محمدرضا شفیعی کدکنی

محمدرضا شفیعی کَدکَنی
زمینهٔ کاری	نویسنده، شاعر، پژوهشگر
زادروز	۱۹مهرماه۱۳۱۸ کَدکَن(از روستاهای قدیمی بین نیشابور و تربت حیدریه)
پدر و مادر	میرزااحمد شفیعی کدکنی
لقب	م.سرشک
سال‌های نویسندگی	از ۱۳۴۴ تا کنون
سبک نوشتاری	اشعار به سبک نیمایی، اجتماعی و حماسی
کتاب‌ها	درکوچه باغ‌های نیشابور، صورخیال در شعر فارسی، موسیقی شعر و...
نوشتارها	انواع ادبی و شعر فارسی، شطح و عرفان در شطح‌های بایزید
مدرک تحصیلی	دکتری زبان و ادبیات فارسی
دانشگاه	تهران
شاگرد	محمدتقی ادیب نیشابوری و [آیت‌الله] شیخ هاشم قزوینی
اثرپذیرفته از	نیما یوشیج

محمدرضا شفیعی کدکنی با نام مستعار م.سرشک نویسنده، شاعر معاصر و استاد دانشگاه تهران که هم در زمینهٔ نظم و هم در زمینهٔ نثر و آثار نظری و انتقادی، ترجمه و تصحیح، فعالیت‌های بسیاری دارد و در عرصهٔ ادبیات تلاش‌های ویژه‌ای انجام داده است و از صاحب‌‌نظران ادبیات در دنیا محسوب می‌شود.

* * * * *

داستانک

شروع دلچسب

در سال ۱۳۴۸ دوره‌ دکترای خود را در دانشگاه تهران به پایان رساند و از همان زمان به درخواست دانشگاه، حرفه‌ استادی را در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران آغاز کرد. در آن زمان مرحوم استاد بدیع‌الزمان فروزانفر زیر برگه پیشنهاد استخدام وی نوشت: «احترامی‌ست به فضیلت او.»

زندگی و تراث

کودکی و نوجوانی، جوانی، پیری

محمدرضا شفیعی‌ کدکنی، ۱۹مهرماه۱۳۱۹ در خانواده‌ای روحانی چشم به‌جهان گشود. از همان دوران کودکی‌اش با تشویق پدر به حفظ و یادگیری اشعار و آثار ادبی مشغول شد. شفیعی کدکنی خواهر و برادری ندارد و تک‌فرزند خانواده‌اش است. در نظام آموزشی قدیم به دبستان و دبیرستان نرفت و نزد پدر و محمدتقی ادیب نیشابوری به فراگیری زبان و ادبیات عربی پرداخت. مادرش نیز بااینکه سواد نوشتاری نداشت به زبان‌های فارسی و عربی اشعار زیبایی می‌سرود و پسرش آن‌ها را برای مادرش می‌نوشت. محمدرضا در ۷سالگی تمام "الفیه ابن مالک" را حفظ بود و فقه و کلام و اصول را در نزد شیخ هاشم قزوینی فراگرفت و پس از مرگ ایشان، تحصیلات خود را در این زمینه نزد [آیت‌الله] سید محمدهای میلانی ادامه داد. در آن دوران با [آیت الله] سیدعلی خامنه‌ای هم‌کلاس بود.
پس از آن دوران، به پیشنهاد مرحوم علی‌اکبر فیاض در کنکور شرکت کرد و نفر اول کنکور آن سال شد و به دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد رفت. شفیعی هم‌زمان در حوزه‌های علمیه خراسان نیز سرگرم فراگیری بود. به‌گفتهٔ خودش آموزش فکری فلسفی و زیباشناختی را در حوزه‌های علمیه آموخته‌ است. در سال۱۳۴۴ از دانشکده ادبیات فردوسی فارغ‌التحصیل شد و مقطع دکترای این رشته را در دانشگاه تهران ادامه داد. در سال۱۳۴۸ به درخواست دانشگاه، استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شد.
شفیعی کدکنی از جوانی به شاعری پرداخت و نام مستعار م.شرسک را برگزید. شعر را با غزل آغاز و در سال۱۳۴۴ مجموعهٔ زمزمه‌ها را منتشر کرد؛ ولی پس از دیدار با علی شریعتی در انجمن پیکار دانشکده‌ٔ ادبیات با شعر نیمایی به‌طور حقیقی آشنا شد و به این سبک روی آورد. وی از دوستان نزدیک مهدی اخوان‌ ثالث است و هرگز علاقه‌ خود به اشعار او را پنهان نکرد. در سال۱۳۵۰ با انتشار مجموعه‌ٔ در کوچه‌باغ‌های نیشابور شهرت یافت. وی با انتشار این مجموعه نشان داد که اشعارش در مسیر تکامل به‌سر می‌برند و راه واقعی خود را یافته‌ است. شفیعی پس از سبک نیمایی به شعر اجتماعی و حماسی جدید روی آورد که تغییر سبکش را در مجموعه‌های شب‌خوانی و از زبان برگ به‌وضوح می‌توان دید.
کدکنی در ۳۰ سال اخیر به‌رغم اصرار شدید شاگردان و طرفدارانش هرگز در هیچ محفل و مراسم اجتماعی حاضر نشده است. بعد از گذشت ۵۰ سال تدریس، تازگی آموزه‌ها و گیرایی کلامش، همواره علاقه‌مندان بی‌شماری از رشته‌های گوناگون بر سر کلاس‌هایش می‌کشاند.

یک انسان، چند جهان

از ویژگی‌های شخصیتی دکتر شفیعی این است که وی در محافل ادبی به ندرت ظاهر می‌شود و بیشتر در انزوای اهل ادب به سر می‌برد. برای درک دنیای شفیعی کدکنی و مواجهه او با جهان پیرامونش، باید به این نکته اشاره کرد که در درون ذهن وی، ساحت‌ها و اندیشه‌ها و تجارب مختلف به خوبی با هم گفت‌وگو کرده‌اند. محمدرضا شفیعی کدکنی در فرهنگ ایرانی نوعی گشودگی بین سنت و تجدد، شعر و سیاست و عناصر دیگری که به ظاهر جمع نقیضین هستند ایجاد کرد. وی معتقد است اگر کسی در ایران شعر را نشناسد، قادر به ایجاد ارتباط با جامعه و فرهنگ و تاریخ نخواهد بود، شخصیت اولیه شفیعی کدکنی، شخصیت شاعرانه اوست و از این مسیر است که به نقد اجتماع و پژوهش رفته است. باید گفت که شفیعی کدکنی جهانی است با جهان‌های بسیار درونش، همان‌گونه که شفیعی عاشق ایران است، همان پیچیدگی‌های ایران را در دنیای او می‌توان دید.

زمینهٔ فعالیت

شفیعی کدکنی مدتی را در بنیاد فرهنگ ایران و کتابخانه مجلس سنا مشغول بود و سپس استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در رشته سبک‌شناسی و نقد ادبی شد. شفیعی همچنین پیرو دعوت دانشگاه‌های آکسفورد انگلستان و پرینستون آمریکا مدتی به تدریس و تحقیق در آن دانشگاه‌ها پرداخت. وی در شعر و شاعری نیز جایگاه مطرحی دارد و صاحب سبک و شیوهٔ خاصی است؛ به‌طوری‌که او را در شمار شاعری پیش‌رو می‌شناسند. شفیعی کدکنی، در عرصه تألیف، تصحیح، ترجمه، نقد و تحقیق، بی‌هیچ تردیدی، از چهره‌های ممتاز است.

آینه‌ای برابر خود و آثارش

« م.سرشک با‌اینکه در اشعار خود به‌شدت اجتماع‌گرا و نوع‌دوست است؛ ولی هرگز شعر و تحقیق را ابزاری برای اثبات و اظهار تمایلات سیاسی و حزبی نکرد. خودش دربارهٔ این موضوع چنین می‌گوید:

هرگز جذب هیچ‌یک از این سازمان‌ها نشدم. بعد از انقلاب هم که سیاسی‌شدن مد روز شده بود و هرکسی که از اصل سیاسی و حزبی دورمانده بود، روزگار وصل خود را می‌جست، من به هیچ سازمان و دسته‌ای دل‌بستگی پیدا نکردم. ضمن‌اینکه بسیاری از شعرهای من دربارهٔ قهرمانانی است که از درون همان حزب‌ها و سازمان‌ها و تشکیلات برخاسته‌اند. از همان سال‌ها چهرهٔ مصدق برای من عزیز بود و یکی از اولین شعرهایی که از دوران کودکی و نوجوانی خود دارم مربوط به ماه‌های بعد از ۲۸مرداد است.

»

محمود دولت‌آبادی از شفیعی می‌گوید

«...شفيعى پلى ميان گذشته و آينده» است». در جای دیگری اضافه می‌کند: «توجه خاص شفيعى به فرهنگ و ادب عرفانى با دقتى تمام كه از يك دانشور اين زمان انتظار مى‌رود، يعنى پژوهش و ريزنگرى در شناخت خرد و كلان مقولات حقيقت تحقيق از متن واقعيات با گواهان تاريخى كه جز دانش و خرد لازم، نيازمند حوصله، بردبارى و عشق مدام به زبان وپديدآورندگان پيشين آن است، همراه است.»

آخرین شعر

آخرین اثر شعر م.سرشک مجموعه‌ "هزاره‌ دوم آهوی کوهی" در سال ۱۳۶۷ می‌باشد. در این مجموعه ساخت و صورت اشعارش مستحکم‌تر و موسیقیایی‌تر و زبانش پیچیده‌تر و فلسفی‌تر شده.

سفرها

دکتر شفیعی مدتی پس از تدریس در دانشگاه تهران بنا به دعوت دانشگاه‌های آکسفورد انگلستان و پرینستون آمریکا به عنوان استاد به تدریس و تحقیق اشتغال داشت. سفر دوم او به آمریکا در روز پنجشنبه 5 شهریور 1388 اتفاق افتاد.این سفر بازتاب وسیعی درمطبوعات ایران داشت. او برای استفاده از یک فرصت مطالعاتی به موسسه مطالعات پیشرفته پرینستون رفت تا در باب تاریخ و تطور فرقه کرامیه تحقیق کند و پس از 9 ماه دوری از وطن به ایران بازگشت و پس از بازگشت به ایران بر سر کرسی تدریس خود در دانشگاه تهران حاضر شد.

آثار و منبع‌شناسی

سبک و لحن و ویژگی آثار

کدکنی در اشعار خود تصویری از جامعه‌ و وضعیت ایران در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ را نشان می‌دهد و به واسطه‌ روحیه‌ نوجویی‌ و حقیقت‌طلبی‌اش سبک شعرهای خود را عوض کرد و سعی کرد به قلمروهای تازه‌تری از هنر دست پیدا کند. وی در عرصه‌ی تألیف، تصحیح، ترجمه و نقد و تحقیق بی‌شک چهره‌ای مؤثر و ممتاز در ادبیات ایران محسوب می‌شود. آثار او را می‌توان به ۳ دسته‌ انتقادی، نظری و مجموعه‌ اشعار وی تقسیم‌بندی کرد. در میان آثار نظری او کتاب "موسیقی شعر" جایگاه ویژه‌ای دارد و در میان اشعار وی "در کوچه‌باغ‌های نیشابور" از اهمیت بیشتری برخوردار است.

کارنامهٔ فعالیت‌ها

نثرها

• موسیقی شعر، تهران، آگاه، ۱۳۷۰.
• شاعر آینه‌ها، تهران، آگاه، ۱۳۷۰.
• مفلس کیمیا فروش، تهران، سخن، ۱۳۷۲.
• تازیانه‌های سلوک، تهران، آگاه، ۱۳۷۲.
• زبور پارسی، تهران، آگاه، ۱۳۷۸.
• شعر معاصر عرب، تهران، سخن، ۱۳۸۰.
• حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، تهران، سخن، ۱۳۸۴.
• چشیدن طعم وقت از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر، تهران، سخن، ۱۳۸۵.
• شاعری در هجوم منتقدان، تهران، آگاه، ۱۳۸۵.
• این کیمیای هستی، تهران، سخن، ۱۳۸۵.
• قلندریه در تاریخ، تهران، سخن، ۱۳۸۶.
• الأدب الفارسی، کویت، انتشارات عطر المعرفه، ۱۳۸۸.
• ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، تهران، نی، ۱۳۸۸.
• با چراغ و آینه، تهران، سخن، ۱۳۹۰.
• رستاخیز کلمات، تهران، سخن، ۱۳۹۱.
• زبان شعر در نثر صوفیه، تهران، سخن، ۱۳۹۲.
• درویش ستیهنده، تهران، سخن، ۱۳۹۳.
• در هرگز و همیشه انسان، تهران، سخن، ۱۳۹۴.
• این کیمیای هستی؛ درس گفتارهای دانشگاه تهران، تهران، سخن، ۱۳۹۶.
• این کیمیای هستی؛ یادداشت‌ها و نکته‌ها، تهران، سخن، ۱۳۹۶.
• این کیمیای هستی؛ جمال‌شناسی و جهان شعری، تهران، سخن، ۱۳۹۶.

ترجمه‌ها

• رسوم دارالخلافه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۷۰.
• تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا، تهران، سخن، ۱۳۷۴.
• آفرینش و تاریخ، تهران، آگاه، ۱۳۷۴.
• تاریخ نیشابور، تهران، آگاه، ۱۳۷۵.

دیگر آثار

• اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید، تهران، آگاه، ۱۳۷۰.
• صور خیال در شعر فارسی، تهران، آگاه، ۱۳۷۰.
• در اقلیم روشنایی، تهران، سخن، ۱۳۷۳.
• آیینه‌ای برای صداها، تهران، سخن، ۱۳۷۶.
• هزارۀ دوّم آهوی کوهی، تهران، سخن، ۱۳۷۶.
• گزینهٔ اشعار، تهران، مروارید، ۱۳۷۷.
• ادوار شعر فارسی، تهران، سخن، ۱۳۸۰.
• مرموزات اسدی، تهران، سخن، ۱۳۸۱.
• مختارنامه، تهران، سخن، ۱۳۸۶.
• غزلیات شمس تبریز، ۲جلد، تهران، سخن، ۱۳۸۷.
• اسرارنامه عطار نیشابوری، تهران، سخن، ۱۳۸۷.
• در آیینه رود، تهران، سخن، ۱۳۸۷.
• زمزمه‌ها، تهران، سخن، ۱۳۸۸.
• از زبان برگ، تهران، سخن، ۱۳۸۸.
• ستاره دنباله‌دار، تهران، سخن، ۱۳۸۸.
• در ستایش کبوترها، تهران، سخن، ۱۳۸۸.
• در کوچه باغ‌های نیشابور، تهران، سخن، ۱۳۸۸.
• شب‌خوانی، تهران، سخن، ۱۳۸۸.
• بوی جوی مولیان، تهران، سخن، ۱۳۸۸.
• در عشق زنده‌بودن؛ گزیدۀ غزلیات شمس، تهران، سخن، ۱۳۸۸.
• علی‌نامه، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۸.
• غزل برای گل آفتابگردان، تهران، سخن، ۱۳۸۸.
• مرثیه‌های سرو کاشمر، تهران، سخن، ۱۳۸۸.
• مثل درخت در شب باران، تهران، سخن، ۱۳۸۹.
• دیوان قائمیات، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۹۰.
• حالات و مقامات م.امید، تهران، سخن، ۱۳۹۰.
• مقامات ابوعلی قومسانی، تبریز، ستوده، ۱۳۹۳.

مقالات چاپ‌شده در نشریات بین‌المللی و داخلی

• تشابه الاخیله بین الشعر الفارسی و العربی، ۱۳۵۹.
• اثر تیمارهای شیمیایی حرارتی و مرحله برداشت در طول عمر و گل میخک، مجله علوم کشاورزی ایران.
• شطح و عرفان در شطح‌های بایزید، ۱۳۷۰.
• انواع ادبی و شعر فارسی، ۱۳۷۰.
• ادیب نیشابوری در حاشیه شعر مشروطیت، ۱۳۷۰.
• سیمرغ، ۱۳۷۰.
• در بازخوانی سنت‌ها، ۱۳۷۰.
• علم شاعری و القاب، ۱۳۷۰.
• مقدمه‌ای کوتاه بر مسائل طویل بلاغت، ۱۳۷۰.
• روابط شیخ جام با کرامیان عصر خویش، ۱۳۷۳.
• قرن مولوی، ۱۳۷۷.
• نکته‌های نویافته در مورد خاقانی، ۱۳۷۹.
• از مسائل کتاب‌پردازی در قرن هشتم، ۱۳۸۰.
• مقامات کهن و نویافته ابوسعید ابوالخیر، ۱۳۸۰.
• نگاهی به طرازالاخبار، ۱۳۸۱.
• روان‌شناسی اجتماعی شعر فارسی، ۱۳۸۲.
• اختلاف در نسخه‌های حافظ، ۱۳۸۳.
• مشکل هجویری در طبقه‌بندی طبقات صوفیه، ۱۳۸۴.
• سخنان نویافته دیگر از محمد‌بن‌کرام، ۱۳۸۵.
• ابوالعباس زوزنی، ۱۳۸۵.
• یاد و سیره استاد ما ادیب، ۱۳۸۵.
• فروزانفر و شعر، ۱۳۸۶.
• ویژگی‌های عروضی دیوان سلطان ولد، ۱۳۸۷.
• یک متن کرامی کمرنگ شده، ۱۳۸۷.
• مفاهیم ساخت و صورت در نقد قرن بیستم، ۱۳۸۷.
• پیر هری، ۱۳۸۸.
• ساختار ساختارها، ۱۳۸۸.
• کهن‌ترین نمونه‌های شعر فارسی، ۱۳۸۸.
• راه‌های انتشار یک شعر در قدیم، ۱۳۸۸.
• نقش تاریخی و خلاقیت فردی، ۱۳۸۹.
• حماسه‌ای شیعی از قرن پنجم، ۱۳۸۹.
• ظرفیت و ظرافت یک انسان، ۱۳۹۰.
• مکاتبات خواجه نصیرالدین طوسی و صدرالدین قونوی، ۱۳۹۰.
• یک ساختار دیگر مبالغه در زبان فارسی کهن، ۱۳۹۵.
• چند نکته دربارهٔ شعر حافظ، ۱۳۹۵.
• در سلسله شد دجله، ۱۳۹۵.
• حمد یا حمَدالله مستوفی، ۱۳۹۵.
• فخرالدین مطرزی و کمال‌الدین اصفهانی، ۱۳۹۵.
• کتابی از خراسان قرن پنجم، ۱۳۹۵.
• ساختار ساختارها در چشم‌اندازی دیگر، ۱۳۹۶.
• برگی از تاریخ موسیقی ایران زمین، ۱۳۹۶.
• یکی از مآخذ تمثیلات مثنوی، ۱۳۹۶.
• ابن‌سینا و ماهیت عشق، ۱۳۹۶.