آذربایجان و شاهنامه

آذربایجان و شاهنامه
نویسنده	سجاد آیدنلو
ناشر	بنیاد موقوفات افشار
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۹۹
شابک	‎۳-۵۱-۶۴۴۱-۶۲۲-۹۷۸
تعداد صفحات	۷۸۱صفحه
موضوع	شعر فارسی- تاریخ و نقد
سبک	تحقیق و پژوهش

کتاب آذربایجان و شاهنامه تازه‌ترین اثر سجاد آیدنلو است. نویسنده در این کتاب به ضرورت مهم ملی و فرهنگی پاسخ داده و به ابعاد گوناگون پیوند آذربایجان و شاهنامه پرداخته است. آیدنلو، جایگاه آذربایجان و ترکان و زبان ترکی را در شاهنامه نشان داده و موقعیت شاهنامه را در آذربایجان و میان مردم و اهل فرهنگ و هنر آذربایجان بررسی کرده است. او در آخرین بخش کتاب به شبهه‌ها و نقدها پاسخ داده‌است.

* * * * *

با مطالعهٔ مباحث آذربایجان و شاهنامه و دقّت در اسناد، قراین و گواهی‌های فراوان و گوناگون موجود در آن، این نکته بر همهٔ خوانندگان دقیق و منطقی، آشکار و اثبات می‌شود که آذربایجان و آذربایجانیان در شاهنامه و روایت‌های ملی – پهلوانی ایران بسیار مورد توجه و احترام بوده‌اند و در طول هزار و چهل سالی که از پایان سرایش شاهنامه می‌گذرد، در آذربایجان از فردوسی و شاهنامه بسیار استقبال شده است و آذربایجانی‌ها با علاقه و احترام تمام توجهات مختلفی نشان داده‌اند.

سجاد آیدنلو ، اهداف خود از نوشتن این اثر را، روشن‌کردن نقش آذربایجان در متن شاهنامه و موقعیت این حماسه ایرانی در آذربایجان، نزد آذربایجانی‌ها در هزار سال گذشته و پاسخ علمی و مستند به نقدها و پرسش‌ها و شبهاتی که برخی منتقدان ارجمند آذربایجانی فردوسی و شاهنامه مطرح می‌کنند برمی‌شمارد.

برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند

آیدنلو؛ شاهنامه‌شناسی از سرزمین آذربایجان

سجاد آیدنلو در مقدمهٔ کتاب آذربایجان و شاهنامه نوشته است:

   بنده؛ سجاد آیدنلو آذربایجانی و زاده و ساکن ارومیه هستم و با نهایت افتخار، احترام و علاقه زبان و ادبیات فارسی را می‌خوانم و می‌نویسم و می‌پژوهم و با افتخار و احترام و علاقه به زبان مادری‌ام، ترکی آذربایجانی، سخن می‌گویم و آثار ادبی آن را می‌خوانم و کاملاً به پاسداری، حرمت، تدریس و تحقیق علمی زبان و ادبیات ترکی آذربایجانی و همة گویش‌ها و لهجه‌های بومی رایج در ایران معتقدم. 

نگاهی به مباحث کتاب

کتاب «آذربایجان و شاهنامه (تحقیقی دربارۀ جایگاه آذربایجان، ترکان و زبان ترکی در شاهنامه و پایگاه هزارسالۀ شاهنامه در آذربایجان)» نوشتۀ سجاد آیدنلو، توسط انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار منتشر شده است.

کتاب «آذربایجان و شاهنامه» هفت فصل دارد که در فصل اول با عنوان آذربایجان در شاهنامه جایگاه و نقش آذربایجان و آذربایجانیان در داستان‌های شاهنامه در هر دو بخش روایی (حماسی- اساطیری) و به‌اصطلاح تاریخی بررسی شده است.

در دومین فصل کتاب که ترک / ترکان در شاهنامه نام دارد، به مسئله شباهت و تفاوت ترکان و تورانیان پرداخته شده است. در فصل سوم کتاب به موضوع زبان ترکی در شاهنامه پرداخته شده است. به این دلیل که امروزه زبان مادری و بومی اهالی آذربایجان، ترکی آذربایجانی است.

فصل چهارم با عنوان آذربایجان در روایت‌های ملّی ـ پهلوانی ایران (خارج از شاهنامه) به حضور آذربایجان در داستان‌های اساطیری، حماسی، پهلوانی و آیینی ایران و روابط شخصیت‌های حماسی ـ اساطیری با آذربایجان اختصاص دارد که در بخش نتیجه‌گیری آن، این مطلب بیان می‌شود که آذربایجان در سنت داستانی و آیینی ایران بیرون از شاهنامه نیز جایگاه مهمی دارد.

نویسنده در فصل پنجم که عنوانش شاهنامه در آذربایجان است، دربارهٔ توجهات شعرا، نویسندگان، مورخان و اندیشه‌ورزان آذربایجانی به فردوسی و شاهنامه نگاشته است. سپس به نسخه‌ها و چاپ‌های شاهنامه و شاهنامه‌نگاری پرداخته و برخی از روایت‌های شفاهی – عامیانهٔ دربارهٔ فردوسی و شخصیت‌های شاهنامه را آورده است. در فصل ششم، شاهنامه‌شناسان و شاهنامه‌پژوهان آذربایجانی معاصر را یک به یک نام می‌برد و توضیحات مفصل دربارهٔ هر کدام ارائه می‌دهد. در فصل هفتم نظریات منتقدان آذربایجانی را بررسی می‌کند و با دقت علمی به آن‌ها جواب می‌دهد. از نظر برخی از منتقدان این فصل کتاب بهترین و مهم‌ترین بخش کتاب است.

سال‌ها پژوهش برای ضرورت ملی

در سال‌های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ دانشجوی کارشناسی زبان و ادبیات فارسی بودم و چند سالی بود که مطالعه و تحقیق خود را در زمینهٔ فردوسی و شاهنامه آغاز کرده و مقالاتی نیز نوشته و چاپ کرده بودم. در آن سال‌ها می‌شنیدم و در بعضی مقالات مطبوعاتی می‌خواندم که شماری از محققان، نویسندگان و کتاب‌خوانان محترم آذربایجانی بر فردوسی و شاهنامه خرده‌‌گیری می‌کنند و آن‌ها را با تعابیری چون نژادپرست/ اثری نژادپرستانه، نکوهندهٔ آذربایجانیان و غیره می‌خوانند. حتی دقیقاً به یاد دارم که آبان‌ماه سال ۱۳۸۰ همایشی دانشجویی در دانشگاه تبریز برای بزرگداشت مقام شادروان استاد شهریار برگزار شده بود و من در آنجا با موضوع « شهریار و شاهنامه» سخنرانی کردم اما عدّه‌ای از جوانان همسالم پس از پایان مجلس بر من تاختند که چرا شاعر بزرگ آذربایجان زنده‌یاد شهریار را با شاهنامه که اثری ضد آذربایجانی است ارتباط دادم؟

مشاهده و تلقیات دربارهٔ فردوسی و شاهنامه در بین برخی از کتاب‌دوستان و قلم‌به‌دستان آذربایجانی از یک‌ سو و جایگاه مهم و محترم آذربایجان و آذربایجانیان در شاهنامه از سویی دیگر، این طرح را در ذهن من ایجاد کرد که پژوهشی را در باب پیوندهای گوناگون آذربایجان و شاهنامه آغاز کنم تا در آن، هم نقش آذربایجان در متن شاهنامه و موقعیت شاهنامه در آذربایجان در هزار سال گذشته بررسی شود، هم به نقدها، پرسش‌ها و شبهاتی که از جانب منتقدان آذربایجانی به فردوسی و شاهنامه مطرح می‌شود، به صورت علمی و مستند پاسخ داده شود. چنین بود که از حدود سال‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ موضوع مهم آذربایجان و شاهنامه‌ به یکی از کارهای تحقیقی بنده تبدیل شد و در کنار مقالات پژوهشی، نقد کتاب، تصحیح و تألیف کتاب‌های مختلف، در حوزهٔ شاهنامه‌پژوهی، به هر نکته و مطلبی که دربارهٔ موضوع مذکور می‌رسیدم آن را یادداشت می‌کردم و در برگه‌‌دان‌های مخصوص نگه می‌داشتم. ماه‌ها و سال‌ها می‌گذشت و بر شمار و تنوع ذهنی سنّی و تحصیلی کسانی افزوده می‌شد که در محافل خصوصی یا جلسات عمومی بارها از من می‌پرسیدند که آیا به‌راستی آذربایجانی‌ها در شاهنامه تحقیر شده‌اند یا خیر؟ و با گسترش و پیشرفت رسانه‌ها و ابزارهای ارتباط جمعی، مانند شبکه‌های ماهواره‌ای، وبلاگ‌ها و پایگاه‌های اینترنتی و در این اواخر، شبکه‌های مجازی، این شبهه بیشتر تبلیغ و ترویج می‌شد.

در این سال‌های اخیر بسیاری از آذربایجانی‌ها با استناد به تصور آذربایجان‌ستیزی فردوسی، این سوال برایشان ایجاد شده بود که چرا و چگونه یک جوان آذربایجانی به نام سجاد آیدنلو تخصص مطالعاتی خویش را تحقیق در شاهنامه انتخاب کرده است؟ و کسانی که احساسی‌تر بودند مرا به اوصاف و القابی متهم می‌کردند. در نهایت، در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۸ ضرورت علمیِ تکمیل و تحریر این طرح هفده‌ساله احساس شد. از این روی یادداشت‌های فراوان این چند سال را تدوین و تکمیل کردم و با مراجعه به برخی مآخذ دیگر، برای کامل‌کردن مطالب مربوط، نگارش کتاب آذربایجان و شاهنامه را آغاز کردم و به لطف خداوند نتایج مطالعات هجده‌ساله طی پنج ماه کار پیوسته و شبانه‌روز سرانجام نوشته شد.

تقدیم‌شده به

در ابتدای این کتاب آمده است:

« این کتاب را با گرامی‌داشت یاد جاودان و خاطرّهٔ درخشان دانشمندان فقید آذربایجانی مرحومان استاد سید حسن تقی‌زاده، دکتر عباس زریاب‌‌خویی، دکترمحمدامین ریاحی دکتر منوچهر مرتضوی و دکتر بهمن سرکاراتی.

و با نهایت مهر و احترام به همهٔ آذربایجانیان فرهیخته‌ای تقدیم می‌کنم که هم‌زبان و ادبیات ملّی – میهنی خویش‌ را عزیز می‌شمرند و می‌خوانند و هم زبان و ادبیات مادری – محلی خود، ترکی آذربایجانی را.

»

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب در حد دو بند

یکی از دروغ‌های بزرگ که تکرار شده و می‌شود این است که شاهنامه اثری، ضد آذربایجان و آذربایجانی است. آن‌قدر این ادعای نادرست را در کتاب‌ها و مطبوعات و فضای مجازی بازگفته‌اند و به آن شاخ و برگ داده‌اند که عده‌ای باورشان شده است. این افراد، به نام دوستی با آذربایجان و ترکان چه تهمت‌ها و دشنام‌ها که نثار فردوسی و شاهنامه نکردند و نمی‌کنند. سجاد آیدنلو، در این کتاب به این ضرورت مهمِ ملی و فرهنگی پاسخ داده و به ابعاد گوناگون پیوند آذربایجان و شاهنامه پرداخته است؛ او جایگاه آذربایجان و ترکان و زبان ترکی را در شاهنامه نشان داده و موقعیت شاهنامه را در آذربایجان و میان مردم و اهل فرهنگ و هنر آذربایجان بررسی کرده و به شبهه‌ها و نقدها پاسخ داده‌است. او با این بینش روشن و پخته و متین، به این موضوع بسیار حساس ملی پرداخته و حتی یک‌جا هم از منش علمی و اعتدال و ادب خارج نشده است. فصل‌های این کتاب عبارتند از: Y۱)آذربایجان در شاهنامه Y۲)ترک/ ترکان در شاهنامه Y۳)زبان ترکی در شاهنامه Y۴)آذربایجان در روایت‌های ملی – پهلوانی ایران( خارج از شاهنامه) Y۵)شاهنامه در آذربایجان Y۶)شاهنامه‌شناسان و شاهنامه‌پژوهان آذربایجانی Y۷)بررسی نظریات منتقدان آذربایجانی فردوسی و شاهنامه