مصطفی مستور

مصطفی مستور
نام اصلی	مصطفی
زمینهٔ کاری	داستان‌نویس، مترجم، نمایشنامه‌نویس
زادروز	اهواز
ملیت	ایرانی
محل زندگی	اهواز

مصطفی مستور داستان‌نویس، نمایشنامه‌نویس، مترجم و برنده جوایز ادبی است که بیشتر او را به واسطه داستان‌های عاشقانه و فلسفی‌اش می‌شناسیم. برخلاف چیزهایی که تاکنون نوشته، رشته تحصیلی‌اش مهندسی عمران است. مستور در ادبیات داستانی امروز ایران نویسنده‌ای مطرح و بحث‌برانگیز است. نخستین داستان او در سال ۱۳۷۰ در مجله کیان منتشر شد. در فاصله‌های ۱۳۷۰ تا ۷۶ چند داستان کوتاه دیگر را در مجله کیان به چاپ رساند که در سال ۱۳۷۷ به عنوان نخستین اثر خود، آن‌ها را با نام «عشق رو پیاده‌رو» منتشر کرد. از کتاب استقبال چندانی نشد اما دو سال بعد نشر مرکز رمان کوتاهی از را با نام «روی ماه خداوند را ببوس» منتشر کرد که با اتقبال خوانندگان و منتقدان روبه‌رو شد. این کتاب به عنوان بهترنی رمان سال‌های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ جایزه قلم رزین را برد. روی ماه خداوند را ببوس ظرف سیزده سال به چهل و شش چاپ رسید و نقدها زیادی را در رسانه‌ها برانگیخت و گرچه چند کارگردان ایرانی برای ساخت فیلم به نویسنده پیشنهاد خرید امتیاز کتاب را داده‌اند، اما مستور هرگز به ساخت فیلمی اقتباسی براساس رمانش تن نداد. مستور در سال ۱۳۸۲ مجموعه داستان چند روایت معتبر را منتشر کرد. در سال ۱۳۸۳ مجموعه داستان من دانای کل هستم و رمان کوتاه استخوان خوک و دست‌های جذامی از وی منتشر شد. اثری که منتقدان به عنوان سینمایی‌ترین کار نویسنده از آن نام می‌برند. هر سه ذکر شده بسیار تحسین شد؛ به‌طوری‌که استخوان خوک و دست‌های جذامی نامزد جایزه بهترین رمان سال از سوی «انجمن منتقدان مطبوعات» شد و جایزه ادبی اصفهان را به عنوان بهترنی رمان برد. تلاش برای ساخت فیلمی براساس این رمان به دلیل تقاضا برای حذف بخش‌هایی از رمان و مخالفت نویسنده ناکام ماند. در سال ۱۳۸۴ مستور نخستین نمایشنامه‌ خود را با عنوان دویدن در میدان تاریم مین منتشر کرد. نمایشنامه‌ای که برخلاف اسمش، کوششی است در نمایش نوعی درماندگی فلسفی انسان معاصر. آثار مستور بارها تجدید چاپ شده‌اند و خود او نیز اخیرا در نظرسنجی از دانشجویان دانشگاه‌های تهران، یکی از ده نویسنده محبوب هشتاد سال داستان‌نویسی ایران نام گرفت. ترجمه آثار مستور به زبان مختلف و تدوین هشت پایان‌نامه دانشگاهی در پیوند با آثار او از دیگر نکات شایسته یادآوری است. چاپ این تعداد اثر در فاصله کمی بیش از دو دهه برای آشنایان وادی پر رنج نشر جذاب است، اما این همه کارنامه مستور نیست و این آثار را نیز باید به اثار داستانی‌اش افزود: پژوهشی کوتاه و بسیار کاربردی با نام مبانی داستان کوتاه، ترجمه‌هایی از داستان‌های ریموند کارور (در قالب دو مجموعه پاکت‌ها و چند داستان دیگر و فاصله و چند داستان دیگر)، ترجمه سرشت و سرنوشت سینمای کریشنف کیشلوفسکی (نوشته مونیکا مورر) و همچنین دو کتاب متفاوت پرسه در حوالی زندگی روایت‌نگاری بر چهل عکس) و مجموعه شعر دست‌هایت بوی نور می‌دهند.

* * * * *

زندگی و تراث

از نگاه دیگران (چند دیدگاه مثبت و منفی)

علی‌اصغر محمدخانی

دغدغه‌هایی که مستور در حوزه مسائل معنوی و دینی دارد، متفاوت با افرادی است که در این حوزه کار می‌کنند. مستور به‌خوبی با ادبیات داستانی آشنا است و فعالیت‌های میان رشته‌ای درآثارش مشهود است. او با فسفه و دین آشناست و این امر در آثار او بازتاب دارد. علاوه براین مستور به‌خوبی سینما را می‌شناسد و آثار ارائه شده او نشان از دغدغه این نویسنده در این امر مهم دارد. هم‌چنین مسائلی چون عشق، مرگ، زندگی و اندوه در آثارش بازتابی متفاوت با دیگر آثار دارد.

زری نعیمی

یکی از امتیازات آثار مستور درگیری شدید ذهنی است که او ایجاد می‌کند؛ چه با مخاطب چه با منتقد، چه با خواننده حرفه‌ای وعام. با توجه به کارنامه مستور، تقسیم‌بندی سه‌گانه‌ای را می‌توان درباره او به‌کار گرفت. مستور سخنران، مستور فیلسوف و مستور داستان‌نویس. مستور در حیطه داستان‌نویسی بسیار قوی و قدرتمند است و پسندیده عمل می‌کند، ولی در برخی نقاط نویسنده از حیطه داستان خارج شده و در قالب شخصیت‌ها به صورت سخنران در‌می‌آید. گاه این سخنرانی عرفانی، گاهی عاطفی و گاهی فلسفی است. به نظر من وجود این دو یعنی مستور سخنران و فیلسوف به قسمت داستان‌نویس این نویسنده لطمه‌های جدی وارد کرده است. مستور دو رویکرد فرهنگ قدسی و فرهنگ داستانی و غیر قدسی دارد. نقاطی که فرهنگ قدسی حاکم است اثری از داستان دیده نمی‌شود و نقاطی که فرهنگ داستانی حاکم است ما شکل‌گیری داستانی را می‌بینیم. نکته قابل توجه نگاه مستور به زن است. در جاهایی از اثر زن کاملا قدسی است و زن یک پدیده واقعی و یک موجود بشری در آثارش نیست، بلکه زن در داستان‌های وی پدیده‌ای ماوراءالطبیعی است و حتی از این فراتر زن جایگزین خداوند در هستی است.

علی خدایی

شخصیت‌های آثار مستور مطلب و چیزی اضافه‌تر از خودشان دارند که مصطفی مستور در طول داستان باید تلاش کند این مسائل را به شکل داستانی به خواننده بگوید. البته تلاش هم می‌کند اما اگر ما نمی‌توانیم با آنها رابطه خاصی برقرار کنیم نه به این دلیل است که این اثر ضعیف ارائه شده، چون من به اندازه خود از این اثر لذت برده‌ام، بلکه شاید دلیل این امر آن باشد که نوع کتاب‌هایی که ما در یک دوره خاص می‌خواندیم با این اثر متفاوت بود و این کتاب به سمت جایگاه خاصی در کتابخانه در حرکت است.

غلامرضا خاکی

آثار مستور از این جهت ارزشمند است که قهرمان قصه‌های او علاوه بر تفاوت‌ها در یک چیز مشترک هستند؛ در تجربه یک بیت از مولانا، آنجا که مولانا می‌گوید: جان گشاده سوی بالا بال‌ها/ تن زده‌ اندر زمین چنگال‌ها. قهرمان‌های مستور دچار تضاد نیستند بلکه مستور آن‌ها را به آوردگاه و میدان نبرد با وسوسه‌ها می‌آورد، نبردی که دو ساحت از وجود یک انسان در مسیر معنوی با آن روبه‌روست. به نظر می‌رسد مستور نمی‌تواند از این تفکر عبور کند که گاهی افراد می‌توانند از عشق‌های به پایان رسیده عبور کنند و به این نتیجه برسند که عشق توهمی بیش نبوده. معمولا برای اینکه قهرمان مستور به چنین اظهاری تن ندهد، مستور آنها را در ‌آستانه ترس نگاه می‌دارد؛ اگرچه گاهی در اظهارات قهرمانان مستور اشاراتی می‌شود که نشان می‌دهد این قهرمانان به تکراری و یکسان بودن معشوق‌های زمینی پی‌برده‌اند.

=بهرنگ کیاییان

آقای مستور در چند کتاب اخیرشان دست به تجربه تازه‌ای از نظر فرمی زده‌اند که با کتاب‌های اول‌شان تفاوت اساسی دارد. در کتاب «بهترین شکل ممکن» که اسامی شهرها و یا لوکیشن‌هایی که داستان‌ها در آن اتفاق می‌افتد، حس «فقدان» در همه آن‌ها دیده می‌شود .

نامه‌های سرگشاده

در اخبار خواندم که نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با هدف «تجلیل از قلم متعهد و برجسته» در طرحی موسوم به «چهل قلم» بدون اطلاع و هماهنگی با من، اسم بنده را به عنوان یکی از چهل ویسنده «متعهد و ارزشی» که قرار است در ایام برگزاری چهلمین سال پیروزی انقلاب اسلامی تقدیر شوند، قرار داده است. به اطلاع این نهاد و کسانی که این خبر را خوانده‌اند می‌رسانم که من اصولا به معنای متعارف و رایج آقایان «ارزشی و متعهد» نبوده و نیستم. ارزشض و تعهد معیارهایی نیستند که گروهی بر اساس باور‌های خود آن‌ها را تعریف کنند و بعد مدال‌هایی از جنس‌شان بسازند و تصمیم بگیرند این مدال‌ها را به گردن دیگران بیندازند. در باور من، بسیاری از نویسندگان ما، که البته نام‌شان در این فهرست چهل نفره نیست، جزو نویسندگان متعهد و ارزشی هستند: متعهد به ارزش و ارزش‌های انسانی....

جملاتی از ایشان

• داستان‌نویسان اگر بخواهند با خود صادق باشند تلاش می‌کنند جهان را توصیف کنند و شاید از این نظر، داستان‌نویسان یک پله از فیلسوفان پایین‌تر هستند؛ چرا که فیلسوفان از یک شیوه غیرشخصی در پی آن هستند تا گزاره‌هایی بیابند که جهان را تبیین کنند، در حالیکه نویسنده سعی دارد جهان را از منظر خود بیان کند، پس طبیعتا کار نویسنده کوچکتر از یک فیلسوف است.

• توقع من از نوشتن این نیست که بخواهم زندگی فردی را تغییر دهم، چرا که این امر از هنر بر نمی‌آید. انگیزه نوشتن، روشن است؛ برای آن می‌نویسم که تأثیرگذار باشم اما این آأگذاری از 4 دقیقه فراتر نمی‌رود و بعد فراموش می‌شود.

• من تا بخشی از تجربه داستان را حس نکنم داستانی نمی‌نویسم، در واقع هیچ داستانی ندارم که صرفاً به قصد نوشتن یک قصه، پشت کامپیوتر نشسته باشم. همیشه باید یک انرژی کافی برای نوشتن داستانی فراهم شود. این انرژی را دقیقا نمی‌شود تعریف کرد اما بخش مهمی از آن محصول غواصی روح است.