بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی

بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی
نویسنده	لیلا سیدقاسم
ناشر	انتشارات هرمس
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۹۶
شابک	‎۹۷۸-۶۰۰-۴۵۶-۰۰۵-۴
تعداد صفحات	۳۹۲
موضوع	بررسی بلاغت تاریخ بیهقی
زبان	فارسی
نوع رسانه	کتاب
طراح جلد	واحد گرافیک هرمس

کتاب بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی حاصل رسالهٔ دکتری لیلا سیدقاسم است. این پژوهش ساختار‌های نحوی یکی از شاهکار‌های نثر فارسی، تاریخ بیهقی را بررسی می‌کند.

برای آنانی که کتاب را نخوانده‌اند

بیهقی و کتاب تاریخش

تاریخ بیهقی یا تاریخ مسعودی، نوشتهٔ ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی است که موضوع اصلی آن تاریخ پادشاهی «مسعود غزنوی» و دودمان غزنوی است. این اثر نه تنها یک کتاب تاریخی حاوی اطلاعات ناب و منحصر‌به‌فرد، بلکه یک اثر ادبی شاخص و نادر نیز هست. نثر این کتاب مانند دیگر کتاب‌های تاریخی نیست، بیهقی با مطالعات فراوان و نبوغ ذاتی‌اش نثری خلق کرده که هم اهمیت تاریخی دارد و هم بر وزن ادبیات و نثر فارسی افزوده است.

کتاب سیدقاسم در یک نگاه

متن بیهقی را از منظر‌های مختلف می‌توان بررسی کرد. «بلاغت ساختار‌های نحوی در تاریخ بیهقی» کتابی است که متن تاریخ بیهقی را از جنبهٔ بلاغت بررسی کرده است. یعنی با تحلیل خط به خط این کتاب به روش علمی، ویژگی‌هایی را نشان می‌دهد که تاریخ بیهقی را ممتاز از متون دیگر، و ابوالفضل بیهقی را نویسنده‌ای نخبه معرفی می‌کند. این پژوهش جزء آندسته از مطالعات زبانی قرار می‌گیرد که یک سر آن با دستور زبان و نحو و سر دیگر آن با زیبایی‌شناسی و بلاغت در پیوند است. این پژوهش بر‌اساس نظریهٔ نظم جرجانی شکل گرفته و بخش‌های اصلی آن حول شش موضوع مرتبط با ساختار‌های نحوی تنظیم شده است.

دربارهٔ بلاغت

مفهوم

بلاغت، یکی از فنون اصلی و مهم ادب گفتاری و نوشتاری است.

از ریشهٔ بَلَغَ، به معنای رسیدن گرفته شده و در اصطلاح به معنای چیره‌زبانی،شیوا‌سخنی،‌فصاحت و زبان‌آوری است. از نظر اصطلاحی تعاریف متعددی دارد، اما آنچه در همهٔ این تعاریف مشترک است، ویژگی خاص و ذاتی بلاغت، یعنی «تاثیر‌گذاری» است.

پیشینه

اصل و منشاء بلاغت به عرب، و شروع آن به طور جدی به قرون دوم و سوم هجری باز‌می‌گردد. زمانیکه ادبای عرب در زمینهٔ اعجاز قرآن و بلاغت آن به تحقیق و بررسی پرداختند. بلاغت در مشرق زمین، بیشتر در حیطه‌های دینی بوده اما در سرزمین‌های غربی مثل یونان و روم، دانش و هنری مستقل به حساب می‌آمده است.بلاغت از نظر ارسطو: «هنر کشف و کاربرد وسایلی برای ترغیب و تهییج شنونده».

بلاغت در ایران پیش از اسلام

مبانی بلاغت در زبان پهلوی از متون دین زرتشتی سرچشمه می‌گیرد. اما از آن متون نشانی باقی نمانده و آنچه موجود است بیشتر تفسیرات و تأویلات موبدان زرتشتی است.

ضرورت پرداختن به بلاغت خاص زبان فارسی

خانم سیدقاسم به نقل از دکتر حق‌شناس می‌گوید: در زبان فارسی مبانی بلاغت تاکنون تحت‌ تاثیر زبان عربی بوده و اکنون نیز از شیوه‌های نو تحلیل متن در غری متأثر است. همین دلیل کافیست برای پرداختن به بلاغت خاص زبان فارسی.

بلاغت در ایران یکی از مهمترین ابزار‌های نقد ادبی است. اما آنگونه که انواع ادبی گسترش یافته، این شیوه از نقد رشد نیافته است؛ بنابراین برای بررسی متون ادبی از جنبهٔ زیبایی‌شناسی قدرت کافی را ندارد و نیازمند احیاست. احیای بلاغت در زبان فارسی، در درجهٔ اول مستلزم بازخوانی بلاغت سنتی و همزمان با آن در گرو رجوع به متون درجهٔ اول ادبیات فارسی، نظیر «تاریخ بیهقی» است. باید با رفتن به سراغ شاهکار‌های ادبی، آنچه سازندهٔ این شاهکار‌هاست را پیدا کرده و بلاغتمان را تقویت کنیم؛بلاغت ما دیگر پاسخگوی متون نیست.

جرجانی و انقلاب بلاغت

عبدالقاهر بن محمد بن عبدالرحمن ابوبکر ادیب، نحوی و نظریه‌پرداز بلاغت در قرن پنجم بوده است. او در خانواده‌ای ایرانی در جرجان زاده شد و هرگز از آنجا بیرون نیامد حتی به قصد تحصیل. جرجانی در قرن پنجم انقلاب بلاغت را رقم زد. دو کتاب دلائل الاعجاز و اسرار البلاغة او که اولی به دانش معانی و دومی به دانش بیان اختصاص دارد مبنای بلاغت عرب قرار گرفت. بلاغیون بعد از جرجانی همگی کم و بیش مفسران آرای او بودند.

نظریه نظم جرجانی

این نظریه از یک سو با نظم و از سوی دیگر با بلاغت مشترک است. در یک کلام یعنی یافتن روابط نحوی در میان کلمات شفیعی کدکنی درکتاب موسیقی شعر می‌گوید: « امتیاز هر اثر ادبی از دیدگاه جرجانی به دلیل وجود نظم است. منظور از نظم، وزن نیست؛ بلکه بافت کلام است. با این دیدگاه، نظم خاص شعر نیست بلکه ممکن است کلامی موزون ولی فاقد نظم باشد و کلامی منثور و دارای نظم باشد».ٔ

پژوهشی نو و کاربردی

شاید بتوان گفت دلیل شکل‌‌گیری این کتاب بر مبنای این ضرورت بوده که ما معمولا در سرزمینی که سرزمین شعر می‌خوانیمش، بیشتر در قید و بند بررسی شعر بوده‌ایم تا نثر. به قول نگارنده: شعر یا کاکرد عاطفی زبان در این سرزمین همیشه در حال پیشتازی بوده. اما نثر یا کارکرد ارجاعی زبان، گونهٔ غریبی است که به دلیل دور افتادن از وجه غالب تفکر ایرانیان قرن‌ها در حاشیه و بی‌معیار و محک مانده است. پژوهش «سیدقاسم» هم از حیث موضوع و هم از حیث پرداخت، پژوهشی است با روش مبتکرانه که می‌تواند راهگشای محققان بعدی باشد.

چرا باید این کتاب را خواند

اهمیت نگارش این کتاب به نثر فارسی و تاریخ بیهقی باز‌می‌گردد که به دلیل فاصله‌ای که از شعر دارد، از جنبه بلاغت بررسی نشده درحالیکه بیهقی‌شناسان از همان ابتدا بر فصاحت و بلاغت آن تاکید داشته‌اند. تاکنون ادبیّت بیهقی از لحاظ صنایع شعری، موسیقی و روایت‌پردازی بررسی شده است؛ اما تاکنون از حیث ساختار‌های نحوی مطالعه نشده و آنچه گفته یا نوشته شده، اهل ادب را قانع نکرده است زیرا، این‌ها همه هست، اما هنر اصلی بیهقی نیست. نویسنده امیدوار است با تشریح بلاغت ساختار‌های نحوی در تاریخ بیهقی، دریچه‌ای به روی اسباب زیبایی‌شناسی این کتاب بگشاید به گونه‌ای که بتوان به راز تفرد و یگانگی این اثر پی ببرد.

انگیزه‌های درونی و بیرونی نویسنده از این پژوهش

لیلا سیدقاسم می‌گوید: همیشه به نثر ادبی علاقه‌مند بودم. و در پی یافتن جواب این سوال که ادبیات چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟ سوال من دربارهٔ تاریخ ببیهقی این بود که، چه چیز‌هایی باعث می‌شود این متن تاریخی ماهیت ادبی پیدا کند؟ از طرفی به مطالعات زبانی روی متن، مطالعات میکروسکپی روی متن، خیلی علاقه‌مند بودم.

انگیزهٔ بیرونی‌ام تشویق دکتر شفیعی کدکنی بود. فکر می‌کنم ایشان در بیشتر کتابهایشان اشاره به بلاغت ساختار‌های نحوی دارند. و اینکه ساختار‌های نحوی هم باید از حیث بلاغت مورد مطالعه قرار بگیرد. وقتی با ایشان مطرح کردم خیلی با موضوع مورد نظر من یعنی‌،بلاغت ساختار‌های نحوی در تاریخ بیهقی موافق بودند. در کل، انگیزه‌های درونی و موافقت دکتر شفیعی باعث شد موضوع جدی شود و من پیگیری کنم.

خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب

این کتاب از سه بخش تشکیل شده است. بخش اول به پایه‌های نظری بلاغت ساختار‌های اختصاص دارد، و نویسنده در آن از مفهوم بلاغت، شکل‌گیری و بعد از آن از نوسازی آن، بلاغت در سبک‌شناسی و جوهرهٔ دانش معانی سخن گفته است. در این بخش ما با نظریهٔ فوق‌العاده مبتکرانهٔ جرجانی، یعنی نظریهٔ نظم مواجه می‌شویم و می‌بینیم که آرای این زبان‌شناس قرن پنجمی چه قرابت‌های عجیبی با زبان‌شناسی نوین دارد. نویسنده در باب اول کتاب به پیشینهٔ تحقیقات جرجانی و همینطور مفاهیم بنیادین نظریهٔ او می‌پردازد.

جرجانی معتقد بود هیچ دو عبارتی مطلقا مترادف همدیگر قرار نمی‌گیرند و هر عبارتی نظم بهتری دارد فصیح‌تر است. او فصاحت را در کلام دنبال می‌کرد نه در کلمه و برای همین کلیت متن برایش همچون بافت یک پارچه اهمیت داشت. او با پیش کشیدن نظریهٔ نظم از اولین کسانی است که از جدل میان «لفظ» و «معنا» خارج شد و سعی کرد این موضوع قدیمی را از دوگانگی خلاصی بخشد. بین آرای جرجانی و زبان‌شناسان و فیلسوفان مدرنی نظیر سوسور، هلیدی، چامسکی و باختین قرابت‌های بسیاری می‌توان یافت.

چرا باید این کتاب را خواند

نبتسنمش

برای آنانی که کتاب را خوانده‌اند

اظهارنظرها

نقدهای مثبت

پیشنهاد دانشنامهٔ خانم قریب چنین است:

منابع

• سیدقاسم، لیلا (۱۳۹۶). بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی ابتهاج. تهران: هرمس. ص. ۶۶. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۴۵۶۰۰-۵-۴.