کیومرث صابری

کیومرث صابری
خنده بر لب دارد تا کسی دردش نداند
نام اصلی	کیومرث صابری
زمینهٔ کاری	نویسندگی، معلمی
زادروز	۷شهریور۱۳۲۰ صومعه‌سرا
پدر و مادر	علی نقی ، سیده ربابه
مرگ	۱۱اردیبهشت۱۳۸۳ بیمارستان مهر تهران
علت مرگ	سرطان خون
رویدادهای مهم	کودتای ۲۸مرداد۱۳۳۲
لقب	گل‌آقای ملت ایران
پیشه	طنزپرداز
همسر(ها)	عطیه اقدام‌دوست
فرزندان	آرش و پوپک
مدرک تحصیلی	فوق لیسانس در رشته‌ی ادبیات تطبیقی
دانشگاه	دانشگاه تهران
دلیل سرشناسی	روزنامه‌نگاری و طنز‌نویسی
اثرگذاشته بر	طنز کشور
امضا

کیومرث صابری فومنی معروف به گل‌آقا نویسنده، طنزپرداز، شاعر معاصر و معلمی بود که طنز نوین فارسی را بنیان‌گذاری کرد.

* * * * *

قلم گل‌آقا گُل می‌کاشت

جسارتی که داشت، به قلمش قدرت بسیاری می‌بخشید تا واقعیت‌های سیاسی و اجتماعی را بیان کند. از همین رو عده‌ای او را سوپاپ دولت تلقی می‌کردند. جذابی و گیراییِ قلمش موجب شده بود تا نوشته‌های او در مدت کوتاهی نظر مردم، مقامات، ادبا، نویسندگان و رسانه‌های داخلی و خارجی را جلب کند. محمدعلی جمال‌زاده از نخستین مشوقان کیومرث بود.نشریات او جایگاه والایی در ادبیات فارسی دارد و طنز گل‌آقا شاخص طنز فارسی معاصر است. همیشه با مردم صادق بود قلمش راست می‌نوشت. با انتشار هفته‌نامه گل‌آقا این موضوع بهتر روشن شد. همچنین هفته‌نامه صابری توانست افراد بسیاری را جذب خواندن کند از کودک تا پیر! چند ماه از انتشار گذشته بود که دکتر جعفر محجوب گل‌آقا را جدی‌ترین روزنامه‌ی ایران دانست. اساتید دانشگاه نیز آن را نقطه عطفی در تاریخ مطبوعات دانستند.پس از انتشار هفته‌نامه که بسیار موفق بود و بازخوردهای خوبی از جانب مردم داشت، امتیازی برای انتشار سه نشریه‌ی دیگر گرفت. اولین شماره از ماهنامه گل‌آقا در مرداد۱۳۷۰ و اولین شماره از سال‌نامهٔ گل‌آقا در اسفند ۱۳۷۰ به چاپ رسید. هفته‌نامه بچه‌ها گل‌آقا را نیز در فروردین ۱۳۷۸ به انتشار رساند. از دیگر فعالیت‌های مهم و تأثیر‌گذار وی، می‌توان به تأسیس مؤسسه‌ی گل‌آقا اشاره کرد که آن‌جا را خانه‌ی طنز ایران نامید. صابری با برگزاری مسابقات دوسالانه‌ی بین‌المللی کاریکاتور، موجب شد کاریکاتور ایران، در سطح جهانی مطرح شود.کیومرث صابری نسل آیندهٔ طنز کشور را تربیت کرد. او از تأثیرگذارترین طنزنویسان بود که بر دیدگاه‌های طنزِ پس از خود نیز اثر گذاشته. اغلب طنزنویسان و کاریکاتوریست‌های کار بلد و معروف کشور از شاگردان گل‌آقا بوده‌اند.برخی ا ز اهالی ادبیات از جمله علی موسوی گرمارودی بر این باورند که شباهت‌هایی میان طنز صابری و عبید زاکانی وجود دارد. مثلا: هر دوی آن‌ها مردم گرا بودند، طنز را عاملی برای بهبود وضعیت مردم کوچه و بازار کرده بودند و در نقد و طنز مردم طبقات پایین را به طور مستقیم مورد توجه قرار می‌دانند. صابری و زاکانی، دستی توانا در ادب فارسی داشتند. از این رو آثار آن‌ها نه تنها خواندنی بلکه ماندنی است.

راست قلم

داستانک

کله‌ت بوی قورمه‌سبزی می‌ده

افکار تندی که علیه حکومت کشور داشت -افکاری که علیه ظلم و بی‌عدالتی بود- موجب شده بود تا در دانشسرا چهره‌ای جنجالی شود. درهمان روزها، روزی به کتاب‌خانه‌ی دانشسرا رفت تا کتاب «فلسفه از آغاز تا نخستین آکادمی» را امانت بگیرد اما مسئول کتاب‌خانه به او گفت: اصلا تو را به کتاب‌خانه راه نمی‌دهیم چه برسد به امانت دادن کتاب. گلایه نزد رئیس برد، سخن او نیز جالب نبود! به کیومرث گفت: تو همین‌جوری کله‌ت بوی قورمه‌سبزی می‌ده، کتاب بخونی بدتر می‌شه.

او تحمل این ممنوعیت را نداشت، و تصمیم گرفت اقدامی علیه زور کند. روزی هنگام ظهر که مسئول کتاب‌خانه چرت زده بود، یواشکی وارد آن‌جا شد و کتاب را برداشت.

داستانک‌های انتشار

گردن شکسته‌ی فومنی به توفیق پیوست

روحیه‌ی انقلابی‌اش همچنان با او همراه بود. در سال اول دانشگاه، دقیقا دو سال پیش از قیام ۱۵ خرداد۱۳۴۲ به همراه هم‌کلاسی‌ها در تظاهرات دانشجویی دانشگاه تهران شرکت کرد، از مأموران کتک خورد و گردنش آسیب دید. به دنبال راهی بود تا بی‌رحمی حکومت را به همه نشان دهد. توفیق روزنامه‌ی طنزی بود که انتقاداتش مستقیما متوجه شاه و حکومتش بود! پس تریبونی شد برای کیومرث! فومنی ماجرای تظاهرات و هجوم وحشیانه‌ی مأموران را در شعری طنز بیان کرد و با نام «گردن شکسته‌ی فومنی» به روزنامه‌ی توفیق فرستاد. حسین توفیق بسیار پسندید و چاپ کرد و طیِ نامه‌ای طنزپرداز جوان را به ادامه‌ی همکاری دعوت کرد.

با توفیق تا توقیف

مستعار

مدتی پس از انتقال به تهران معاون سردبیرِ توفیق شد. مطالبش را با نام مستعار در آن نشریه می‌نوشت. میرزاگل، عبدالفانوس، گردن‌شکسته‌ی فومنی، ریش سفید، لوده و... از اسامی مستعار بودند.

تولد دو کلمه حرف حساب

مدت‌ها بود که قصد داشت مطالبی سیاسی با سرتیتری ثابت، در نشریه ایجاد کند! شهریور ماه از حج بازگشت و چند ماه پس از آن ستونی سیاسی با نام دو کلمه حرف حساب درج کرد. اولین حرف حسابِ کیومرث با امضای گل‌آقا در ۲۳دی ۱۳۶۳ در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید.

شرایط ازدواج

برف می‌بارید. از اداره خارج شد. راه خانه را پیش گرفت. مادرش در حیاط رخت پهن می‌کرد همیشه وقتی برف می‌بارید با مادر شوخی می‌کرد؛

-ننه! سرمای پیرزن‌کش اومد! می‌خواست این جمله را بگوید که مادر اجازه نداد و گفت: -انگار این سرما، سرمای عزب‌کشه؛ نیس ننه؟ در خانه به جز او مجرد دیگری نبود. متوجه کنایه‌ی مادر شد! به اتاق رفت. خیالش پر کشید به سوی دخترهای فامیل و محله! فکر کرد که شاید ننه کسی را برایش در نطر گرفته اما چیزی به ذهنش نرسید. مادر که وارد اتاق شد از فکر و خیال در آمد. ناگهان سیده ربابه گفت: ببینم زینت چطوره، هان دختر آقا بالاخان؟

والده ذهنش را خوانده بود.

گفت: ببین ننه! از حالا به بعد هر کاری خواستی بکن... ولی بالاغیرتاً منو تو هچل نندازیا؟!

مادر گفت: هچل کجا بود ننه، دختر آقا بالاخان، جون میده واسه تو. اصلاً واسه همدیگه ساخته شدین!

-آقا بالاخان دخترشو به آدم کارمند یه لا قبایی مثل من می‌ده؟

-چرا نده ننه؟ دختر آقابالاخان، دیگه دختر اتول‌خان رشتی که نیست!

-آقا‌بالاخان هم کم کسی نیست؛ آقا نیست که هست؛ بالا نیست که هست؛ خان نیست که هست؛ پول نداره که داره...

-می‌خوام برم خونة آقا بالاخان با زنش، زرین خانوم، صحبت بکنم!

مادر رفت تا ناهار حاضر کند کیومرث هم استراحت کرد و سرمای عزب‌کش را با تمام وجود حس کرد!

شب بود که ننه‌ی کیومرث، با لب و لوچه‌ی آویزان از خانه‌ی آقا بالاخان آمد.

-ها چه خبر؟ نگفتم آقا بالاخان کم کسی نیست؟ خوب چی گفت؟ با صدای لرزان جواب داد:

-خودش که نبود؛ با زنش حرف زدم دخترش هم بود.

-مخالفت کرد؟

-مخالفت که نمی شه گفت، ولی گفتند داماد باید رفیقاشو عوض کنه، به سر و وضعش بیشتر برسه و شب‌ها هم زود بیاد خونه که از حالا عادت کنه.

-دیگه چی گفتند؟

-پرسیدند خونه و ماشین داره؟ منم گفتم: ماشین ریش تراشی داره، برای خونه هم یه فکری می کنه، دویست چوق گذاشته توی بانک که باز هم بذاره، ایشالا خونه هم بعدا می خره!

-دیگه چی؟

-دیگه هم گفتند: تحصیلاتش خوبه؛ ولی حقوقش کمه! یه تیکه ملک هم باید پشت قباله عروس بندازه. و دیگه این که دختره کار خونه بلد نیس؛ باید براش کلفت بگیری!

-دیگه چی؟

-دیگه این که گفتند: علاوه بر این اجازه بدین فکرهامونو بکنیم، با پدرش هم حرف بزنیم و سه ماه دیگه خبرتون می‌کنیم!

سه ماه گذشت و خبری نشد.

طبق حکم وزارتی، صابری را به جنوب منتقل کردند. قبل از رفتنشان مادرش به اقدس خانم(همسایه) گفت به محض این‌که جواب خواستگاری را از زرین خانم گرفت برایشان نامه بنویسد.

نامه رسید. زن آقا بالاخان پیغام فرستاده بود که اگر داماد، دوستانش را هم عوض نکرد، عیبی ندارد؛ ولی بقیه شرایط را باید داشته باشد!

چند ماه گذشت؛ باز هم نامه‌ای رسید که نوشته بود:

زن آقا بالاخان گفته به سر و وضعش هم نرسید، مانعی ندارد؛ ولی بقیه شرایط را باید داشته باشد.

چند ماه دیگر باز هم نامه نوشت و گفت:

زن آقا بالاخان گفته شب ها هم اگر زود نیامد، عیبی ندارد؛ ولی خیلی هم دیر نکند که بچه‌ام تنها بماند؛ ضمناً سایر شرایط را هم حتماً باید داشته باشد!

هر پنج شش ماه یک بار، اقدس خانم نامه می‌نوشت و هر بار یکی از شرایط اولیه حذف شده بود؛

زن آقا بالاخان خودش آمد خانه ما و گفت:

ماشین هم لازم نیست؛ چون با این وضع شلوغ خیابان‌ها، آدم هر چی ماشین نداشته باشد، راحت تر است؛ ولی بقیة شرایط را باید داشته باشد!

زرین خانوم توی حمام به من گفت: دیشب آقا بالاخان می‌گفت خودمان خانه داریم؛ نمی‌خواهد فکر آن باشد؛ ولی بقیة شرایط را حتماً باید داشته باشد.

آقا بالاخان و زنش دیشب پیغام دادند:

از یک تکه ملک پشت قباله می‌شود گذشت؛ ولی بقیه مسائل مهم است!

امروز خود زینت را توی کوچه دیدم؛ طفلکی خیلی لاغر شده... می گفت: با حقوق کمش می‌سازم؛ ولی نوکر را باید حتماً داشته باشد!

چند سال گذشت؛ نامه‌های اقدس خانم هم قطع شد. دختر آقابالا خان هم اگر مجرد بود به سن ترشیده‌گی رسیده‌بود!

قضیه فراموش شده بود تا این‌که روزی نامه‌ای با خط ناشناس برای کیومرث فرستاده شد. در آن نامه نوشته بود:

«آقای برهان پور! پس از عرض سلام، می‌خواستم به اطلاع شما برسانم که برای سرگرفتن ازدواج ما، کلفت و نوکر هم لازم نیست؛ چون در این مدت در کلاس خانه داری، تمام کارهای خانه را از آشپزی و خیاطی گرفته تا آرایش و گل دوزی، یاد گرفته‌ام و دیپلمش را دارم.

منتظر جواب شما هستم؛ جواب، جواب، جواب، زینت.»

او هم در جواب نوشت:

«سرکار خانوم زینت خانوم!

نامه‌ای که فرستاده بودید، زیارت شد؛ ولی به درستی نفهمیدم نظر شما از آقای برهان پور که بود؟ اگر منظور، احمد برهان پور‌ است که کلاس اول دبستان درس می‌خواند و اهل این حرف‌ها نیست؛ بنده هم که پدرش هستم و در خانه هم عزب اوقلی دیگری نداریم.

سلام بنده را به مامان و بابا برسانید. قربانعلی برهان پور.»

دو سه ماه پس از انتقال به جنوب کیومرث با دختری شیرازی ازدواج کرده بود که شرایط خاصی برای ازدواج نداشت و پدر و مادرش هم آقابالاخان و زرین خانم نبودند!

داستانک شاگرد

به یاد شاگردی شهید(سعید گلاب)

-آقا اجازه هست؟
لاغر اندام بود و سبزه‌رو. شانزده، هفده ساله با حجبی نوجوانانه و نه چندان فروتن! ورزشکار بود. عضو تیم بسکتبال مدرسه و ارشد کلاس بود و اکنون وسط کلاس و وسط درس و حرف من که «ادبیات» درس می‌دادم، بر پا ایستاده بود و محکم می‌گفت:

-آقا اجازه هست؟

درس «افشین و بودلف» بود. به گمانم از تاریخ بیهقی. کلاس چهارم ریاضی بود یا پنجم ریاضی؟ سالش را گم کرده‌ام. ۵۲یا۵۳ که او در سه سال آخر دبیرستان پای درس ادبیات من نشسته بود، بی ساعتی غیبت. داشتم از افسین و مازیار و بابک و ابومسلم و میرزاکوچک خان می‌گفتم و از گیلان و آذربایجان و خراسان و مازندران که در شمال ایران‌اند و گرم بحث بودم که از جا برخاست:

-آقا اجازه هست؟ و ادامه داد:

-مگر شمال و جنوب فرقی دارند؟ همه‌جا ایران است. شما چون خودتان شمالی هستید «آقا» و نشست.

پای تخته‌سیاه عرض کلاس را رفتم و آمدم رفتم و آمدم. بچه‌ها پنجاه نفری می‌شدند و منتظر عکس‌العمل من بودند. گفتم:

-بچه‌ها، حرف سعید درست است و خواندم: همه‌جای ایران، سرای من است و داستان «افشین و بودلف» را ادامه دادم.

تأثیر نامه‌های کیلویی

من حدود ۵۰کیلو‌ نامه از مردم دارم (فقط کسانی که از طریق روزنامه اطلاعات به من نامه نوشته‌اند.) در این چند ماهه انتشار مجله گل‌آقا، نامه‌های خوانندگان به قدری زیاد است که ما برای نگهداری آنها، با مشکل مواجه شده‌ایم. من واقعاً شرمنده کرامت و محبت این مردمم. گاه با خود می‌گویم: خدایا! من بنده ناچیز توأم. مرا از شر شیطان نفس حفظ کن. این را وقتی می‌گویم که یک نامه دلگرم‌کننده از خواننده‌ای، تکانم می‌دهد. با خود می‌گویم: آهای... گل‌آقا! سقوط، پله به پله است. ناگهان آدم به قعر سقوط نمی‌کند. کم‌کم و قدم به قدم سقوط می‌کند. در همین قدم اول، مواظب خودت باش. اینها را وقتی می‌گویم که از قلمم، تعریف می‌کنند.

علت تعطیلی

هیچ‌کس نفهمید چرا...؟

بی‌خبر تصمیم گرفت گل‌آقا را تعطیل کند! از آن روز تا به حال کسی دلیل کار او را نفهمیده. به نظر واقعیتی تلخ پشت این ماجرای غم‌انگیز پنهان شده. کیومرث صابری در سال‌های پس از انقلاب از مسئولان نظام بود او دوستان بسیاری داشت که مشغول کار سیاست بودند. پس از جنجا‌ل‌هایی که پیرامون محمد خاتمی و اصلاحات شکل گرفت، صابری در دوراهی گرفتار شد. اگر این‌طرفی می‌گفت آن‌طرفی‌ها ناراحت می‌شدند و اگر آن‌طرفی می‌گفت این‌طرفی‌ها دلخور می‌شدند. او در تنگنا مانده بود، نه راهی به جلو داشت و نه به عقب! همین توقف موجب شد تا تیراژ هفته‌نامه گل‌آقا کاهش یابد. مردم نیز ناراضی بودند. آبدارخانه دیگر محبوبیتی نداشت، این را تعداد مجله‌های برگشتی نمایان می‌کرد. کیومرث می‌خواست از آن وضعیت نابسامان بگریزد، به طور موقت هفته‌نامه را تعطیل کرد، بلکه دوستان او را از دوراهی برهانند. افسوس که موثر نبود. حتی یک نفر هم برای دلجویی با او تماس نگرفت! تعطیلی آبدارخانه‌ی گل‌آقا سرانجام خوشی نداشت. پس از بسته شدن درِ آبدارخانه، سرطان صابری شدت گرفت. گل‌آقا ۱۱اردیبهشت۱۳۸۳ از دست رفت!

از خاطرات حج

« در مکه به کعبه رفتم و در جوار کعبه قلمم را در آوردم و رو به کعبه کردم و گفتم: من این قلم را در خانه خدا با خدا معامله کردم. خدایا تو شاهد باش که من در راه اعتلای دین تو و کشورم گام برمی‌دارم. مرا از لغزش‌ها مصون بدار و قلمم را از انحرافات حفظ کن. »

داستانک نحوه مرگ، بازتاب خبر مرگ در روزنامه‌ها و مجلات و نمونه‌هایی از آن

تیتر

گل‌آقای ملت ایران به خدا پیوست خبری بود که تیتر همه‌ی روزنامه‌هایِ شنبه، ۱۲اردیبهشت۱۳۸۳ شد.

رادیو و تلویزیون

خوانندگان او، دوستانش، مقامات حکومتی، پیام تسلیت فرستادند. رهبر، رییس جمهور و رییس مجلس مرگ کیومرث صابری را ضایعه‌ای بزرگ دانستند.

عکس سنگ قبر و داستانکی از تشییع جنازه و جزئیات آن

اندیشه‌ی گل‌آقایی

زندگی و تراث

گذر زندگی

• ۱۳۲۰: ۷شهریور تولد در صومعه‌سرا گیلان
• ۱۳۲۱: فوت پدر
• ۱۳۳۶: چاپ اولین شعر در مجله امید ایران
• ۱۳۳۸: فارغ التحصیلی از دانشسرای کشاورزی ساری
• ۱۳۴۰-۴۱: گرفتن دیپلم ادبی در فومن، قبولی در کنکور دانشگاه تهران، شرکت در تظاهرات دانشجویی و چاپ اولین شعر طنز در مجله ی توفیق
• ۱۳۴۴-۴۵: دریافت مدرک لیسانس در رشته ی حقوق سیاسی دانشگاه تهران ازدواج اقامت در تهران و معاونت سردبیری روزنامه ی توفیق
• ۱۳۴۵-۵۷: تدریس در دبیرستان‌های تهران، همکاری با نشریات فردوسی، سپید و سیاه، امیدایران، نگین و...
• ۱۳۵۲: آشنایی با شهید رجایی و نوشتن مقاله «ضحاک و کاوه آهنگر»
• ۱۳۵۷: دریافت مدرک فوق لیسانس در رشته ی ادبیاتن تطبیقی از دانشگاه تهران و چاپ کتاب برداشتی از رمان حضرت علی ع به مالک اشتر
• ۱۳۵۸: مدیر کل دفتر آموزش-بازرگانی وزارت آموزش و پرئرش و مسؤل مجله‌ی رشدادب فارسی
• ۱۳۵۹: مشاور فرهنگی-مطبوعاتی نخست وزیر شهید رجایی و انتشار مقاله ی ضحاک و کاوه آهنگر در روزنامه کیهان
• ۱۳۶۰: مشاور فرهنگی رئیس جمهور شهید رجایی و چاپ مکاتبات شهید رجایی با بنی صدر
• ۱۳۶۱-۶۲: مشاور فرهنگی رئیس جمهور آیه الله خامنه ای و چاپ کتاب اولین استیضاح در جمهوری اسلامی ایران و کتاب دیدار از شوروی
• ۱۳۶۲: کناره گیری از مشاغل رسمس سیاسی
• ۱۳۶۳: زیارت خانه ی خدا و ایجاد ستون طنز داستان های جعفرآقا در خبرنامه ی حجاج ایرانی. دی ماه همان سال آغاز انتشار ستون دو کلمه حرف حساب گل آقا در روزنامه ی اطلاعات
• ۱۳۶۴: از دست دادن پسرش
• ۱۳۶۹: انتشار هفته نامه ی گل آقا
• ۱۳۷۰: انتشار ماهنامه و سالنامه ی گل آقا
• ۱۳۷۸: انتشار هفته نامه ی بچه های گل آقا برگزاری اولین مسابقه ی دوسالانه ی بین المللی کاریکاتور
• ۱۳۸۱: قطع انتشار هفته نامه ی گل آقا
• ۱۳۸۳: ۱۱اردیبهشت وفات یافت و روز ۱۲اردیبهشت روز معلم در قطعه‌ی هنرمندان بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.

کودکی، نوجوانی، جوانی و پیری

تولدِ جنگ و مرگ

کیومرث صابری فومنی هفتم شهریور سال۱۳۲۰ در صومعه‌سرا، خانه‌ی بانو سیده زهرا، مامای شهر متولد شد. زندگیِ فرزندِ علی‌نقی و سیده ربابه، با جنگ جهانی دوم آغاز شد مادرش سیده ربابه از سادات ترک بود پدر ربابه از مراغه به فومن آمده بود. روحانی بود و پس از مرگ پدر احترام بیشتری به دختر می‌گذاشتند و اهالی شهرِ فومن سیده خانم را «دخترآقا» صدا می‌زدند. مادر کیومرث زنی باسواد بود و مکتب‌خانه قرآن داشت او اشعاری از حافظ و سعدی را حفظ بود و در خلوت برای پسرش می‌خواند و پسر هم تکرار می‌کرد و این شعر خوانی‌ها از زیباترین خاطرات صابری است.علی‌نقی پدر شاعر، اصالتا اهل رشت بود و در وزارت داراییِ صومعه‌سرا کارمند بود. در سال۱۳۲۱ به فومن منتقل شد. کیومرث یک ساله بود که به غمِ مرگِ پدر نشست.

حسرت و شعر

دبستان را در فومن گذراند. پسری ده، دوازده ساله و باهوش که متوجه بار سنگین برادر بود و نتوانست تحمل کند که علی مسئولیت خانواده را تنهایی به دوش بکشد پس به مغازه‌ی خیاطی رفت و در آن‌جا شاگرد خیاط شد. جسمش در مغازه بود، دور از درس و مشق. اما ذهنش در کلاس‌ درس نشسته بود. صبح‌ها با حسرت به دوستانش که راهی مدرسه می‌شدند، نگاه می‌کرد. مادر و برادر از دلتنگی‌هایش خبر داشتند و تصمیم گرفتند تحت هر شرایطی او را به مدرسه برگردانند اما مراعاتِ حال مادر و برادر را می‌کرد و نمی‌پذیرفت که به مدرسه برود. سیده ربابه تصمیم خود را گرفته بود و پسرک را دوباره راهی مدرسه کرد. نخستین‌بار در ۱۴سالگی قلم شاعری در دست گرفت و شعری ۸بیتی با عنوان یتیم سرود. در واقع شعر را برای روزنامه دیواریِ بچه‌های کلاس بالاتر سروده بود و پس از درج در روزنامه‌دیواری نامش بر سر زبان‌ها افتاد که کیومرث صابری شعر هم می‌گوید. معلم ادبیات هرهفته که سرکلاس می‌آمد، می‌پرسید: صابری شعر تازه نداری؟ او هم برای این‌که دستِ خالی به کلاس نرود به هر زحمتی شده ابیاتی می‌سرود. انتظارهای معلم سبب شد تاشاعر تازه‌کار پس از آن، ده دوازده شعرِ دیگر هم بسراید.

واقعیتِ رویا

پس از گرفتن مدرک سیکل، دوباره مشغول کار در خیاطی شد. اما همواره به دنبال راهی بود تا تحصیل را ادامه دهد و مانع فقر را از پیشِ پا بردارد. قرار بود دانشسرای شبانه روزی ساری آزمونی برگزار کند و از میان شرکت کنندگان یک نفر را برگزیند. شب‌ها بعد از کار بیدار می‌ماند و درس می‌خواند تا آن یک نفر باشد و شد! درس خواندن در مدرسه‌ی شبانه روزی هزینه‌ای نداشت. پس از گذراندن دوره‌ی دو سالهٔ دانشسرا در امتحانات نهایی قبول شد. این قبولی، مجوزی بود برای شغلی که آرزوی کیومرث بود؛ «معلمی». در ۱۸سالگی معلمی را با تدریس در مدرسه‌ی روستایِ کسما آغاز کرد. پس از یک سال به روستای کوچه چال از توابع ماکلوان در نزدیکی فومن منتقل شد. در آن مدرسه هیچ کس کار نمی‌کرد. او آن‌جا هم معلم بود، هم مدیر و ناظم.نوشته‌های او یتیم بودند! این نامی بود که کیومرث بر اغلب آن‌ها می‌گذاشت. اولین اثر از او شعری بوده به نام «یتیم» که در سال ۱۳۳۶-۱۳۳۹ در مجلهٔ «امیدایران» به چاپ رسیده است.

نقد در دل طنز

جرقه‌ی طنز

درسال‌های ۱۳۳۶-۳۸ بود که ماهنامه‌ای با نام «کتاب‌های ماه» توسط ناشران تهران منتشر می‌شد. صابری از زمان تحصیل در دانشسرا مشترکِ این ماهنامه بود. مدتی به دلیل تغییر نشانی، نشریه به دستش نرسید.

« نامه‌ای نوشتم و گلایه کردم. نامه‌ای که با ماشین تحریر نوشته بود و امضای کسی را داشت (بعدا فهمیدم که آن امضاء متعلق به آقای حیدر صلصانی است) به دستم رسید که این جور شروع شده بود: «نامه شیرین و طنز‌آمیز شما رسید...» و تمام شماره‌های گذشته آن نشریه را یک جا برایم فرستادند. همین جملهٔ «نامه شیرین و طنز‌آمیز شما رسید» کارم را ساخت و مرا به دنیای طنزنویسی کشاند. یعنی همیشه در این فکر بودم که من،‌ همان کسی هستم که با متنی ماشین شده، کسی طنز‌نویسی مرا تأیید کرده است که علی‌الاصول باید صلاحیت باشد. این نامه، هیچ‌وقت از من جدا نشد و هنوز هم باید درمیان اوراق کتاب‌خانه‌ام باشد. اما من در تمرینات اولیه پس از دریافت این نامه، در راه طنزنویسی، هیچ موفقیتی به دست نیاوردم. تا آن شعر سیاسی که با امضای گدن شکسته‌ی فومنی به حسین توفیق فرستادم. »

از گردن شکستگی تا سربلندی

در سال۱۳۴۰ به خواست خود و اصرار مادرش در رشته‌ی ادبیات امتحان داد و دیپلم گرفت. بلافاصله در کنکور رشته‌ی حقوق سیاسی شرکت کرد و در دانشکده‌ی حقوق تهران پذیرفته شد. ۲۰ساله بود که معلم دبیرستان‌های فومن نیز شد. و به دلیل مشغله‌ی کاری تقریبا غیرحضوری درس می‌خواند.سال اول دانشگاه، به همراه هم کلاسی‌ها در تظاهراتی شرکت کرد. از مأموران کتک مفصلی خورد و گردنش آسیب دید. برای شرح این حادثه شعری سیاسی سرود و با امضای «گردن شکسته‌ی فومنی» برای روزنامه‌ی توفیق فرستاد. شعر بسیار مورد پسند سردبیر واقع شد و در شماره‌ی بعدی چاپ کرد. هچنین شاعر را به ادامه‌ی همکاری دعوت کرد. آن چه که باعث شهرت کیومرث شد و بار دیگر طنزنویسی او را به رخ کشید گزارشی بود درباره‌ی عروسی نخست وزیر آن زمان، رپرتاژی که در دو صفحه از توفیق به چاپ رسید. در همان سال۱۳۴۴ پایان نامه‌ای با موضوع «برداشتی از فرمان علی(ع) به مالک اشتر» ارائه داد و مدرک لیسانس را دریافت کرد. پس از آن به عنوان همکارِ روزنامه‌ی توفیق به تهران منتقل شد. و تا روزی که توفیق توقیف شد همکار ثابت آن بود. صبح‌ها در یکی از دبیرستان‌های تهران تدریس می‌کرد و عصرها به توفیق می‌رفت. پس از مدت کوتاهی معاون سردبیر شد سپس ستون ثابتی با نام «هشت روز هفته» در نشریه ایجاد کرد. او موفق شد در رشته‌ی ادبیات تطبیقی دانشگاه تهران پذیرفته شود و در سال۱۳۵۷ با دریافت مدرک فوق لیسانس فارغ التحصیل شد.

شخصیت و اندیشه

چرا شد گل‌آقای ملت ایران؟!

کیومرث، مداراجو، انسان‌دوست و مردمی بود. همین صفات کافی بود تا رئیس جمهور خاتمی در سال۱۳۷۷، او را «گل‌آقای ملت ایران» بنامد.

زمینهٔ فعالیت

از ابتدای جوانی معلم بود، گاهی شعر می‌گفت و قلم طنز در دست میگرفت. وی روزنامه‌نگار ماهری بود.

از نگاه دیگران (چند دیدگاه مثبت و منفی)

نظر محمدعلی جمال‌زاده

« در روزهایی که نوشته های کوتاه کیومرث تحت عنوان دو کلمه حرف حساب در اطلاعات چاپ می‌شد به خودم گفتم که طنز نویس شایسته‌ای در ایران پیدا شده است. »

نگاه حسن حبیبی به طنز گل آقا

« طنز گل آقا و گل آقاییان به عنوان یک سبک کاری تازه و بدیع است و نه تنها وقوع دارد بلکه در واقع و در مقام بروز و ظهور نیز امری تحقق یافته است. »

نظر سید علی موسوی گرمارودی

« بی گمان در طول تاریخ ادبیات ایران یکی از حرفه ای ترین نویسندگان در طنز پردازی چه از منظر حجم و کمیت و چه از منظر عمق و کیفیت کیومرث صابری است. »

معلم طناز

نیش و نوش است

طنز بسیار ظریف و حساس است. تیغ دولبه است. من روی این تیغ راه رفته‌ام و خدا می‌داند که به قصد سلاخی و صدمه‌رسانی کار نمی‌کنم. من مثل مار نیش نمی‌زنم. دلم می‌خواهد «زنبور عسل» باشم؛ نیش و نوش! بین من و نوشته‌هایم همیشه خداوند حاکم است. من هیچ‌گاه از روی کینه و نفرت ننوشته‌ام. جز به‌ندرت درباره‌ مسائل شخصی ننوشته‌ام. همیشه به‌قصد اصلاح نوشته‌ام. انتقاد سازنده هم یعنی همین.

”	برای مردم طنز نیست! اگر چه نوشته‌هایم در ظاهر طنز است اما مردم جامعه آن‌ها را حرف حساب می‌دانند. این مسئولان هستند که آن‌ها را طنز می‌دانند. من در اشعار پراکنده و مطالب جدی هم همان هدفی را دنبال می‌کنم که کعه در طنز دارم. در اولی-یعنی در اشعار و مطالب جدی-از اصولی حمایت می‌کنم که به گمان من قابل حمایت و شایسته‌ٔ موافقت‌اند. در آن‌ها من سعی می‌کنم چیز یرا بسصازم یا چیز ساخته شده‌ای را تأیید کنم. این جنبهٔ مثبت کار است. البته اشعار و نشته‌های من به نسبت کم هستند،‌یا حداقل، کم‌تر چاپ شده‌اند. این وظیفهٔ هر انسانی است که در تأیید و حمایت آن‌چه درست می‌داند کاری بکند. اما تأیید خوبی‌ها بدون نفی بدی‌ها بی‌معنی است. یعنب کار یک انسان یک انسان زنده این نیست که فقط خوبی‌ها راببیند. در بخش دوم-یعنب همان چیزی که اسمش را طنز گذاشته	“
—‌اند سعی ممن بر این است که بی‌ها و کاستی‌ها را ببینم. این جنبه‌ منفی کار است.

”	تخریب‌چی بود! می‌گفت؛ به اصطلاح بچه‌های جبهه، تخریب‌چی هستم! هنگامی که قلم نقد در دست می‌گرفت، تخریب هم می‌کرد اما تنها یک هدف از این کار داشت: «حمایت و تأیید خوبی‌ها»	“

کریم شیره‌ای ناصرالدین شاه که نیستم!
با این‌که نوشته‌های من طنز است اما همیشه با آن‌ها بسیار جدی برخورد می کنم چون من «گل‌آقا»یم. کریم شیره‌ای ناصرالدین شاه که نیستم!

دنیا به آخر رسیده بود!
وقتی مقالهٔ یک نویسندهٔ مخالف در روزنامه چاپ می‌شود، فردا در مطبوعات و مجلس، سیل ناسزا به سوی او سرازیر می‌شود. انگار دنیا به آخر رسیده! طی مدتی، کار به جایی رسیده بود که خوانندگان از من می‌پرسیدند: چطور است که تو هرچه می‌خواهی می‌نویسی ولی دیگران نه؟ من داشتم کم‌کم تبدیال می‌شدم به تنها صدای معترض و مخالف! واقعا گاهی با خود می‌گفتم«آن‌ها که در اصالت کار من و در استقلال قلم من شک می‌کنند چه گناهی دارند؟»

تنها می‌نوشت اما محکم
به اصل نظام معتقد بود. انتقاد جدی را تکلیف خود می‌دانست. با همان لحن محکمی انتقاد می‌کرد که یک موافق حمایت می‌کند. و این دلیلی بود تا بی‌وقفه بنویسد، ادامه دهد و تنها صدای مردم باشد. بی‌طرف بود، به هیچ گروه و جناحی هم وابسته نبود.همیشه با مردم و انقلاب با صداقت رفتار می‌کرد اما با این وجود او هم از هجوم اتهام در امان نبود و گاه و بی‌گاه زخمی می‌شد. مقابله‌ها کردند با وی، لکن قوی‌تر و جدی‌تر به کار خود ادامه داد.

نامه‌ها

زمانی که دوکلمه حرف حسابِ گل‌آقا در روزنامه اطلاعات به چاپ می‌رسید، مردم نامه‌های بسیاری برای او می‌نوشتند. گاهی افراد مطالبی از طریق نامه می‌فرستادند و خواستار انتشار آن بودند، صابری اگر مناسب چاپ می‌دانست آن‌ها را منتشر می‌کرد. نمونه‌ای از نامه‌ها:

♦پیام فریدزاده از تهران: از گل‌آقا بعید است و جای تأسف است که واژهٔ من درآوردی «گاها» را استعمال می‌کند. «گاه» فارسی است و کلمات فارسی تنوین نمی‌پذیرد!

♦جواب: از شما بعید است و هیچ هم جای تأسف نیست. بنده گاها از این واژه استفاده می‌کنم! اگر همیشه استفاده می‌کردم حق با شما بود!(۱۳۶۶/۱۰/۱۷)

♦بیات از تهران: نیم لیتر آب را به مبلغ ۲۴۰ریال به بنده فروختند. فرقش با آب معمولی فقط در این بود که دور شیشه‌اش یک کاغذی چسبانده رویش نوشته بودند «گلاب!» ولی عطر و مزه‌اش با همین آب لوله‌کشی خودمان مو نمی‌زد! بفرمایید رسیدگی کنند!

♦جواب: رسیدگی لازم نیست. قیمت آب معمولی را ۲۴۰ریال بکنند که خوانندگان ما و خریداران گلاب احساس غبن ننمایند!(۱۳۶۶/۱۰/۱۷)

♦علیرضا میم. از تهران: چون مطلب ارسالی این جانب را در ستون دو کلمه حرف حساب درج فرموید، لذا یک مطلب دیگر ارسال می‌گردد...

♦جواب: عجب غلطی فرمودیم! خود کرده را تدبیر نیست!(۱۳۶۶/۱۰/۲۴)

♦سید علیرضا عشرتی از بند انزلی: بنده نمی‌دانستم که صفی هم به نام صف بیکاری وجود دارد! چندی پیش،‌سازمان بهداشت، درمان و آموزش پزشکی منطقه‌ای تهران ۶۸۵نفر استخدام می‌کرد که حدو پنج شش هزار نفر توی صف قرار گرفته بودند. بعد از امتحان کتبی، نوبت امتحان حضوری رسید! یک سپالاتی می‌کردند که آدم از استخدام پشیمان می‌شد! زیاده، وارد سیاست نمی‌شوم!

♦جواب: خوب کاری می‌کنی. این مش رجب یک زور وارد سیاست شد، بعدا پشیمان گردید! شما همان وارد صف بیکاری بشو، بلکه دری به تخته خورد و دست و بالت جایی بند گردید! بنده هم از زور بیکاری است که حرف حساب می‌زنم!(۱۳۶۶/۱۱/۱)

♦سیدرضا شجاع از تهران پارس: همهٔ روزنامه‌ها نوشتند که ما از لحاظ گرانی و آلودگی‌هوا-هر دو- در جهان به مقام دوم رسیده‌ایم، ال گل‌آقا. شما چرا نسبت به این‌جور مسائل کم‌لطفی می‌فرمایید؟

♦جواب: ما کم لطفی نمی‌فرماییم. مسيولان مربوطه کم‌لطفی می‌فرمایند که وقتی می‌خواهیم به آن‌ها جایزه‌ای، تشویق‌نامه‌ای چیزی تقدیم کنیم، به جای تشکر، اعتراض می‌فرمایند! هر وقت رتبهٔ اول شدیم، حضرت‌عالی سریعا یادآوری بفرما که فورا اقدام کنیم!(۱۳۶۶/۱۱/۲۹)

♦ح.پ.از اصفهان: مادربزرگ پیری دارم که به علت کهولت سن و ضعف قوای جسمانی با عصا راه می‌رود. اخیرا عده‌ای دنبال او افتاده‌ می‌خواهند اسمش را زورکی در کلاس نهضت سواد‌آموزی بنویسند! برادری دارم که رفت اسم فرزندش را در کلاس اول دبستان بنویسد، گفتند:«جا ندلریم!» مدرسهٔ دیگر رفت مدیرش گفت:»دفترچهٔ بسیج اقتصادی شما مال این محه نیست. از ثبت‌نام معذوریم!» ابن‌جانب دو یال پیش دیپلم گرفته‌ام اما هنوز به فتح خاکریز اول دانشگاه موفق نشده‌ام! لطفا با رهنمودهای خود خانوادهٔ ما را ممنون فرمایید.

♦جواب: مادربزرگ را زورکی مدرسه بفرستید. برادرزاده‌تان را بگذارید شاگرد کمغازه شود که بعدهها برود به بخش خصوصی! خودتان هم برای ما از این نامه‌ها بنویسید که سرتان گرم شود.(۱۳۶۷/۸/۲۶)

♦محمد عین الله زاده از طاهر گوراب رشت: ما هر وقت ناخوش می‌شویم، بعضی دواجاترا با قیمت منماسب از بازار آزاد تهیه می‌نماییم. بفرمایید وقتی «ممصادق» شما مریض بود، خانم کمینه دارو از کجا پیدا می‌نمود؟

♦جواب: «ممصادق» را نمی‌دانیم. ولی خودمان که ناخوش می‌شویم، اسم دواها را گفته به خودمان فوت نموده سالم می‌شویم! آزمایش بفرمایید.(۱۳۶۷/۱۰/۸)

تکیه کلام‌ها

زمزمه‌ی تلخ

مادر در خلوت برایش حافظ می‌خواند و او تکرار می‌کرد. بزرگ که شد، همیشه در لحظه‌های تلخ زندگی به یاد مادر می‌خواند:

گویند سنگ لعل شود در مقام صبر

آری شود و لیک به خون جگر شود

خلقیات

گل آقا کیست؟

گل آقا در ابتدا فقط یک اسم بود. یک اسم مستعار برای خودم تا مدت‌ها کسی نمی‌دانست که کیست. البته آشنایان حدس هایی می‌زدند ولی من کتمان می کردم. میتوان گفت که تا یک سال حتی خانواده‌ام هم صد در صد نمی‌دانستند که گل آقا منم اما حدس‌هایی می‌زدند که من انکار می‌کردم. گل‌آقا خصوصیات اخلاقی من را ندارد یعنی یک تیپ جدا از کیومرث صابری است.

قلمرو

حرف حساب‌های روزنامه اطلاعات را گل‌آقا می‌زد. مردی که محبوب صابری بود. تا مدتی گل‌آقا یکه و تنها کار می‌کرد اما بار حرف حساب‌ها سنگین بود پس افراد دیگری را به همکاری دعوت کرد و آنان از همان جایی آمده بودند که گل‌آقا آمده بود. شاغلام؛ عوام بود و آبدارچی آبدارخانه‌ی گل‌آقا. مش‌رجب؛ پیر مرد دهاتیِ کلاه نمدی به سر. غضنفر؛ مسول روابط عمومی گل‌آقا و مأمور کوبیدن مشت محکم بر دهان استکبار جهانی. ممصادق؛ نماینده‌ی مردم کوچه و بازار. کمینه؛ عیال ممصادق سخنگوی زنان در دوکلمه حرف حساب. افراد مذکور به قلمرو فرمانروایی گل‌آقا که آبدارخانه باشد، ورود کردند و هر یک وظیفه‌ای داشتند. آنان نزدیک بیست سال با هم همکاری کردند تا طنز بگویند و رعیت را به ظاهر بخندانند.

هم اکنون...

گر آدمی به دنیا، دارای مال باشد

البته می‌تواند، شیرین مقال باشد!

آن را که وضع مالی، چون بنده نیست عالی

با صورت هلالی، قدش چو «دال» باشد

دیدیم بس ملامت، بردیم بس ندامت

از اغنیا کرامت، امری محال باشد

گرد مرد بی بضاعت، خو کرد با قناعت

بر سکوی مناعت، او را مدال باشد

ای آن که با چموشی، کردی گرانفروشی

خون جای آب نوشی، گویی حلال باشد

از خود مباش راضی، تنها مرو به قاضی

مانند عهد ماضی، کی عصر حال باشد؟

امروز روز، مردم، سازند با تورم

گویند با تبسم: ثروت، و بال باشد!

«شاطر» که راه پوید، بسیار گفت و گوید

دست از سخن نشوید، گیرم که لال باشد!

علت شهرت

طنزنویسی و روزنامه‌نگاری

اتفاقات بعد از انتشار آثار

حرف حساب شنیدند

پس از انتشار دو کلمه حرف حساب دیری نپایید که گل‌آقا را همه شناختند! طنزنویسی که مهم‌ترین منتقد حکومت در داخل کشور شد. او مردم، مقامات، ادبا، نویسندگان و رسانه‌‌ها را مجذوب خود کرد.

منتشر نشد اما امام را خنداند

يادم است يك زماني امام شطرنج را آزاد كرده بودند. روزنامه‌ها نوشتند كه حضرت امام فتواشان راجع به شطرنج و موسيقي و ... آمد. من دو كلمه حرف حساب را با فكس مي‌فرستادم اطلاعات. آن زمان يك چيزي نوشتم كه فقط هم به بيت رفت و فقط هم پيش سيد احمد رفت زير دست امام آمد و آن اين بود كه حضرت امام كه قبلا ماهي اوزون برون را آزاد كرده بودند و بعدا شطرنج را آزاد كرده بودند و راجع به موسيقي هم اين را گفتند و خدا ايشان را زنده نگه داشته باشد همان اصطلاحي كه خود مردم گفتند كه خدا ايشان را طول عمر همراه با عزت عنايت بفرمايد كه به تدريج كم‌كم بقيه چيزها را هم آزاد بكنند تا ما در آخر عمري يك كيفي كرده باشيم، «خدايا خدايا تا انقلاب مهدي خميني را نگه دار».

آقا سيد احمد به آقاي دعايي گفته بودند كه آقا اين فكس ما خراب شده، ايشان فرستاده بودند كه آن دستگاه فكس را درست كنند گفته بود فكس درست شد، حالا شما يك متنی فكس كنيد كه دعايی اين دو كلمه حرف حساب را فكس كرده بود. سيد احمد هم بلافاصله خدمت حضرت امام برده بود كه امام خنديده بودند. منتها همان يك نسخه بود و ما جز به محارم، ديگر به كسي نگفتيم.»

کاریکاتور

به هیچ عنوان کاریکاتور روحانی چاپ نمی‌کنم!

صابری معتقد بود که چاپ کاریکاتور از روحانیون توهین به لباس آن‌ها است و می‌گفت که آن لباس مقدس است. این اندیشه را نیز داشت که در هر لباس آدم‌های بد هم هستند، اما می‌گفت آن بدها دیگر روحانی نیستند.

برگه‌هایی از مصاحبه‌های فرد

شعر نوهای جدی شما واقعا زیباست نظرتان درباره شعر نو چیست؟

من شعر نو را -قالب شعر نو را- می پسندم. اعتقاد دارم که در این قالب بهتر و آسان‌تر می شود با مخاطب امروزی رابطه برقرار کرد. اینکه شما اشعار جدی مرا زیبا یافته اید تا حدودی ناشی از محبتی است که به من دارید. اما من چند برابر آ‌ن‌چه را که شما زیبا یافته‌اید از بین برده‌ام. به همان دلیل و علت که وقتی کلاهم را قاضی کردم دیدم در مجموع شاعر متوسطی هستم و من در هر کاری متوسط بودن را دوست ندارم.

در چند سالگی گل آقا گل کرد؟

کار گل آقایی را در ۴۳ سالگی شروع کردم و تا چند سال هیچ‌کس کار طنزم را جدی نگرفت نخستین کسی که مرا به عنوان یک طنز نویس تحویل گرفت در سطح وسیع، سیدمحمدعلی جمال‌زاده بود. هر وقت هم که به عللی نمی نوشتم نامه می فرستاد و اظهار نگرانی می‌‌کرد. در ایران چند نفر به طور خصوصی مشوق من بوده اند: آیت الله خامنه‌ای حجت‌الاسلام سیدمحمود دعایی و دوستم جلال رفیع.‌

آثار و منبع‌شناسی

سبک و لحن و ویژگی آثار

لحن گل‌آقا

گل‌آقا طنز می‌نوشت، نوشته‌هایی که انتقاد، تجاهل، انصاف، ادب، ایجاز، رندی، امیدبخشی، سازندگی و شادی آفرینی در دل آن بود. شخصیت‌های چون شاغلام، مش‌رجب، غضنفر، ممصادق و کمینه(عیال ممصادق) خلق کرد تا بتواند مشکلات و انتقادات مردم را به گوش مسئولین برساند.

طنز گل‌آقا از زبان صابری

قصد، مأیوس کردن نیست!

من این دیدگاه را در مورد طنزِ گل‌آقا قبول ندارم. ما اساساً در کاریکاتورها و در مطالب قصد مأیوس کردن مردم را نداریم؛ چون در این یأس، مرگِ خود ما نهفته است. ما با امید زنده هستیم و امید می‌دهیم؛ امید به زندگی و امید به اصلاح. من یک مثال می‌زنم: ما در کاریکاتوری تلویزیونی را کشیده‌ایم که مدیرعاملش در حال حرف زدن است. پدر خانواده‌ای که در کاریکاتور پای سفره است خطاب به او می‌گوید: «از بس حرف زدید خسته شدید … بفرمایید شام»؛ یعنی تلویزیون جای حرف‌زدن و شعاردادن نیست. کاریکاتورهای‌ ما اصلاح را می‌خواهند و انتظار بیهوده و وعده و وَعید را نادرست می‌دانند. و این یعنی امید به حرکت.

ناشرینی که با او کار کرده‌اند

نشریات جدی از قبیل؛ فردوسی، سپسدوسیاه، امیدایران، نگین و روزنامه‌ی اطلاعات مقاله‌ها و شعرهای او را چاپ می‌کردند.

منابع

• زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی استاد کیومرث صابری. تهران: انجمن آثار و مخافر فرهنگی. ۱۳۸۶. شابک ۹۶۴-۵۲۸-۰۲۵-۷.
• خاطرات کیومرث صابری. تهران: چاپ و نشر عروج(وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س). ۱۳۹۳. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۳۵-۹۴۰-۹.
• اصغرپور، ریتا (۱۳۹۱). «گل‌آقا» کیومرث صابری. تهران: مؤسسه فرهنگی مدرسه برهان(انتشارات مدرسه). شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۸۵-۴۴۸-۵.

پیوند به بیرون

• «چرا صابری فومنی حاضر نشد کاریکاتور روحانیون را نتشر کند؟/مجله‌ای که اولین شماره آن نیم ساعته تمام شد/ماجرای فکسی که گل‌آقا برای امام خمینی(ره) فرستاد». مشرق، ۱۱اردیبهشت۱۱۳۹۳. 
• «کیومرث صابری فومنی». تذکره‌الطنازان شرح مختصری از زندگی بزرگان عرصهٔ طنز. 
• «مانیفست گل‌آقایی». پایگاه خبری شیرین طنز، ۱۲اردیبهشت۱۳۹۵.