رجعت سرخ ستاره

دومین خلاقیت برای جلد آخر

رجعت سرخ ستاره سروده محمدعلی معلم دامغانی در انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است؛ این کتاب شامل مجموعه‌ای از اشعار معلم است که در سال‌های پیش از انقلاب و ابتدای انقلاب سروده شده و حدود ۶۵ شعر در ۲۲۴ صفحه است.

* * * * *

مجموعه رجعت سرخ ستاره مثنوی‌ها و غزل‌های محمدعلی معلم دامغانی شاعر معاصر زبان فارسی است که برای اولین بار در سال ۱۳۶۰ یعنی یک ربع قرن پیش منتشر شد؛ چاپ دوم این کتاب در سال ۱۳۸۵ یعنی ۲۵ سال پس از چاپ نخست و به‌اهتمام دکتر محمدرضا ترکی چاپ شد آخرین چاپ آن هم در سال ۱۳۹۰ توسط انتشارات سوره مهر وارد بازار کتاب شد که در آن پانوشته‌هایی هم در توضیح اشعار کتاب از محمدرضا ترکی افزوده شده است؛
بخش ۱ مثنوی‌ها پیش از نهضت اسلامی‌سروده شده‌اند و مربوط به جریانات پیش از انقلاب می‌شوند و بخش ۲مثنوی‌ها پس از نهضت سروده شده و بیشتر راجع به پیامبران و شهدای انقلاب، همچون شریعتی و همچنین رویدادهای پس از انقلاب است؛ بخش انتهایی کتاب نیز شامل غزل‌های معلم است که برخلاف مثنوی‌ها توفیق چندانی بین عموم و خصوص مخاطبان ادبیات پیدا نکرده‌اند. این کتاب یکی از بهترین نمایندگان شعر انقلاب است و دارای ۲۱ مثنوی در ۲ بخش، مثنوی ۱ و مثنوی ۲ و ۴۴ غزل است.

آیا از پس خواندن این کتاب برمی آیید؟!

این مجموعه بیش از آن که در میان عامه مردم معروف باشد، در میان خواص و اهالی شعر و ادب طرفدار دارد و همانطور که معلم را شاعر شاعران نامیده اند، طبیعی است اشعار معلم نزد شاعران دیگر و کسانی که خود تجربه و پیشینه بسیار در شعر دارند یا مخاطبان قدیمی ادبیات هستند معروف تر باشد تا بین عامه مردم؛ علی الخصوص که ایشان با به‌کارگیری ترکیب های پیچیده و دشوار و لغات کهن و اسامی مخفف و تلمیحاتی که جز برای اهل مطالعه قابل درک نیست آگاهی عمیق خود را به مخاطبان جدی شعر اثبات می‌کند و شعر انقلاب را به کمال می رساند.

شعر هایی برای همیشه

مهمترین زمینه اشعار معلم حماسه و نقد اجتماعی است و این موضوعی بود که در میان جریانات و اتفاقات انقلاب اسلامی نظر مخاطبان بسیاری را به خود جلب کرد؛ مثنوی های انقلابی و دینی معلم در سال‌های پیش از انقلاب و ابتدای انقلاب برای مردم رنج دیده ی خسته از روزگار ستم شاهی، همچون مرهمی بر جراحت‌های روح داغ دیده ایشان بود و علاوه بر آن سخن گفتن از آزادی، حقیقت جویی، مبارزه، امید و نوآوری چیزی نیست که منحصر به دوران خاصی باشد؛ لذا هنوز هم این اشعار برای قلب های زخم دیده از بی‌عدالتی و خفقان همچون آب حیات گوارا و زندگی بخش اند.

نقد کتاب

تابه‌حال جلسات بسیاری در نقد و بررسی شعر معلم برگزار شده است؛ در یکی از این جلسات که در ۱۰/ ۳ / ۱۳۸۸ برگزار شد با حضور منتقدان بزرگ و سرشناسی همچون یوسف علی میرشکاک و محمدرضا ترکی، شعر معلم بار دیگر از زیر ذره بین شاعران و منتقدان با تجربه سرفراز بیرون آمد؛ محمدرضا ترکی که شاعر و منتقد دانشگاه است و روی کتاب رجعت سرخ ستاره ویرایش و شرحی نوشته است تنها ایراد شعر معلم را این دانست که کسی نتوانسته سبک او را گسترش بدهد و هرچند سبک در نوع خود به کمال رسیده است ولی همه در دنباله روی از آن ناکام می‌ماند تقی دخت دلیل این که خیلی‌ها به شعر معلم نزدیک نمی‌شوند را غریبی اشعار دانست و این را هم یک نوع زیرکی تعبیر کرد چرا که معلم با وجود اینکه بسیار توانا در گفتن اشعار ساده و روان است با این حال اشعار سخت و معماگونه می‌گویند که این خود نوعی معما است. در انتهای جلسه علی معلم شاعر کتاب رجعت سرخ ستاره خود به پای تریبون آمد و خود را با عناوین شبانزاده آخوندزاده و کشاورز معرفی کرد، سخن از کوچی اجباری به میان آورد و گفت که ما مجبوریم تنها سبک‌ترین‌ها و سنگین‌ترین‌ها را برداریم تا در منزل بعدی دست خالی نباشیم؛ همان‌طورکه فردوسی نیز چنین کرد و اگر او برای ما شاهنامه را برجا نگذاشته بود گذشته ایران زمین از دست رفته بود.

رجعتی دوباره به ادبیات کهن پارسی

ادبیات معاصر همچون بوستان پهناوری است که در آن هر شاعری همچون یک درخت ویژگی های خاص خود را دارد اما درختی می تواند در طوفان های حوادث و تغییرات ادبی پایدار بماند که ریشه داشته باشد و ریشه های شاعران در خاک ادبیات کهن است که آنها را از توفان های ادبی گذر می دهد و به آنها سرسبزی و طراوت و پایداری می بخشد محمدعلی معلم دامغانی همچون درخت استواری در این بوستان با ریشه هایی که در عمق خاک ادبیات کهن ایران ریشه دوانده اند با یگانه کتاب نظم خود (رجعت سرخ ستاره) در ظاهر به شیوه انسان های امروز سخن می گویند اما در باطن حامل میراث کهن ادبیات فارسی هستند که در حقیقت ثقیل ترین وظیفه یک شاعر را در حیطه عمل به انجام رسانده اند؛ یعنی حفظ میراث ادبی و عقاید بومی با بازگو کردن آنها به زبان مردم این روزگار! ادبیات فارسی ستاره سرخی است که درخشان تر از هر ستاره دیگری در آسمان ادبیات جهان می‌درخشد و رجعت سرخ ستاره در حقیقت بازگشتی به این ادبیات بی‌نظیر است؛ بازگشتی با قوت سبک خراسانی، عواطف سبک طراحی‌، پیچیدگی سبک هندی و شیوه نو و نیمایی. استاد معلم همچون صیادی ماهر و کاردان از هر دوره و بخشی از اقیانوس ادبیات ایران مرواریدی صید کرده و در گنجینه نظم خود گرد آورده تا ارمغانی باشد برای کسانی که هنوز هم در این روزگار با یافتن سیمرغ وجودی خود و با گذر از هفت وادی معرفت در درون خود به این قدرت و معرفت ادبی دست یافته اند تا این گنجینه را بیابند و از آن بهره جویند.

خلاصهٔ رجعت

بخش اول مثنوی ها با ماجرای شب قدر و شباهت آن با انقلاب اسلامی آغاز شده است و اشعار آن از یکی شدن و اتحاد امت اسلامی برای کمک به ظهور حضرت مهدی(عج)روایت میکند. مثنوی های این بخش مربوط به وقایع پیش از نهضت اسلامی و شهدای آن دوران است؛ مانند «به دستگیری روح خدا سفر بهتر» که به یاد شهید جمال زاده و شهدای کشتار دسته جمعی قم سروده شده است پس از توصیف غروب عاشورا در آخرین مثنوی بخش اول همگام با به وقوع پیوستن نهضت اسلامی اشعار هم رنگ تازه ای به خود می گیرند و انعکاس اتفاقات ابتدای انقلاب در قلم شاعر می شوند.« هلا ستاره احمد هلا ستاره صبح» نخستین مثنوی این بخش به مناسبت میلاد حضرت رسول(ص) سروده شده است چندین مثنوی نیز اختصاصاً به یاد دکتر شریعتی سروده شده اند ازجمله مثنوی« به هر که میرود بگو که گاه تر به گاه تر »یا«ما وارثیم؛ وارث زنجیر یکدیگر»مثنوی «کدام جرأت یاغی پیام خواهد برد؟»نیز در سوگ آیت الله طالقانی است و به ایشان تقدیم شده است اما غزلیات معلم دارای درون مایه ای غنایی و عرفانی هستند در غزلی از این مجموعه شاعر سروده است: « دلم ز گریه بی گاه خویشتن شاد است ز سیل خانه ما هست اگر که آباد است به دولت غمت از عالمی رها شده ایم اسیر خویشتن است آنکه از تو آزاد است یا غزل زیبای «مقیم خانه زنجیر»با مصرع : در عین شوق از گل و مل سیر شد دلم تقدیر عشق بود و جوان پیر شد دلم خون شد در اشتیاق عروس توهمی دستان سرای گلشن تصویر شد دلم غزلیات این بخش همه فارغ از ماجراهای سیاسی و حماسی از عالم عشق و عرفان سخن می‌گویند و خواننده اشعار را از دل اقیانوس فرهنگ ایرانی اسلامی تا قله های ادبیات کلاسیک با خود همراه میکنند.

سبک کتاب

مثنوی های معلم با ویژگی هایی همچون:

۱_ پیچیدگی و درشتی زبان

۲_ استفاده از اوزان بلند در مثنوی

۳_ به کارگیری کلمات مهجور و گرایش به باستان گرایی

۴_ نوآوری در آوردن قافیه و ردیف (موسیقی کناری)

۵_ استفاده از تکنیک تکرار

۶_ پرش ها و سکته های وزنی

۷_ استفاده از تکنیک زبانی قطع جمله

۸_ بهره گیری از جملات معترضه

۹_ استفاده از آرایه معنوی تمثیل

در ساختار و با مفاهیم و اشارات دینی، عرفانی اساطیری، تاریخی، اجتماعی و با روحی نو و کلاسیک که در هم آمیختگی عرفان و حماسه را در آن می‌توان دید موجب می‌شود او را از جمله شاعرانی دارای زبان و سبک خاص شعری به حساب بیاوریم. معلم نه نتها از جمله مقتدرترین مثنوی سرایان انقلاب است بلکه در سرودن ترانه و تصنیف های عامه پسند نیز سرآمد است؛ به طوری که گرچه اشعارش برای رویداد خاصی سروده شده است؛ پس از سالیان متمادی نیز به نظر می رسد معنای دیگری از آن استنباط می‌شود و به شعر این زمانی بدل شده است. ویژگی های سبکی معلم در این مجموعه استفاده وافر از عناصر شعری قدیم و پیروی از قصیده سرایان و مثنوی سازان دوره های کلاسیک مخصوصاً ناصرخسرو است. عرفان همانند روحی کهن در تار و پود اشعار معلم ریشه دوانده و قلم او مرزهای حماسی و عرفانی را در هم آمیخته و به آنها مفهومی نو بخشیده که همین در آمیختگی عرفان و حماسه خود، مهم ترین ویژگی سبکی مثنوی های معلم است..

وقتی رجعت سرخ ستاره از دل انقلاب گل میکند

مثنوی های محمد علی معلم حال و هوای سیاسی، اجتماعی و دینی سال‌های اول انقلاب را در خود منعکس می کند و با توجه به پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ و نخستین چاپ کتاب رجعت سرخ ستاره در سال ۱۳۶۰ که دربرگیرنده مفاهیم اجتماعی، دینی و حماسی نیز می باشد دور از ذهن نیست که معلم نفس به نفس وقایع و اتفاقات انقلاب قلم زده است. بسیاری از مثنوی ها برای یک رویداد خاص در انقلاب سروده شده اند؛ مانند: «سیه پوش برادر سپیده را کشتند» که در سوگواری شهید شریعتی در ۳۱/ ۱ / ۱۳۵۶ سروده شده یا «در آ ز فتنه عقرب شبی به خانه میزان» که در سوگ علامه طباطبایی و با اشاره به کتاب المیزان سروده شده است. ویژگی برتر اشعار معلم در این است که در اگرچه این اشعار برای رویداد خاصی سروده شده اند قابلیت تطبیق خود با زمان را دارند و به شعر این زمانی بدل شده‌اند و به طور کلی به دلیل محتوای کتاب و چاپ شدن آن در سال های اول انقلاب برآمده از دل مردم اما با زبانی فاخر و دشوار است که در همان سال‌ها نیز با استقبال گسترده مردم مواجه شد و این شاعر برجسته تنها با یک مجموعه شعر توانسته است در دهه‌های اخیر همواره حضوری تاثیرگذار در ادبیات کشور داشته باشد.

نشست‌های خبرساز دربارهٔ کتاب

در نشست نقد و بررسی مجموعه شعر رجعت سرخ ستاره در محل کانون ادبی زمستان و با حضور محمد علی معلم دامغانی،سعید بیابانکی و جمعی از دانشجویان به نقد این کتاب به طور تخصصی پرداخته شد و در انتهای جلسه نیز استاد معلم با اشاره به شاهنامه گفت:« در قرن اخیرانگار حرف ها تمام شده نقطه گذاشته و آمدند سرخط شده عصر دیجیتال؛ فقط توی این جریان یک مرد می خواهد که مثل فردوسی در این کوچه عظیم سبک ترین و سنگین ترین ها را به نفع ملت های مشرق بردارد تا در منزل بعدی دست خالی نباشیم و چیزی برای گفتن داشته باشیم.»

اظهارنظر صاحب نظران

محمدرضا ترکی:« در این عصر تنها جایی که می توان اعلام کرد یک سبک در حال اتفاق افتادن است در کارهای معلم است!» ترکی این شیوه پختگی در کلام معلم را به خاطر کسب این دانش به شیوه گذشتگان دانست نه تحصیل از دانشگاه. وی تنها ایراد اشعار معلم را این دانست که کسی نتوانسته سبک او را گسترش دهد. سیدابوطالب مظفری:« هنوز زمانی که وارد جریان شعر نشده بودم و با شاعران آشنا نبودم، یک سری مطالعات شعری داشتم. مطالعاتم روی اخوان و شاعران نوپرداز بود که اول با آنها آشنا شدم بعد یک روز به طور تصادفی در یک تابلو که در مورد عاشورا نوشته بود خواندم گزین شدند و سوار گزیده را کشتند سیه پوش برادر سپیده را کشتند عاشق رجعت سرخ ستاره شدم و فهمیدم شعری که علی معلم گفته برای دکتر شریعتی است.»

یوسف‌علی میرشکاک معتقد است مشکل عمده مخاطبان با شعرمعلم، شعر سرشار از واژگان پیچیده و اشاره های پیاپی به اساطیر و داستان های رمزی و در یک کلام شعری است سخت و دیریاب. او میگوید معلم شاعر شاعران است و در مصاحبه ای که او با ایرنا داشت اظهار کرد:« بعد از بیدل شاعری بزرگ تر از معلم نداریم!» میرشکاک در پایان تأکید کرد:« شعر یک هبه الهی است که بر زبان شاعر فرود می آید. شاعر واسطه بیان حقایق الهی است و ناپسند است که این هبه الهی را پایان یافته در نظر آوریم، تا امثال علی معلم ها هستند شعر هم هست.»

محمدرضا تقی‌دخت:« در اشعار سروده شده از مشروطه به این طرف، پرسش‌های درستی نکردیم و تا حدی درگیر روزمرگی بودیم و مطالب کوچکی مطرح شد اما در این میان اشعار معلم با مسائل بزرگتر و تفکرات عمیق تر خودش را نشان داد.»

پرویز عینی:«مثنوی استاد معلم هنوز تازگی دارد هنوز برای شعر ما راهگشاست و پس از گذشت سه دهه از نشر آن هنوز ابعاد کشف نشده ای دارد!»

رضا اسماعیلی:« شاید اغراق نباشد اگر بگوییم معلم چیزی در حدود ۷۰ درصد مثنوی هایش را در اوزان بلند عروضی گفته است؛ در گذشته زبان فارسی به این اوزان غریب و نا مطبوع می‌گفتند زیرا طبع آزمایی در این وزن ها کاری سخت، دشوار و توان فرساست که از عهده هر کسی بر نمی آید دلیل دیگر این نام‌گذاری خوش ننشستن این اوزان به ذایقه خواننده است؛ چرا که اکثر خوانندگان شعر دوست دارند شعری را زمزمه ‌کنند که در وزن ریتمیک و و مطبوع سروده شده باشد؛ به خاطر اینکه خواندن اشعاری که در اوزان بلند سروده شده هنر و مهارتی بیش از استعداد یک خواننده معمولی طلب می کند!»«صاحب نظران درباره رجعت سرخ ستاره چه گفتند؟!». بازبینی‌شده در ۲۲ مرداد ۱۳۹۸. 

نظر خود نویسنده دربارهٔ کتاب

ز دست کوته خود زیر بارم این قدر هست که مرا در انتشار این مجموعه، هرگز رغبتی نبوده است. پافشاری بعضی از ارباب فتوت به تشویق و دلگرمی من، این داغ را بر گرده ادب فارسی نهاد. «وه که چه طعنه زنند بر من و باز هم بر من شاعران» شاید که به حرمت نام و یاد آن عزیزان که بر زبان قلم رفته است، اهل معنی در این هرزه دراییها به دیده اغماض بنگرند و بر این بیچاره ببخشایند.

سفری در کتاب

شعر زیبای باور کنیم سکه به نام محمد(ص) است از مهمترین و مشهورترین اشعار این مجموعه است؛ نام کتاب هم از آن گرفته شده است :

باور کنیم رجعت سرخ ستاره را میعاد دستبرد شگفتی دوباره را باور کنیم رویش سبز جوانه را بهام مرد خیز غبار ترانه را باور کنیم ملک خدا را که سرمد است باور کنیم سکه به نام محمد(ص) است...

و مثنوی بلند دیگری از استاد معلم با نام هجرت:

این فصل را با من بخوان باقی همه فسانه است این فصل را بسیار خواندم ،عاشقانه است...

و یا مثنوی: تاوان این خون تا قیامت ماند بر ما... که تقدیم شده است به سالار شهیدان امام حسین (ع).

و در بخش غزل ها، غزل های زیبایی مانند« بادیه دشوار» با مطلع:

پای پر آبله و عزم گریز و دل تنگ ببرد دادم از این کوی به پهلوی دیگر کودکان بدرقه کردند دوگامیم به رفق از من آشفته تری هست در این کوی مگر؟...

از جمله دیگر اشعار معروف ایشان هست شعر خلیج فارس: ز تیغ و دشنه فریاد مرد و زن رستید اگر زمین و زمان گنگ و گیج خواهد ماند ملتی که خصم بی شرف دارد همچو ما هماره سر به کف دارد ای خسان گر آدمی شما هستید جانور بر آدمی شرف دارد...

مشخصات کتاب‌شناختی

مجموعه مثنوی ها و غزل های محمد علی دامغانی شاعر بزرگ انقلاب با نام رجعت سرخ ستاره نخستین بار در سال ۱۳۶۰ منتشر شد و پس از آن تا سال ۱۳۹۰ به چاپ هفتم خود نیز رسید و با قطع رقعی و در تعداد ۲۵۰۰نسخه با قیمت ۱۹۰۰۰ تومان وارد بازار کتاب شد.

پیوند به بیرون

• ‏ «رجعت معلم را نقد کردند». روزنامه کیهان، ۱۶خرداد۱۳۸۸. بازبینی‌شده در ۲۹تیر۱۳۹۸. 

• «گپ و گفت مفصل فارس با سیدابوطالب مظفری». خبرگزاری فارس، ۱۳۹۲/۹/۱۲. بازبینی‌شده در ۲۸مرداد۱۳۹۸. 

• «پنجره ایی به شعر علی معلم دامغانی». شهرستان ادب، ۱۲بهمن۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۲۸مرداد۱۳۹۸. 

• «نقد شعر علی معلم دامغانی». ادبستان، دوشنبه18 آذر 1387. بازبینی‌شده در ۲۸مرداد۱۳۹۸. 

• «تاملی اجمالی در زبان سبک و ساختار شعری محمد علی معلم دامغانی». پورتال اهل بیت (ع) _وابسته به مجمع جهانی اهل بیت (ع)، ۱۴تیر۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۲۸مرداد۱۳۹۸.