام حسن‌زاده و برای دو خواننده علیرضا افتخاری و محمد اصفهانی ساخته شدند.

مجموعه نیلوفرانه یک شامل شش ترانه است: در هوای تو، حکایت دل،‌ کوی بی‌نشان،‌ بوی پیراهن،‌ بهشت یاد و نیلوفرانه. این مجموعه با آهنگسازی عباس خوشدل و نصرت گلپایگانی و خوانندگی علیرضا افتخاری آماده شده است.

مجموعه نیلوفرانه دو شامل پنج ترانه است: از اوج آسمان‌ها، تشنه توفان،‌ آه سحری، ای عاشقان و انتظار دل. مجموعه شبان عاشق دارای چهار ترانه است: عطر گیسو، جام نگاه، دعای دل و شبان عاشق

شش ترانه پراکنده هم دارد که یکی با نام «کعبه مهر» به آهنگ‌سازی محمدجواد ضرابیان و خوانندگی افتخاری آماده شده است. پنج ترانه دیگر هم با صدای محمد اصفهانی منتشر شده است: فرصت بدرود،‌ آفتاب مهربانی، به یادت،‌ فریاد و بوی باران.

چهارمین فصل کتاب با عنوان جهان‌بینی و اندیشه به بررسی و شناخت اندیشه‌های قیصر در ترانه‌هایش اختصاص دارد. نگارنده در این فصل به بررسی ترانه‌های مجموعه «نیلوفرانه یک» و «نیلوفرانه دو» می‌پردازد و معتقد است که ترانه‌های او حاصل دوره دوم زندگی‌ قیصر است یعنی زمانی که انقلاب اسلامی آغاز می‌شود و شور جوانی این شاعر هنرمند فروکش می‌کند و او به یک میانه‌روی در شاعری می‌رسد. به عقیده نویسنده، امین‌پور همواره راست‌گفتار و راست‌کردار بود و از باورهای خود و برای دل خود می‌سرود. در این فصل تلاش شده زبان شیوا، رسا،‌ ساده و روان قیصر که در عین ادبی بودن از پیچیدگی و دشواری به دور است،‌ نشان داده شود.

همچنین نگارنده کتاب کوشیده برای شناخت جهان‌بینی و اندیشه‌ قیصر تک‌تک ترانه‌های او جداگانه بررسی کند و اندیشه‌های منعکس‌شده در آن‌ها یعنی نوع نگاه قیصر به هستی، بهره‌گیری او از میراث معنوی و عرفانی پیشینیان، اشاراتش به متون گذشته از قرآن کریم تا دیوان شعرای بزرگ زبان فارسی و ... را به خواننده بشناساند.

در بخشی از درآمد این فصل آمده است: «در چند نمونه اندکی که سروده او سویه گفتمانی پیدا کرده، بیش‌ترِ متن از واژه‌های گفتمانی تهی است و جز در یک یا چند واژه ویژه پیکر واژگانی را گفتمانی نمی‌یابیم.» مؤلف ضمن این‌که امین‌پور را سخنوی «اندیشه‌گرا» و نه چون برخی دیگر «اندیشه‌گریز» می‌بیند،‌ معتقد است که «در بیشتر ترانه‌ها باورهای او به زبان هنری بازگو شده و متن پذیرای گزارش‌های چندگانه و بیرون از چهارچوب اندیشه ویژه سراینده نیز هست. بدین معنی که‌ قیصر به نیایش یا همان عشق آسمانی و معنوی پرداخته که در باور او که یک مسلمان شیعه است،‌ والاترین عشق‌ها به شمار می‌آید؛ اما هیچ‌گاه هیچ نشانه‌ آشکاری از عشق آسمانی در میان نیست و شونده می‌تواند متن را به یک‌باره با عشق زمینی گزارش کند و بی‌آن‌که در اندیشه با سراینده همداستان باشد،‌ آن را با احساسات خود هماهنگ ببیند.

نویسنده کتاب در فصل چهارم، تک‌تک ترانه‌های قیصر را می‌آورد و درباره آن چند جمله‌ای می‌گویید. اگر پیوندهای بینامتنی،‌ اشارات و تلمیحات در آن باشد، بیان می‌کند و معتقد است که ترانه‌های قیصر پاسخی به نیاز مردم ایران به موسیقی معنوی و عرفانی است.

فصل پنجم زبان و موسیقی ترانه نام دارد. در این فصل سطح زبانی ترانه‌سرایی امین‌پور بررسی شده است. سطح زبانی یکی از سطوح سه‌گانه سبک‌شناسی است که دارای سه شاخه «آوایی»،‌ «واژگانی» و «دستوری» است. مؤلف شاخه آوایی را به طور گسترده از سه بعد موسیقی بیرونی،‌ موسیقی درونی (آرایه‌های بدیع لفظی در سه روش تسجیع،‌ تجنیس و تکرار) و موسیقی کناری (قافیه و ردیف) بررسی کرده است. در ادامه شکل واژگانی و دستوری ترانه‌های مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل صور خیال و بدیع معنوی به بررسی تصاویر هنری و صور خیال در ترانه‌های امین‌پور اختصاص دارد. بیان،‌ تشبیه،‌ استعاره، بدیع معنوی،‌ روش تناسب و روش ایهام از جمله موارد مورد بحث در این فصل است. «قیصر با آگاهی از نقش صور خیال در زیبایی متن ادبی کوشیده همواره از تصویرهای هنری در راه اثرگذاری سخنش سود بجوید. هیچ‌یک از ترانه‌های او یکسره از تصویر تهی نیست. با این‌همه در پرهیز از پیچیده کردن سخن، او جز در نمونه‌های آشنا و ساده و زودیاب، استعاره و تشبیه را در ترانه‌هایش به کار نگرفته است».373 در این بررسی آمده است که گل‌ها و گیاهان (واژه‌هایی چون گل، نیلوفر،‌ نی، لاله،‌ بنفشه،‌ برگ، یاس، سوسن،‌ سرو،‌ خار و خس) و مفاهیم در پیوند آن مثل باغ، نیستان،‌ بهار،‌ خزان و ... در صور خیال ترانه‌های قیصر پررنگ‌ترین نقش را دارند. 13 بار واژه گل در سراسر سروده‌های امین‌پور آمده و همواره در تشبیه و استعاره از این واژه استفاده کرده است.

به عقیده نگارنده «در صور خیال با بهره‌گیری از روش‌های چندگانه ساخت تشبیه و استعاره یا زبان نمادین، بی‌آن‌که دریافت سخنش با انگاره‌پردازی‌های گسترده و تازه دشوار شود یا آن‌که برای آسان‌تر شدن ترانه تن به تکرار تصویرهای دست‌پسود و کم‌ارزش بدهد، در مرز میان این دو، به آفرینشگری هنری می‌پردازد. هیچ‌یک از سروده‌های او یکسره از تصویر تهی نیست. او می‌داند که اگر استعاره‌های نو در سخنش بیاورد،‌ ترانه پیچیده خواهد شد و اگر به استعاره‌های تکراری دل خوش کند سخنش ارزش بلاغی نخواهد داشت. از همین‌رو بیش‌تر از تشبیه بهره می‌برد و در میان گونه‌های تشبیه از تشبیه صریح بهره‌ گسترده می‌برد».

مؤلف در هفتیمن فصل یعنی سبک‌شناسی تطبیقی، 10 آهنگ با ترانه‌های قیصر را بررسی کرده و به سنجش چند سویه نقش قیصر در پیشرفت ترانه‌سرایی و جایگاهش در میان سرایندگان عصر کنونی پرداخته است. بوی باران، حکایت دل،‌ کوی بی‌نشان، بوی پیراهن، نیلوفرانه، در هوای تو،‌ بهشت یاد،‌ انتظار دل‌، جام نگاه و دعای دل ترانه‌های مورد بررسی این فصل هستند.

در فصل مزبور ترانه‌های سه سراینده رحیم معینی کرمانشاهی،‌ ابراهیم صفایی و لعبت والا با سروده‌های قیصر تطبیق داده شده است که توانایی‌ها، کاستی‌ها و ویژگی‌های کار هر یک نمایان شده است. قبل از بررسی سروده‌ها در آغاز سه بخش این فصل به زندگی و کارنامه ادبی و هنری سه ترانه‌سرای نام‌برده‌ پرداخته شده است و سپس ترانه‌های آنان به لحاظ فکری، زبانی و ادبی با ترانه‌های قیصر سنجیده شده است.

هشتمین فصل به سروده‌های قیصر در موسیقی ایرانی اختصاص دارد. مؤلف بعد از این‌که به طور مفصل به بررسی ترانه‌سرایی یا روش «نهادن سخن بر روی آهنگ» در سروده‌های قیصر امین‌پور پرداخت، در این فصل به موسیقی‌های آوازی امین‌پور به روش «نهادن آهنگ بر روی سخن» در دو شاخه «تصنیف» و «آواز» می‌پردازد. در درآمد این فصل آمده است که علاوه‌بر تصنیف‌ها و آوازهای پراکنده‌ای که خنیاگران ایرانی با شعر قیصر پدید آورده‌اند،‌ پس از درگذشت شاعر چند مجموعه موسیقایی بر پایه شعرهای وی با نام‌های «آبروی آب»، «پایان پریشانی» و «راز پرواز» ساخته شده است. آبروی آب مجموعه‌ای است که همه سروده‌های آن در بخش تصنیف و آواز (شش تصنیف و دو آواز) از امین‌پور است. پایان پریشانی دربردارنده دو تصنیف و دو آواز است که همه سروده قیصر هستند. راز پرواز نیز دارای شش اثر با شعر قیصر است.

در این فصل به 55 تصنیف که بر 44 سروده از قیصر ساخته شده اشاره شده است. این سروده‌ها شامل 24 غزل،‌ نه رباعی،‌ شش نیمایی،‌ دو دوبیتی،‌ دو چهارپاره و یک مثنوی است. پرکاربردترین قالب شعر قیصر در تصنیف‌ها غزل و سپس رباعی است.

بیش‌ترین تصنیف‌ها روی شعرهای دو کتاب «آینه‌های ناگهان» و «گل‌ها همه آفتابگردانند» پدید آمده است. همچنین پرکاربردترین شعرهای وی در تصانیف،‌دو غزل «خسته‌ام ازین کویر» از کتاب آینه‌های ناگهان و «تنها تو می‌مانی» از کتاب «گل‌ها همه آفتابگردانند» هستند که چهار تصنیف بر روی هر یک از آن دو ساخته شده است.

در این فصل تصنیف‌ها بر پایه سروده‌ها به همان نظم و سامانی که در مجموعه کامل اشعار امین‌پور آمده است،‌ آورده شد هاست. در جایی که یک تصنیف چند شعر دارد،‌ شماره صفحه شعر نخست تصنیف بررسی شده است. در غزل‌ها مطلع و در شعرهای نیمایی چند بند نخست تصنیف آمده و در رباعی و دوبیتی هر دو بیت نوشته شده است. اگر بر شعری چند تصنیف با چند نام مختلف ساخته شده همه نام‌ها به ترتیب آمده است. روبه‌روی نام آهنگساز و خواننده نام مجموعه‌ای که تصنیف در آن آمده نوشته شده و اگر آهنگ جداگانه در صدا و سیما یا فضای مجازی پخش شده باشد،‌ از آن به عنوان «تک‌آهنگ» یاد شده است.

ایستگاه، دستور زبان عشق، غزل شرقی، پیش بیا،‌ هبوط،‌ عاشقی را رعایت کنیم،‌ چشمان مست،‌ با پنجره،‌ حرف آخر،‌ نشانی،‌ نور و نیلوفر،‌ داغ دل، ‌خسته‌ام از این کویر،‌ از زرد به سرخ، لحظه سبز دعا، مدرسه منهای چهار،‌ کوچه‌های خراسان از جمله تصنیف‌ها هستند. نگارنده کتاب معتقد است که هنوز آهنگی آن‌گونه که بایسته است بر شعرهای قیصر ساخته نشده است و ترانه‌های او بهترین آثار پدیدآمده با سخن امین‌پور به شمار می‌روند.

شمار زیادی از کارهای ساخته شده بر شعر قصیر تک‌آهنگ‌های سفارشی صدا و سیما هستند که به عقیده نگارنده بیشتر آن‌ها ارزش هنری چندانی ندارند و رنگ و بوی سفارشی بودن در آن‌ها آشکار است.

نگارنده در بخش‌ پایانی کتاب تحت عنوان «لغزش ادبی و دست بردن در شعر» و «جعل شعر به نام قیصر» به انتقاد از لغزش خوانندگان و آهنگسازانی پرداخته که در ترانه و اشعار شاعران دست برده و آن را تغییر می‌دهند. «برخی آهنگسازان بدین بهانه که بخشی از شعر در آهنگ نمی‌گنجد، با نادیده گرفتن وزن،‌ قافیه یا زیبایی سخن در آن دست می‌برند. ایشان برای کار خود گاهی از شاعر پروانه می‌گیرند؛ و آگاهی ندارند که دست بردن در شعر،‌ چه شاعر بداند و چه نه، نادرست است؛ زیرا چنین کاری به ساختمان هنری شعر آسیب می‌رساند... پاسخ سخن‌شناسان به آهنگسازانی که می‌گویند‌:‌ «بخشی از شعر با آهنگ سازگار نمی‌افتد یا واژه‌ای از شعر خوش‌آهنگ نیست و از دست بردن در شعر ناگزیریم»،‌ این است که به سراغ شعری بروید که از هر دید سازگار با خواستتان است و اگر نمی‌توانید بی‌دست بردن در ساختمان یک اثر هنری و نابود کردن وزن و موسیقی درونی در آن،‌ تصنیفی بسازید،‌ از سرایندگان بخواهید که برای آهنگ شما ترانه بنویسند.

جعل شعر به نام قیصر

نگارنده در ادامه بحث «لغزش ادبی و دست بردن در شعر» از نمونه‌های نثر و نظمی که به نام قیصر در پایگاه‌های مجازی و شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود، انتقاد کرده است. برای نمونه:

گاهی گمان نمی‌کنی ولی خوب می‌شود

گاهی نمی‌شود که نمی‌شود که نمی‌شود

پس از این بخش که حتی نظم نیست،‌ دو بیت از اسماعیل فردوسی فراهانی متوفای1342 آمده که پیش از زاده شدن قیصر سروده است:

گاهی بساط عشق خودش جور می‌شود

گاهی دگر، تهیه به دستور می‌شود

گه جور می‌شود خود آن بی‌مقدمات

گه با دو صد مقدمه ناجور می‌شود

نویسنده در بخش پایانی اثر با عنوان «رنگ فرجامین» به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از پژوهش خود پرداخته است و پایان‌بخش سخن خود را ترانه «به هوای تو» آورده است. یارا یارا رفتی، دل ما را ز خمیدن سروت خون کردی...

این کتاب از صفحه607 تا پایان دارای یک کتابنامه و نمایه مفصل است.

تولد نشر «کتاب آبی»

نشر «کتاب آبی» با مدیریت زیبا اشراقی همسر قیصر امین پور در سال1396 با انتشار اثر «این ترانه بوی نان نمی‌دهد»، به عنوان کتابی جامع درباره ترانه های امین‌پور به جرگه ناشران پیوست. انتشارات یادشده با چاپ این کتاب، آغاز به کار کرده و در واقع، این اولین کتاب منتشرشده انتشارات «کتاب آبی» است.

مجموعه کامل شعرهای سلمان هراتی، گفت و گوهای بی گفت و گو و چند یادداشت دیگر،‌ شهود زیبایی و عشق الهی (هفده مقاله عرفانی)،‌ به تو بر می گردم و حتی آگر نباشم از جمله آثاری است که بعد از این ترانه بوی نان نمی‌دهد توسط نشر کتاب آبی روانه بازار شده است.

مراسم رونمایی از کتاب

هفتم آبان‌ماه 1396 طی مراسمی از کتاب «این ترانه بوی نان نمی دهد» با حضور مهدی فیروزیان نویسنده اثر، مصطفی ملکیان، مهدی ستایشگر، عبدالجبار کاکایی و علی‌اصغر محمد خانی رونمایی شد.

دلیل شهرت قیصر به عنوان یک ترانه‌سرا

به عقیده برخی بخش زیادی از شهرت امین‌پور به خاطر آلبوم نیلوفرانه است. این آلبوم با هشت آهنگ به خوانندگی علیرضا افتخاری و آهنگسازی عباس خوشدل با استقبال خیره‌کننده‌ای روبه‌رو شد که با فروش هفت میلیون نسخه، به عنوان پر مخاطب‌ترین مجموعه موسیقایی پس از انقلاب معرفی شد. سراینده اشعار این آلبوم امین‌پور است.

قیصر در سال1374 در نخستین گام در راه ترانه‌سرایی با وجود این‌که تمایل چندانی به این کار نداشت با اصرار محمدعلی چاوپشی تهیه‌کننده موسیقی که دستی در سرایندگی هم داشت،‌ سرودن ترانه‌های مجموعه‌ای دارای شش آهنگ از ساخته‌های عباس خوشدل و نصرت‌الله گلپایگانی را پذیرفت و چنان در کار خود درخشید که خوشدل را شگفت‌زده کرد. تا جایی که او گفت: «قیصر امین‌پور در اول کار زیر بار نمی‌رفت؛ چون تا آن زمان اصلاً روی ملودی کلام نگذاشته بود؛‌ یعنی قیصر کار ترانه‌سرایی روی ملودی را با کار من آغاز کرد و البته بعد از «نیلوفرانه دو» و قسمتی از «شبان عاشق»، فقط یکی دو کار دیگر در این زمینه انجام داد. خلاصه این‌که قیصر امین‌پور تن نمی‌داد که این کار را انجام دهد؛ اما آقای چاوشی که خودش به ادبیات تسلط دارد دلگرمش کرد و گفت که می‌آیی شروع می‌کنی و با هم کار را به پیش می‌بریم. قیصر امین‌پور شروع کرد به کلام گذاشتن روی این ملودی‌ها و آن‌قدر خوب این کار را انجام داد که من کار ایشان را در کلام گذاشتن روی ملودی فقط می‌توانم با رهی معیری مقایسه کنم. با وجود آن‌که آشنایی دکتر قیصر امین‌پور با موسیقی فقط در حد یک شنونده بود،‌ آن‌قدر این کلمات را روی ملودی جلا دادند که من گاهی وقت‌ها فکر می‌کن انگار شعر را گفتند و من روی آن موسیقی گذاشتم».

انگیزه نگارنده برای نوشتن کتاب

فیروزیان از نوجوانی شیفته‌ ترانه‌های قیصر بود و انگیزه‌اش برای نگارش این کتاب را پاسخ گفتن به این پرسش که راز دلنشینی این سخنان ساده‌نما و دلربا چیست؟ عنوان می‌کند و می‌گوید: در جریان این پژوهش، به مرزها و رمزهای تازه‌ای از هنر ترانه‌سرایی رسیدم که گاه مایه‌ی شگفتی‌ام می‌شد. در بررسی شعر قیصر پی بردم که شیوه‌های سهل ممتنع را در ترانه سرایی در برابر گروهی که اندیشه و باوری را در سخن خود بازنمی‌تابانند، می‌توان به کار گرفت.

نظر نگارنده درباره امین‌پور

فیروزیان امین‌پور را شاعری سخنور و متعهد می‌داند و معتقد است: امین‌پور در عمر کوتاه 48ساله‌اش در ازای 30 سال سخنوری صادقانه و متعهدانه، جز به فرمان دل خود سخن نگفت. در سال‌های جوانی، همچون بیشتر جوانان دل به انقلاب اسلامی سپرد، در سال‌های جنگ با رزمندگان دلاور و از خود گذشته و پاسداران میهنش، همدلی کرد و در سال‌های پس از جنگ دل به سازندگی و اصلاحات بست. او همچون شعرش پاک زیست. بزرگ‌ترین شعر او زندگی اوست. به عقیده نگارنده امین‌پور ترانه‌سرای اندیشه‌گرا است که با بررسی ویژگی‌های سطحی ترانه‌های قیصر در شاخه‌ی فکری، ادبی و زبانی، فهرست‌وار نشان داده که او از دید اندیشه از آبشخورهای معنوی، دینی و میراث ادبیات عرفانی سیراب شده است. از مضمون‌های کلیشه‌ای و کم ارزش عاشقانه که سراپا سوز و آه هستند، بیزاری می‌جوید و عشقی را جویاست که برای آدمی آزادی، شادی و رهایی را به ارمغان می‌آورد. قیصر زبانی زیبا دارد که با رنگ ادبی دارای شکوه و شگرفی است اما هرگز این زبان کهنه و پوسیده نیست.وی پس از این پژوهش که تنها نگارش آن، یک سال به درازا کشید، به این نتیجه رسید که قیصر امین‌پور یکی از بزرگترین ترانه‌سرایان تاریخ ترانه‌سرای ما است که در برخی زمینه‌ها یگانه و بی‌همتا است.

درباره قیصر

قیصر دوم اردیبهشت 1388 در دزفول به دنیا آمد. بعد از طی تحصیلات ابتدایی و متوسطه در گتوند دزفول، برای گرفتن دکتری خود در رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران به تهران آمد و توانست سال 1376 مدرک بگیرد. فعالیت هنری‌‌اش را از حوزه اندیشه و هنر اسلامی در سال1358 آغاز کرد.

قیصر در سال1367 سردبیر مجله سروش نوجوان شد و به تدریس در دانشگاه الزهرا و دانشگاه تهران مشغول شد. در سال1382 هم به عنوان عضو فرهنگستان ادب و زبان فارسی انتخاب شد. اولین مجموعه اشعارش با عنوان «تنفس صبح» که عمده آن غزل بود و حدود بیست قطعه شعر آزاد داشت از سوی انتشارات حوزه هنری در سال1363 منتشر شد. در همین سال دومین مجموعه شعرش به نام «در کوچه آفتاب» توسط انتشارات حوزه هنری وابسته به سازمان تبلیغت اسلامی روانه بازار نشر شد.

پس از انتشار «منظومه ظهر روز دهم» در سال1365 درباره ظهر عاشورا و کربلا،‌ «آینه‌های ناگهان» را منتشر کرد که نشان‌گر تحول کیفی و کمی اندیشه‌های قیصر است. امین‌پور در این مرحله به درک روشن‌تری از شعر و ادبیات می‌‌رسد. این مجموعه قیصر را به عنوان شاعری تأثیرگذار در طیف هنرمندان پیشرو انقلاب تثبیت می‌کند و از سوی دیگر نیز موجودیت شاعری از نسل جدید به رسمیت شناخته می‌شود.

اواسط دهه هفتاد دومین دفتر اشعار قیصر با عنوان «آینه‌های ناگهان 2» وارد عرصه نشر می‌شود که حاوی اشعاری است که بعدها در کتاب‌های درسی به عنوان نمونه‌هایی از شعر موفق نسل انقلاب از آن یاد می‌شود. در همین سال‌هاست که برخی از اشعار او همراه با موسیقی تبدیل به ترانه‌ می‌شود. پس از شهرت یافتن امین‌پور انتشارات مختلف تمایل خود را برای انتشار اشعار او نشان می‌دهد. در همین راستا انتشارات مروارید گزینه اشعار او را در کنار گزینه اشعار شاملو، فروغ،‌ نیما و غیره منتشر می‌کند که در سال 1378 وارد بازار می‌شود.

«گل‌ها همه آفتابگردانند» هم در سال 1381 از سوی انتشارات مروارید منتشر شد و با استقبال خوبی روبه رو شد. «سنت و نوآوری در شعر معاصر»،‌ پژوهش کاربردی «شعر و کودکی» و «دستور زبان عشق» هم از جمله آثار قیصر هستند که به ترتیب منتشر شدند. امین‌پور در سال1382 از سردبیر سروش نوجوان استعفا داد و ضمن عضویت در فرهنگستان زبان و ادب ایران و تدریس در دانشگاه به کارهای پژوهشی مشغول بود. اشعار فراموش‌نشدنی از دوران فعالیت قیصر در زمان دفاع مقدس به جا مانده است.

مضنون بکر، اندیشه‌های نو، زبان امروزی، گوناگونی موضوعات و وزن از جمله ویژگی‌های شعری قیصر است.امین‌پور از نیمه دوم دهه شصیت به ثبات زبان و اندیشه در شعرش دست یافت. او پیش از آن که به عنوان شاعر دفاع مقدس و کودک و نوجوان به شمار رود، در جامعه ادبی امروز به خاطر ویژگی های شعری‌اش شناخته شده است و شعرهای عمومی‌اش بیشتر از شعرهای کودکانه و نوجوانانه‌اش بر سر زبان‌هاست.

«آینه‌های ناگهان گزیده شعرهای 64-7»، «به قول پرستو»، «بی‌بال پریدن»، «پنجره‌های آسمان»، «تنفس صبح»، «دستور زبان عشق»، «سنت و نوآوری در شعر معاصر»، «شعر و کودکی»، «طوفان در پرانتز»، «ظهر روز دهم»، «گزیده اشعار»، «گل‌ها همه آفتابگردانند» و «مثل چشمه مثل رود» آثار منتشر شده از امین‌پور هستند که در گزارش کتاب‌شناسی از او آمده است.

نقد کتاب

این کتاب در مراسم رونمایی از آن توسط برخی از کارشناسان و صاحبنظران نقد و بررسی شد.

بدیع و جامع است

عبدالجبار کاکایی شاعر معاصر در مراسم رونمایی از کتاب «این ترانه بوی نان نمی‌دهد» گفت خواندن این کتاب چنان ولعی در من ایجاد کرد که مرا به دنبال اثر دیگر این نویسنده در خصوص مرحوم حسین منزوی کشاند. کتاب تحقیق کاملا بدیع و جامعی است و از آرزوهای من این است که راجع به بسیاری از چهره‌های معاصر چنین کتابی تالیف شود.

به عقیده کاکایی،‌ شروع شاعری قیصر با دوبیتی و رباعی بود که عموما با این نام شناخته شده است و مجموعه‌ی «در کوچه‌ی آفتاب» که اولین مجموعه قیصر است، مجموعه‌ی دوبیتی‌ها و رباعی‌های او بود. به نظر من رباعی و دوبیتی قالبی است که نویسنده در کل این کتاب ثابت کرده است که موضوع تناسب، ایهام تناسب و موسیقی معنوی یا به تعبیر او بدیل معنوی جزئ وجوه برجسته‌ی شعر امین‌پور است.

تاریخِ ادبیات است

مهدی ستایشگر کارشناس موسیقایی هم معتقد است که کتاب فیروزیان هم سبک‌شناسی است و هم در محدوده خودش تاریخ ادبیات است. یعنی کتابی است که در عین این‌که می‌توان با آن تاریخ را مطالعه کرد، چیزی هم به فضل خواننده اضافه می‌کند. به عقیده او می‌توان این کتاب را در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی تعلیم داد.

دیدی ریاضی‌وار دارد

به عقیده مصطفی ملکیان، این کتاب به لحاظ شمول معنایی خیلی وسیع‌تر از ترانه‌های قیصر است. بنابراین کتابی است که نه‌تنها برای کسانی که از جنبه ترانه‌سرایی به شخصیت قیصر امین‌پور نگاه می‌کنند، بلکه برای همه‌ کسانی که از جنبه‌های دیگر هم علاقه‌مندند که درباره قیصر بیشتر بدانند، بسیار سودمند است.

ملکیان همچنین درباره کتاب می‌گوید: بدون ذره‌ای مبالغه می‌گویم که من تا به حال ندیده‌ام که درباره هیچ یک از شاعران کلاسیک ما کتابی با این دقت، متانت، انصاف، ژرف‌نگری و چه بسا از همه‌ی اینها مهم‌تر، با این دید ریاضی‌وار، کسی کتابی نوشته باشد. وقتی که کتاب را مطالعه می‌کنید، انگار کتابی در علوم دقیقه، مثل ریاضی، فیزیک و شیمی می‌خوانید که من از این لحاظ هم به نویسنده کتاب و هم به جامعه هنری کشور هزار شادباش و تبریک می‌گویم.

همچنین مسعود جعفری پژوهشگر، نویسنده و مترجم در فصلنامۀ نقد کتاب ادبیات (سال سوم، شمارۀ 11، پاییز 1396) به نقد و تحلیل کتاب «این ترانه بوی نان نمی‌دهد» پرداخته است و آن را از چند بُعد بررسی کرده است که بخشی از آن آورده می‌شود.

• ترانه و ترانه‌سرایی از یک سو با شعر و ادبیات پیوند دارد و از سوی دیگر با موسیقی و آواز. از این‌رو نقد و بررسی این نوع ادبی-هنری نیز مستلزم دانشی دوگانه در دو حوزۀ شعر و موسیقی است. از حُسن اتفاق نویسندۀ کتاب این ترانه بوی نان نمی‌دهد با این دو فنّ شریف کاملاً آشناست. او دانش‌آموختۀ رشتۀ زبان و ادبیات فارسی است و دستی نیز در سرودن شعر و نوازندگی و آهنگسازی دارد. این هنرها و دانش‌ها اگر هم به‌ندرت در وجود کسی جمع شوند لزوماً به تألیف و تدوین کتابی نقادانه و تحقیقی منجر نمی‌شوند. در این‌جا پای هنر سومی در میان می‌آید که عبارت است از مهارت در نقد و تحقیق توأمان. در این روزگار کم‌همتی‌ها که آثار اصیل و مایه‌ور هر روز کم‌یاب‌تر می‌شوند و علف‌های هرز مزرعۀ نشر از گل‌ها و گیاهان پرثمر آن بیشتر شده است نشر چنین کتاب‌هایی امیدوارکننده است و این نوید را می‌دهد که اوضاع نشر بهتر شود و آثار ارجمندتری پدید آیند.

• گستردگی مباحث و جامعیت آن از یک‌سو و بحث‌های جزئی‌نگرانه و فنیِ آن از سوی دیگر، موجب شده است که این کتاب به مرجعی بنیادی در زمینۀ ترانه و ترانه‌سرایی تبدیل شود. هرکس با موسیقی آوازی، ترانه، تصنیف و... -اعم از سنتی و پاپ- سروکار دارد این کتاب را آموزنده و سودمند خواهد یافت.

• مهم‌ترین حسن کتاب آن است که مباحث آن از روی معرفت و یا تأمل نوشته شده و خالی از قلم‌فرسایی‌های معمول و پراکنده‌گویی‌های مرسوم است.

• خوانندۀ علاقه‌مند به ترانه و ترانه‌سرایی با خواندنِ این کتاب به چشم‌اندازی تاریخی از تحول این هنر از دوران مشروطه تا امروز دست می‌یابد و با زندگی و آثار ترانه‌سرایان مختلف آشنا می‌شود و علاوه بر آشنایی تاریخی و زندگی‌نامه‌ای، پابه‌پای مؤلف، متن بسیاری از ترانه‌ها را با نگاهی دقیق مطالعه می‌کند و در واژه‌ها، ترکیب‌ها و نحو جمله‌هایشان تأمل می‌کند و با عناصر بلاغی و شگردهای ادبی گوناگونشان همچون انواع تشبیه، استعاره و... آشنا می‌شود و به نقاط ضعف و قوتشان پی می‌برد.

• زبان و نثر کتاب گویا و رسا است ولی رنگ و بویی از سبک شخصی مؤلف را نیز دارد. سبک نگارش نویسنده مایه‌ای ادبی دارد و تمایل کم‌رنگی به استفاده از واژه‌های فارسی در آن دیده می‌شود.

• دست‌رسی مؤلف به شعرها و سروده‌های منتشرنشدۀ امین‌پور، علاوه بر این‌که به عمق و غنای مباحث افزوده، اطلاعاتی از پشت صحنه و زمینه‌های تدوین و عرضۀ برخی ترانه‌ها و تصنیف‌ها فراهم آورده که برای دوست‌داران شعر و موسیقی جاذبه‌ای ویژه دارد.

• گفت‌وگوهای دقیق و پی‌گیرانۀ نویسنده با آهنگ‌سازان، آوازخوانان و ترانه‌سرایان نیز زمینه‌ها و پشت صحنه‌ها را برای مخاطب روشن می‌کند و گاه تفاوت روایت‌ها را برجسته می‌سازد. در برخی موارد نویسنده با زیرکی، نقل‌قول‌هایی متناقض را در کنار هم آورده تا خواننده خود قضاوت کند.

درباره نویسنده

مهدی فیروزیان دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران است. او عضو هیئت علمی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران، استاد مدعو دانشگاه‌های تهران، علامه طباطبایی و خواجه نصیر است. تدریس و همکاری با کمیتۀ المپیاد ادبی مرکز ملی پرورش استعدادهای درخشان و دانش‌پژوهان جوان، عهده‌داری معاونت سردبیری فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسیِ جهاد دانشگاهی، همکاری با گروه شبه قاره در فرهنگستان زبان و ادب فارسی با عنوان مؤلف و ویراستار، همکاری در تألیف دانشنامۀ جهان اسلام و دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، تدریس خوشنویسی و موسیقی ایرانی به دانشجویان خارجی (دانش‌افزایی) در دانشگاه علامه طباطبایی، داوری علمی در مجلات دانشگاهی ازجمله نقد ادبی، زبان و ادب، شبه قاره، فنون ادبی، بهار ادب و... از جمله فعالیت‌های علمی او به شمار می‌رود.

از جمله آثار وی:

1. «این ترانه بوی نان نمی‌دهد: سبک‌شناسی ترانه‌های قیصر امین‌پور»، تهران: کتاب آبی، 1396.
2. «از ترانه و تندر: زندگی، نقد و تحلیل اشعار حسین منزوی»، تهران: سخن، 1390.
3. «آسیب‌شناسی موسیقی بیرونی در شعر نیمایی»، فنون ادبی، س هشتم، ش16، پاییز 1395،
4. «بررسی عروضی غزل‌های عارف»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ پانزدهم، ش 58، زمستان 1394،
5. «تشبیه موسیقایی در دیوان خاقانی»، بهار ادب، س هشتم، ش 28، تابستان 1394،
6. «پیوندهای بینامتنی دیوان فخری هروی و حافظ شیرازی»، شبه قارّه، س اول، ش3، پاییز و زمستان 1393،
7. «بررسی عروضی غزل‌های منزوی»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ سیزدهم، ش49، پاییز 1392،
8. «گونه‌ای وزن در شعر سپید شاملو»، ادب‌پژوهی، س هفتم، ش23، بهار 1392،
9. «ایهام موسیقایی در دیوان خاقانی و سنجش آن با دیوان حافظ»، بهار ادب، س پنجم، ش16، تابستان 1391،
10. «اطناب و روش تکرار در شعر توللی»، نشریه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزادِ فسا،‌ س سوم، ش6، پاییز 1391،
11. «سبک‌شناسی ترانه‌های حسین منزوی»، بهار ادب، س سوم، ش 8، تابستان 1389.

منابع

• فیروزیان، مهدی (۱۳۹۶). این ترانه بوی نان نمی‌دهد. تهران: کتاب آبی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۶۷۳۱-۶-۲.
• جعفری، مسعود. «درباره کتاب این ترانه بوی نان نمی‌دهد». فصلنامه نقد کتاب ادبیات (تهران)، ش. 11 (پاییز1396). 
• «این روزها که می‌گذرد (نگاهی به زندگی قیصر امین‌پور». کتاب ماه ادبیات (تهران)، ش. 8 (پاییز1386). 
• «کتاب‌شناسی قیصر امین‌پور». کتاب ماه کودک و نوجوان (تهران)، ش. 123 (دی1386). 

پیوند به بیرون

1. «نامزد‌هاي بخش «درباره شعر» سيزدهمين جشنواره شعر فجر معرفي شدند». ایرنا، 7بهمن1397. بازبینی‌شده در 17خرداد1400. 
2. «ملکیان: امین‌پور درباره جنگ سخن گفته اما شاعر جنگ نیست/کاکایی:قیصر بعد از نیلوفرانه را کسی نمی‌توانست انکار کند». ایبنا، 8آبان1396. بازبینی‌شده در 17خرداد1400. 
3. «مهدی فیروزیان حاجی». نقد کتاب. بازبینی‌شده در 17خرداد1400. 
4. «انتشار کتابی درباره ترانه های قیصر امین پور». روزنامه خراسان. بازبینی‌شده در 18خرداد1400.