ماه غمگین، ماه سرخ

ماه غمگین، ماه سرخ
نویسنده	رضا جولایی
ناشر	چشمه ناشر فارسی: تهران
تاریخ نشر	١۴٠٠
شابک	‎٩٧٨-۶٢٢-٠١٠-۵٨١-٧
تعداد صفحات	۱۶٨
موضوع	فارسی
سبک	واقع‌گرایی
زبان	فارسی

رمان تاریخی ماه غمگین، ماه سرخ به قلم رضا جولایی در سال ١۴٠٠ منتشر و نامزد چهاردهمین دورهٔ جایزه ادبی جلال آل‌احمد شد.

* * * * *

رمان روایتی است از پنج روز آخر زندگی میرزادهٔ عشقی در تیرماه ١٣٠٣. شاعر ناآرام و منتقدی که ترور تراژیکش یکی از نمادهای کشتن ذهن‌های آزادی‌خواه است در تاریخ معاصر. جولایی شخصیت‌های تاریخی را با استفاده از تخیلِ شگفتش تبدیل کرده به قهرمان‌های داستانی، از شخصیت‌هایی چون ملک‌الشعرای بهار و قمرالملوک وزیری تا آدم‌هایی که در غبار تاریخ گم شده‌اند و جولایی آن‌ها را ساخته است. داستان با خواب شومی آغاز می‌شود که شاعر آزادی‌خواه دیده. خوابی که همه‌ٔ وجودش را آشفته کرده و می‌خواهد بار سفر ببندد تا این شر از سرش بگذرد. در این رمان شخصیت‌های گوناگون قصه‌های خود را می‌گویند در راستای قصه‌ٔ عشقی جوان. تصویر تهرانی را می‌بینیم که سرگردان آخرین روزهای حکومت قاجارهاست و قدرت‌گرفتن سردار سپه‌ای که نمی‌خواهد عشقی زنده بماند.آنچه آثار رضا جولایی را مرغوب می‌کند، ویژگی مشترک بین تمام کارهایش نیز هست؛ روایت‌هایی از فراموش‌شدگان. او در داستان‌هایش به سراغ شخصیت‌هایی می‌رود که امروز گاه تنها نامشان برای ما آشناست، هر چند که ما با چگونه‌بودن آن‌ها، نحوهٔ زیست و ثمره‌ٔ افکارشان زندگی می‌کنیم. در داستان شکوفه‌های عناب با بازخوانی شعر «یاد آر ز شمع مرده یاد آر» رنج‌نامه‌ٔ جهانگیر خان صوراسرافیل را حکایت می‌کند که جوان بود و سری پرشور در سینه داشت. در کتاب ماه غمگین، ماه سرخ داستان پنج روز آخر میرزاده‌ٔ عشقی شاعر جوان مشروطه را می‌گوید. با همه‌ٔ تلاش‌ها برای مشروطه‌خواهی در ایران، طفل نارس و به تعبیری مرده به دنیا آمد. ولیعهد قاجاری به کناری رفته و به جایش یک قزاق قدرت می‌گیرد که تدبیرش برای همه‌ٔ امور توسل به زور است. در این چنین زمانی‌ست که میرزاده‌ٔ عشقی منظومه‌ٔ جمهوری‌نامه را می‌سراید

چه ذلت‌ها کشید این ملت زار

دریغ از راه دور و رنج بسیار

او در این شعر بلند که یکی از بی‌پرده‌ترین اشعار سیاسی دوران خوانده می‌شود همه را نواخت؛ روحانیت درباری گرفته تا اشرافی مثل قوام، مجلس سفارشی و رضاخان را. به‌خصوص لحن تند و سازش‌ناپذیرش با رضا‌خان برایش به قیمت حکم تیر تمام شد.

برای آنانی‌ که کتاب را نخوانده‌اند

رمان ماه غمگین، ماه سرخ از روز جمعه سیزدهم تیرماه سال ١٣٠٣ و با مرگ میرزاده عشقی آغاز می‌شود و در ادامه با فلاش‌بک به هشت تیرماه، پنج روز پایانی زندگی شاعری آزادی‌خواه را به تصویر می‌کشد که از شاعران روشنفکر، خلاق، پیشرو و مبارز عصر خود بود.

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

رضا جولایی داستان را با خوابی پریشان آغاز می‌کند، شاعر خواب مراسم تشییع‌جنازه‌اش را می‌بیند که چطور مردم دسته‌دسته به تماشا می‌آیند و لا‌اله‌الا‌الله گویان در موردش نجوا می‌کنند. از زمان خواب تا پنج روز دیگر، زمانی‌ست که با دوستانش ازجمله ملک‌الشعرای بهار، وقت گذرانی می‌کند و به صلاح و مشورت می‌نشیند که چه باید کند. خواب چنان او را آشفته کرده که از تنها بیرون رفتن می‌ترسد. شواهدی در دفتر روزنامه و اختناق فضا نیز به این شک و دلواپسی دامن می‌زند. فکری‌ست که خودش را کجا سر به نیست کند. مدتی آفتابی نشود. آیا برای حفظ جانش باید از کسی کمک بگیرد؟ از چه کسی؟ شاعر در دفترش می‌نویسد: «… اواسط تابستان است و اوج گرما، اما من کابوس برف و سرما دارم.»این جمله در متن داستانی نیز در گیومه گذاشته شده و به نظر می‌رسد از نوشته‌های اصلی خود عشقی باشد. در قسمت ابتدایی رمان یعنی خوابِ شاعر، نویسنده، چکیده‌ٔ کل داستان به همراه شخصیت‌های اثرگذار بر آن را می‌آورد و معرفی می‌کند. در واقع از انتها شروع می‌کند که تمهیدی است برای ساخت شبکه‌ٔ داستانی. سپس در هرکدام از بخش‌های داستانی یکی‌یکی سراغ این شخصیت‌ها می‌رود و آن را برای خواننده باز می‌کند؛ احوال کودکی، خیالات، ترس‌ها و شیوه‌ٔ معیشتی آدم‌هایی که به‌نوعی به عشقی مربوط می‌شوند مثل شاهزاده خانم (کسی که شاعر نسبت به او عشقی پنهان در دل دارد) یا بهار، همین‌طور افرادی که با قتل او در ارتباط‌اند را شرح می‌دهد. در این بین خواننده انسان‌های مطرود و ترس‌خورده‌ای را می‌بیند که جزء لگدپرانی راه دیگری برای زنده‌ماندن بلد نیستند. کوکب روسپی آوازه‌خوانی که شاعر را لو می‌دهد، زنی‌ست که از کودکی فروخته شده، بارها کتک خورده و ترسیده، از بوی گند تن آدم‌ها و چرکی دست و زردی دندانشان انزجار دارد اما دست‌آخر مجبور شده تن به قضا دهد. «کوکب از آن گاوچاه نفرت دارد، می‌هراسد. از آن‌ها هر کاری بر می‌آید. بار اول کتک خورد. سر و صورتش کبود شد و دنده‌هایش. بعد مچاله شد در گوشه‌ای. چند سالش بود؟ دوازده، سیزده. زیر بار بغل‌خوابی نمی‌رفت.» یا درگاهی، شخصی که برای خوش‌خدمتی به رضاخان از هیچ شری چشم‌پوشی نمی‌کند، کودکی‌ست یتیم و محبت‌ندیده که بدنش زیر بار کار سخت شرحه شرحه شده. در سن کم کارش بارکشی و مواظبت از مال‌‌ها بوده، راه‌رفتن طولانی در کمرکش کوه‌ها با شکمی گرسنه و دستانی قاچ‌قاچ شده. او حالا تبدیل به مردی شده که شکنجه‌کردن زندانیان سیاسی برایش یک جور تفریح است. «درگاهی می‌داند که این‌جور آدم‌ها پنجه‌های قدرتمند حکومت بعدی‌ خواهند بود. حالا در ظاهر زندانبان است، اما شغلش دراصل زیرآب‌کردن سر زندانیان سیاسی است: «رؤسای ایلات یاغی، فرنگ‌رفته‌های ناآرام، زبان‌درازها، محرکین جماعت. شغل او جلادی به شیوه‌های جدید است.»

سبک کتاب

ماه غمگین، ماه سرخ اثری‌ست داستانی و در حوزه‌ٔ ادبیات، به همین نسبت در روایت خود از تخیل بیشتر بهره گرفته است تا واقعیت‌ها یا بت‌سازی‌های تاریخی. نویسنده یک ماجرای تاریخی را با زبانی قصه‌گو تعریف می‌کند و در چیزی که از آغاز پیداست، کشش ایجاد کرده و خواننده را تحریک می‌کند که بیشتر با این داستان همراه شود. میرزاده عشقی به همراه و اصرار بهار، در این چند روز آخر به افراد بسیاری سر می‌زنند. کسانی که خود عشقی در جمهوریت از آنها بدگویی کرده، مثل مدرس و قوام. هر کدام از آن‌ها به نحوی مداراگرانه با او برخورد می‌‎کنند. قوام می‌گوید: «متأسفانه این قزاق نکره میانه‌‌ی خوبی با ما ندارد. در شأن و منزلت من هم نیست که از این تازه به دوران رسیده‌ها چیزی بخواهم… وقتی کسی بر خر قدرت سوار می‌شود، دیگر صدای پیاده‌ها را نمی‌شنود.» و درنهایت توصیه می‌کند که بهترین کار این است که جانتان را بردارید و از این مملکت فرار کنید. مدرس نیز با رفتن از ایران و برای مدتی متواری شدن موافق است، اوست که برای گرفتن تذکره‌ی عبور قاچاقی (ویزا) به میرزاده‌ی عشقی کمک می‌کند. هر دو این شخصیت‌ها در عین اثرگذاری تاریخی‌شان، در داستان در روزمره‌ترین حالات زندگی آورده شده‌اند.

شخصیت‌پردازی

نویسنده، به نظر می‌رسد از ساخت تیپ حذر کرده و شخصیت‌هایی خاکستری آفریده است. شخصیت‌هایی که جدال تاریک درونشان را می‌توان دید.

لحن شخصیت‌ها

لحن شخصیت‌های داستانی رعایت شده است. لحن قوام پر تفاخر و همه‌چیز دان است. زبان مدرس لهجه‌ٔاصفهانی دارد، کمی عامیانه است همراه با لحن یک مرشد.زبان بقیه‌ٔ افراد نیز به همین نسبت سنجیده و متناسب با شخصیتشان انتخاب شده است.
«عوض نادعلی، مظهرالعجایب نصیب ما شد. اون روز که جز می‌زدم که این قزاق اگه قدرتو به دس بگیرِد تسمه از گرده‌ی همه می‌کشِد، گفتن آشیخ تو از قافله‌ی عالم عقب موندی، چشم دیدن ترقی مملکتو نداری. حالا کی حریفِس این گوساله رو که بردن پشت‌بوم بکشِد پایین؟»

راویان ماه غمگین

رضا جولایی جهت بررسی ابعاد مختلف فاجعه‌ٔ ترور عشقی، برای رمانش راویان مختلفی انتخاب کرده. البته این راویان، به شیوه‌‌ٔ جریان سیال ذهن به سخن می‌آیند و نویسنده می‌رود توی سر آن‌ها و آنچه فکر می‌کنند را با زاویه‌دید دانای کل، بیرون می‌ریزد و روی کاغذ می‌آورد؛ اما تفاوت اندیشه‌ٔ این افراد و نگاهشان به قضیه‌ٔ ترور، در هرکدام از فصل‌ها به‌خوبی مشهود است. خود عشقی، ملک‌الشعرای بهار، کوکب معشوقه‌ٔ خائن عشقی، قاتلین او، ریأست نظمیه، یک شازده خانم که عشقی او را دوست دارد، و چند نفر دیگر از شخصیت‌های مکمل، فصل‌های گوناگون کتاب را به خودشان اختصاص می‌دهند و رشته‌ٔ روایت، از طریق افکار آن‌ها هدایت می‌شود. اگرچه همان‌طور که قبلاً اشاره شد، تفاوت فکر و اندیشه و نوع نگاه این افراد در هر فصل مشخص و از دیگری قابل‌تشخیص است، اما زاویه‌دید سوم شخص که برای آن‌ها انتخاب شده، گویا هم‌زمان نقطه‌ٔ ضعف و قوت اثر محسوب می‌شود. برای مثال، ما باوجودی که می‌بینیم قاتل به کشتن و کثافت و لذت‌بردن از آن فکر می‌کند و مثلاً اندیشه‌اش با عشقی که سراسر استرس است و شور و عصیان فرق می‌کند، اما زیاد صدای این قاتل را در متن نمی‌شنویم. درباره‌ٔ سایر افراد هم وضع به همین صورت است. درواقع اگر می‌شد صدای شخصیت‌‌ها به‌وضوح شنیده شود و برای آن‌ها لحن و گفتار منحصربه‌خودشان خلق شود، رمان خیلی جذاب‌‌تر بود و می‌شد کنترل رشته‌ی روایت را به دست جریانی سیال که در ذهن شخصیت‌ها جاری است داد تا اندیشه و حس‌ها مختلفشان، با صدای خودشان و با زاویه‌دید اول‌شخص، روی کاغذ بیاید.

ویژگی‌های مهم کتاب

یکی از ویژگی‌های چشمگیر این اثر، رنگین بودن فضای داستانی و همچنین حضور روزمرگی در داستان است. به بیانی دیگر با داستانی تلخ و دل‌آشوب روبه‌رو هستیم که در آن فضای غم‌آلود غلبه ندارد. به فاصله‌ی هر فضاسازی یا روایت اندوهگین، یک صحنه یا یک خرده‌داستان یا گفتگوی نسبتاً شاد و گرم نیز آورده می‌شود. مثل مهمانی زنانه‌ی خانه‌ی شاهزاده خانم، یا حتی به‌طور خیلی ساده زمانی که شاعر بوی نان سنگگ داغ به مشامش می‌خورد، وارد کله‌پزی می‌شود و هیولای درونش را با خوردن خاموش می‌کند. همین‌طور هنگامی در میانه‌ی حرف‌های تشویش‌آمیز و سرزنش‌های بسیار دوستان، که او تندروی کرده است، شعری خوانده می‌شود و یا صحبت از عشق به میان می‌آید.

درون‌مایهٔ اثر

در نهایت ماه غمگین، ماه سرخ، داستانی‌ست از یک سرگذشت محتوم، یک قصه‌ی تکراری، خاک خورده و فراموش شده، جوانی که نمی‌خواهد تن به زیستن در محیط بسته‌ٔ دیکتاتوری بدهد؛ جوانی که برای آزادی‌اش مبارزه می‌کند. نانش را هزینه‌ی آزادی می‌کند. عشقش را به خاطر نان در دل خاموش می‌کند. و سرانجام جان عزیزش را به خاطر همه‌ می‌دهد؛ پای دنیایی که بتواند در آن نان بخورد، عاشق باشد و آزاد زندگی کند. همان‌طور که نویسنده بارها شاهدش بوده و روایت کرده، ماه غمگین، ماه سرخ قصه‌ی جوان‌هایی است که مثل عبور شهاب‌سنگ کوچکی در شب ناگهان جرقه می‌زنند و خاموش می‌شوند. «فردا گروهی از آن‌ها ماجرا را از یاد برده‌اند، گروهی دیگر ماجرا برای‌شان کمرنگ شده و باقی تا مدت‌ها با تأسف از سرنوشت شاعر یاد می‌کنند. روزهای آینده، این واقعه در گوشه‌ای از ذهن آن‌ها به صورت خاطره‌ای دردناک باقی خواهد ماند.» شاید هم بتوان خون ریخته‌شده‌ٔ شاعر جوان را به ستاره‌ای مرده تشبیه کرد که پس از میلیون‌ها سال نورش در آسمان پیداست و همین نویسنده‌ای چون رضا جولایی را بر آن می‌دارد که از او بنویسد و پرده از جنایت شرم‌آور بردارد. چنان‌که شاعر در آخرین نفس‌هایش از دوستش بهار می‌خواهد: «رسوایشان کن، به همه بگو چه کسانی مرا کشتند.»