فرهنگ سُغدی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴۳: | خط ۴۳: | ||
==== سغد و سغدی را بهتر بشناسیم؟==== | ==== سغد و سغدی را بهتر بشناسیم؟==== | ||
نام سُغد که هم به زبان و هم به قوم اطلاق می‌شود، در سنگ‌نوشته‌های داریوش و خشاریارشا آمده است. در نقش‌رستم و آپادانای تخت جمشید نیز نگارهٔ مردی سغدی بر دیوار پلکان قصر کشیده شده است. در نوشته‌های اوستایی، از جمله مهریشت و وندیداد و حتی در آثار هرودوت از سغد سخن رفته است. در روزگار ساسانی نیز نام سغد در کتیبه‌های پارتی آمده و جزو قلمرو شهریاری ساسانی ذکر شده است. <ref name=''رویدادی سترگ''/> خاستگاه زبان سغدی ابتدا درهٔ پنجکت و بخارا بوده و سپس به سمرقند رفته است. به‌طور کلی ازبکستان و تاجیکستان امروزی یا ورارود یا ماوراءالنهر را می‌توان به عنوان خاستگاه اصلی این زبان ذکر کرد. | نام سُغد که هم به زبان و هم به قوم اطلاق می‌شود، در سنگ‌نوشته‌های داریوش و خشاریارشا آمده است. در نقش‌رستم و آپادانای تخت جمشید نیز نگارهٔ مردی سغدی بر دیوار پلکان قصر کشیده شده است. در نوشته‌های اوستایی، از جمله مهریشت و وندیداد و حتی در آثار هرودوت از سغد سخن رفته است. در روزگار ساسانی نیز نام سغد در کتیبه‌های پارتی آمده و جزو قلمرو شهریاری ساسانی ذکر شده است. <ref name=''رویدادی سترگ''/> خاستگاه زبان سغدی ابتدا درهٔ پنجکت و بخارا بوده و سپس به سمرقند رفته است. به‌طور کلی ازبکستان و تاجیکستان امروزی یا ورارود یا ماوراءالنهر را می‌توان به عنوان خاستگاه اصلی این زبان ذکر کرد. | ||
خط سغدی ۲۲ علامت دارد و به سه گونه اصلی تقسیم می‌شود: خط سغدی که گونهٔ سمرقند نیز نامیده می‌شود. خط مانوی یا پالمیری که مانی آن را اختراع کرده و خط متونِ سغدیِ مانوی است. خط سریانی که خط متون سغدی مسیحی است.<ref name=''سغدیانه''/> | |||
سغدیان در هزارهٔ دوم پیش از میلاد مسیح در سمرقند و دره زرافشان ساکن بودند. در هزارهٔ نخست پیش از میلاد، جلگهٔ میان آمو دریا و سیر دریا (ماوراءالنهر) را از آنِ خویش کردند و همسایه سکاییان و خوارزمیان شدند. از سده ۴ تا ۶ پیش از میلاد نیز تابع هخامنشیان شدند. سمرقند مرکز سغدیان بود، اما پس از حمله اسکندر و تاراج این شهر، به سوی خاور کوچ کردند و در مسیر جاده ابریشم به داد و ستد و بازرگانی روی آوردند. بازرگانان سغدی در این روزگار به درباره چین راه یافتند و برای تهیه کالای مورد نیاز غرب داد و ستد می‌کردند. از این‌رو آنها پیوسته در خاور و باختر بودند. اینگونه بود که از خاور ابریشم چینی به سوی باختر (روم و یونان) و از باختر نیز هنر یونانی و ایرانی به خاک چین رسید.<ref name=''رویدادی سترگ''/> | سغدیان در هزارهٔ دوم پیش از میلاد مسیح در سمرقند و دره زرافشان ساکن بودند. در هزارهٔ نخست پیش از میلاد، جلگهٔ میان آمو دریا و سیر دریا (ماوراءالنهر) را از آنِ خویش کردند و همسایه سکاییان و خوارزمیان شدند. از سده ۴ تا ۶ پیش از میلاد نیز تابع هخامنشیان شدند. سمرقند مرکز سغدیان بود، اما پس از حمله اسکندر و تاراج این شهر، به سوی خاور کوچ کردند و در مسیر جاده ابریشم به داد و ستد و بازرگانی روی آوردند. بازرگانان سغدی در این روزگار به درباره چین راه یافتند و برای تهیه کالای مورد نیاز غرب داد و ستد می‌کردند. از این‌رو آنها پیوسته در خاور و باختر بودند. اینگونه بود که از خاور ابریشم چینی به سوی باختر (روم و یونان) و از باختر نیز هنر یونانی و ایرانی به خاک چین رسید.<ref name=''رویدادی سترگ''/> | ||
| خط ۷۶: | خط ۷۸: | ||
===سال‌شمار کتاب=== | ===سال‌شمار کتاب=== | ||
بدرالزمان قریب ۲۰ سال از عمر شریف خود را با تلاشی خستگی‌ناپذیر صرف جمع‌آوری واژگان این دانشنامه کرده است. | بدرالزمان قریب ۲۰ سال از عمر شریف خود را با تلاشی خستگی‌ناپذیر صرف جمع‌آوری واژگان این دانشنامه کرده است. ۱۵ سال مدت‌زمانی است که او در طول تدریس زبانهای میانه در دانشگاه تهران، به فیش‌برداری از واژگان و ترکیبات سغدی پرداخته است. | ||
آرایش و حروف‌چینی این کتاب کاری وقت‌گیر بوده که با همکاری حدود ۱۰ تن از ویراستاران و کارپردازان نرم‌افزار و داده‌پردازی انجام شده است. | |||
مرحله نهایی آماده‌سازی این کتاب برای چاپ نیز ۵ سال زمان می‌برد. | |||
===خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب در حد دو بند=== | ===خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب در حد دو بند=== | ||
| خط ۱۳۳: | خط ۱۳۷: | ||
=====ابوالقاسم اسماعیل‌پور===== | =====ابوالقاسم اسماعیل‌پور===== | ||
اسماعیل‌پور در نقد بخش‌هایی از فرهنگ سغدی، کاربرد برخی از واژگان را در این اثر شایسته نمی‌بیند و معتقد است که باید به جای کاربرد واژه استپ از جلگه، لیست به جای فهرست، ژنرال به جای اسپهبد، کانال‌کشی به جای زه‌کشی و ... استفاده می‌شد. وی همچنین آوردن نمونه‌های کوتاه متون به خط سغدی، مانوی و سریانی با حرف‌نوشت و آوانویسی در دیباچه اثر را برای آشنایی مستقیم پژوهندگان ایرانشناسی ایرانی لازم می‌داند. <ref name=''رویدادی سترگ''/> | اسماعیل‌پور در نقد بخش‌هایی از فرهنگ سغدی، کاربرد برخی از واژگان را در این اثر شایسته نمی‌بیند و معتقد است که باید به جای کاربرد واژه استپ از جلگه، لیست به جای فهرست، ژنرال به جای اسپهبد، کانال‌کشی به جای زه‌کشی و ... استفاده می‌شد. وی همچنین آوردن نمونه‌های کوتاه متون به خط سغدی، مانوی و سریانی با حرف‌نوشت و آوانویسی در دیباچه اثر را برای آشنایی مستقیم پژوهندگان ایرانشناسی ایرانی لازم می‌داند. <ref name=''رویدادی سترگ''/> | ||
===نظر خود نویسنده دربارهٔ کتاب=== | ====نظر خود نویسنده دربارهٔ کتاب==== | ||
قریب نگارش فرهنگ سغدی را «پرزحمت» و «زمانبر» عنوان کرد و گفت: «تا قبل از آن هیچ كتاب، متن یا مقاله‌ای در این مورد وجود نداشت و مجبور بودم الفبای این كار را از ابتدا و كلمه به كلمه شروع كنم...مدت زمان زیادی را صرف این كار كردم كه ریشه تمام كلمات، مترادف‌ها یا نوع ریشه‌اش را به طرزی بیاورم كه یك راهنمای جامع و كامل برای دانشجویان باشد.این‌كه تلفظش چگونه است یا این‌كه چگونه نوشته می‌شود».<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://farhangemrooz.com/news/37928/%DA%AF%D9%81%D8%AA-%D9%88%DA%AF%D9%88-%D8%A8%D8%A7-%D8%AF%D9%83%D8%AA%D8%B1-%D8%A8%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%B1%DB%8C%D8%A8-%D9%85%D9%88%D9%84%D9%81-%D9%81%D8%B1-%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%B3%D8%BA%D8%AF%DB%8C-%D8%B1%D8%A7%D9%88%DB%8C-%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%A7%DB%8C|عنوان =گفت‌وگو با روای زبانهای از یادرفته|ناشر = فرهنگ امروز|تاریخ انتشار =|تاریخ بازدید =}}</ref> | قریب نگارش فرهنگ سغدی را «پرزحمت» و «زمانبر» عنوان کرد و گفت: «تا قبل از آن هیچ كتاب، متن یا مقاله‌ای در این مورد وجود نداشت و مجبور بودم الفبای این كار را از ابتدا و كلمه به كلمه شروع كنم...مدت زمان زیادی را صرف این كار كردم كه ریشه تمام كلمات، مترادف‌ها یا نوع ریشه‌اش را به طرزی بیاورم كه یك راهنمای جامع و كامل برای دانشجویان باشد.این‌كه تلفظش چگونه است یا این‌كه چگونه نوشته می‌شود».<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://farhangemrooz.com/news/37928/%DA%AF%D9%81%D8%AA-%D9%88%DA%AF%D9%88-%D8%A8%D8%A7-%D8%AF%D9%83%D8%AA%D8%B1-%D8%A8%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%B1%DB%8C%D8%A8-%D9%85%D9%88%D9%84%D9%81-%D9%81%D8%B1-%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%B3%D8%BA%D8%AF%DB%8C-%D8%B1%D8%A7%D9%88%DB%8C-%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%A7%DB%8C|عنوان =گفت‌وگو با روای زبانهای از یادرفته|ناشر = فرهنگ امروز|تاریخ انتشار =|تاریخ بازدید =}}</ref> | ||
===منبع‌شناسی (پایان‌نامه و مقاله نوشته شده دربارهٔ کتاب)=== | ===منبع‌شناسی (پایان‌نامه و مقاله نوشته شده دربارهٔ کتاب)=== | ||
نسخهٔ ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۸، ساعت ۰۷:۴۸
| فرهنگ سُغدی | |
|---|---|
 فرهنگ سُغدی | |
| نویسنده | بدرالزمان قریب |
| ناشر | فرهنگان |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۴ |
| شابک | ۹-۶-۵۵۵۸-۹۶۴ |
| تعداد صفحات | ۶۵۰ |
| موضوع | دانشنامه |
| زبان | سغدی- فارسی- انگلیسی |
| نوع رسانه | کتاب |
| طراح جلد | مرتضی ممیز |
فرهنگ سُغدی دانشنامه‌ای سه زبانه (فارسی- انگلیسی- سغدی)از بدرالزمان قریب است. این اثر ابزاری مفید و راه‌گشا برای شناخت زبان سغدی و آشنایی با ادبیات و آثار به‌جامانده از این زبان است که روزگاری ایرانیان در بخش شمال خاوری ایران و آسیانه میانه بدان تکلم می‌کردند. این کتاب به عنوان مرجعی عظیم در حوزه شناخت زبانهای ایرانی میانه شرقی، یکی از ابزارهای اصلی پژوهشگران و ایرانشناسان داخلی و خارجی برای مطالعه نوشته‌ها و آثار سغدی به‌شمار می‌رود. به لطف این دانشنامه می‌توان بسیاری از واژگان مهجور و ناشناخته در شعر و ادبیات فارسی را کشف و معنا کرد و آنها را بار دیگر به عرصه پویای زبان بازگرداند.
برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند
آغاز با یک داستانک جذّاب دربارهٔ کتاب
مطالعات سعدی
بدرالزمان می‌گوید: خوشحالم که می‌بينم مطالعات زبان سغدی پي گرفته می‌شود و ديگر مثل گذشته كسی به جای «سُغدی» نمی‌گويد «مطالعات سَعدی»![۱]
با تحقیق و تتبع خستگی‌ناپذیر قریب، زبان سغدی پس از قرن‌ها خاموشی به‌طور جدی وارد میدان پژوهش شد و دیگر کمتر کسی در خواندن مقاله یا کتابی درباره سغدی، به اشتباه آن را سَعدی می‌خواند.
نامش بر سر زبان‌ها افتاد
محمد شکری فومنی شاگرد بدرالزمان قریب که سال‌ها در کنار استاد تلمذ کرده و اکنون خود یکی از پژوهشگران زبانهای میانه فارسی است، برای تحصیل عازم آلمان می‌شود، آنجا به ارزش جهانی کتاب استاد پی می‌برد: «روز اول که به دانشکده رفتیم، پایان‌نامۀ استاد قریب را جلوی ما گذاشتند و گفتند که ابتدا باید درستان را با این متن آغاز کنید!» برایمان عجیب و در عین حال شوق‌آفرین و افتخارآمیز بود که اثری که استاد قریب پس از سال‌های زحمت و محنت خلق کرده، اکنون در ردیف یکی از مهمترین مراجع و منابع در حوزه زبان‌شناسی دنیا به‌شمار می‌رود. «البته که آلمان‌‌ها، روس‌ها و انگلیسی‌ها خیلی خوب کار می‌کنند و دانشمندان بسیاری در سطح جهان داریم؛ ولی این منبع به‌عنوان منبع درجۀ یک برای محصلان این رشته است.» [۲] فرهنگ سغدی، نام قریب را در محافل ايران‌شناسی اروپا و آمريكا بر سر زبان‌ها انداخت.
سغد و سغدی را بهتر بشناسیم؟
نام سُغد که هم به زبان و هم به قوم اطلاق می‌شود، در سنگ‌نوشته‌های داریوش و خشاریارشا آمده است. در نقش‌رستم و آپادانای تخت جمشید نیز نگارهٔ مردی سغدی بر دیوار پلکان قصر کشیده شده است. در نوشته‌های اوستایی، از جمله مهریشت و وندیداد و حتی در آثار هرودوت از سغد سخن رفته است. در روزگار ساسانی نیز نام سغد در کتیبه‌های پارتی آمده و جزو قلمرو شهریاری ساسانی ذکر شده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه خاستگاه زبان سغدی ابتدا درهٔ پنجکت و بخارا بوده و سپس به سمرقند رفته است. به‌طور کلی ازبکستان و تاجیکستان امروزی یا ورارود یا ماوراءالنهر را می‌توان به عنوان خاستگاه اصلی این زبان ذکر کرد.
خط سغدی ۲۲ علامت دارد و به سه گونه اصلی تقسیم می‌شود: خط سغدی که گونهٔ سمرقند نیز نامیده می‌شود. خط مانوی یا پالمیری که مانی آن را اختراع کرده و خط متونِ سغدیِ مانوی است. خط سریانی که خط متون سغدی مسیحی است.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
سغدیان در هزارهٔ دوم پیش از میلاد مسیح در سمرقند و دره زرافشان ساکن بودند. در هزارهٔ نخست پیش از میلاد، جلگهٔ میان آمو دریا و سیر دریا (ماوراءالنهر) را از آنِ خویش کردند و همسایه سکاییان و خوارزمیان شدند. از سده ۴ تا ۶ پیش از میلاد نیز تابع هخامنشیان شدند. سمرقند مرکز سغدیان بود، اما پس از حمله اسکندر و تاراج این شهر، به سوی خاور کوچ کردند و در مسیر جاده ابریشم به داد و ستد و بازرگانی روی آوردند. بازرگانان سغدی در این روزگار به درباره چین راه یافتند و برای تهیه کالای مورد نیاز غرب داد و ستد می‌کردند. از این‌رو آنها پیوسته در خاور و باختر بودند. اینگونه بود که از خاور ابریشم چینی به سوی باختر (روم و یونان) و از باختر نیز هنر یونانی و ایرانی به خاک چین رسید.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
شهرهای بلخ، کاشغر، فرغانه و بخارا رشدی عظیم کردند و آیین بودا در میان شهرهای ثروتمند سغدی گسترش پیدا کرد. رگه‌هایی از آیین زردشتی، مانوی و مسیحی را نیز در سرزمین سغد می‌توان مشاهده کرد. سغدیان به آیین‌های خویش سخت دلبسته بودند؛ به‌همین سبب آثار سغدی دامنه وسیعی از ادبیات این خطه از جهان را تشکیل می‌دهد. متون بودایی، مانویی و مسیحی به زبان سغدی غنا و ارزش این زبان را چندین برابر کرده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
چرا سغدی، زبانی خاموش است؟
با نخستن حمله اعراب به ماوراءالنهر، زمان افول فرهنگ و زبان سغدی نیز آغاز شد. در سمرقند کشتاری عظیم شد و سرانجام بخارا و سمرقند به دست اعراب افتاد.از سده یازدهم میلادی به‌بعد، نفوذ زبان عربی، فارسی و ترکی سیر نابودی زبان سغدی را شتاب بخشید؛ به‌گونه‌ای که دیگر امروز این زبان جزو زبانهای خاموش به‌شمار می‌رود و تنها به یک گویش دورافتاده در دره رود زرافشان تبدیل شده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
آثار زبان سغدی
نامه‌های باستانی، متون بودایی، دستنوشتههای مانوی و مسیحی، اسناد کوه مُغ، کتیبه‌ها، سکه‌ها و سنگ‌نبشه‌های شمال پاکستان از جمله آثار ارزشمند این زبان به‌شمار می‌رود.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
یک بند در معرفی خلاصهٔ کتاب
فرهنگ سغدی دانشنامه‌ای سه‌زبانه در باب شناسایی زبان سغدی است. این فرهنگ که ۱۱۶۱۷ مدخل دارد، دو مقدمه به زبانهای فارسی و انگلیسی و سه بخش اصل در دل خود جای داده است.
دلیل شهرت
با نگاهی به پهنه عظیم آثار و ادبیات باقی‌مانده از زبان سغدی، جای‌خالی این فرهنگ نه‌تنها در ایران بلکه در جهان نیز احساس می‌شد. منبعی راه‌گشا و سودمند در زبان فارسی برای شناخت این زبان در دسترس پژوهندگان نبود. از این‌رو بدرالزمان قریب کمر همت بست و سال‌ها دل به جمع‌آوری و تدوین واژگان و لغات این زبان داد، تا اثری جهانی خلق کند و گره از کار پژوهشگران و زبان‌شناسان بگشاید. به‌همین جهت، فرهنگ سغدی و سایر آثار ارزنده‌ای که قریب درباره این زبان کمترشناخته‌شده تالیف یا ترجمه کرده، کمک شایانی به شناسایی این زبان و زبانهای مرتبط با آن کرده است؛ به‌نحوی که این اثر در حال حاضر محل ارجاع دانشمندان و ایرانشناسان اروپایی نیز هست.
بنابرین ارزش این واژهنامه زمانی معلوم می‌شود که بدانیم منابع فارسی درباره زبان سغدی اندک بوده و تقریبا تمامی منابع موجود در این زمینه از آثار همین مؤلف یا شاگردان اوست.
تقدیم به
بدالزمان اثر خود را به زنده‌یاد خواهر کوچک‌ترش مهری که در شصت‌سالگی درگذشت، تقدیم کرده است.
چرا باید این کتاب را خواند
در جای جای زبان و ادبیات فارسی می‌توان ردپای واژگان و ترکیبات سغدی را یافت. از این رو شناخت این زبان خاموش که روزگاری زبان بسیاری از ایرانیان بوده و آثار و ادبیات فراوانی به این زبان نوشته شده است، می تواند به کشف بخش مهمی از فرهنگ و تمدن ایرانیان کمک شایانی کند. از واژه‌های بسیار زیبای سغدی که به‌یادگار در زبان فارسی باقی مانده، می‌توان به این واژگان اشاره کرد: بت، فرخار، کشاورزی، پردو و ... خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
به‌همین جهت مطالعه کتاب فرهنگ سغدی به عنوان دانشنامه‌ای جامع و راهنما برای قرائت و تصحیح متون کهن فارسی، واژه‌گزینی و واژه‌سازی راه‌گشاست و بسیاری از واژگان مبهمی که قبلا خوانده نشدند، به‌یاری این کمک کشف و روشن می‌شوند.
برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند
آغاز با یک داستانک جذّاب دربارهٔ کتاب
اثر ارزنده قریب محل رجوع بسیاری از اساتید و دانشمندان ایرانی و اروپایی است. حتی دانشمندانی که چندان زبان سغدی را نمی‌شناختند، به کمک این کتاب با آن آشنا شدهاند. دوشن گیمن -استاد پیشین رشتهٔ زبانهای ایرانی در دانشگاه لیژ (بلژیک)- میگفت: «من با این کتاب با یکی از شاگردانم سغدی میخوانم.» بسیاری از پژوهشگران خارجی از جمله پروفسور وِرنِر زوندرمان پژوهشگر سرشناس زبانهای ایرانی میانه و مطالعات مانوی نیز در آخرین مقالات خود به این کتاب ارجاع داده اند. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
جوایز کتاب
فرهنگ سغدی در سال ۱۳۷۴ به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزیده شد.
سال‌شمار کتاب
بدرالزمان قریب ۲۰ سال از عمر شریف خود را با تلاشی خستگی‌ناپذیر صرف جمع‌آوری واژگان این دانشنامه کرده است. ۱۵ سال مدت‌زمانی است که او در طول تدریس زبانهای میانه در دانشگاه تهران، به فیش‌برداری از واژگان و ترکیبات سغدی پرداخته است. آرایش و حروف‌چینی این کتاب کاری وقت‌گیر بوده که با همکاری حدود ۱۰ تن از ویراستاران و کارپردازان نرم‌افزار و داده‌پردازی انجام شده است. مرحله نهایی آماده‌سازی این کتاب برای چاپ نیز ۵ سال زمان می‌برد.
خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب در حد دو بند
این کتاب سه‌زبانه چندین بخش دارد که به قرار زیر است: بخش اصلی واژه‌یاب دارای بیش از ۱۱۶۰۰ مدخل است که به‌ترتیب الفبایی بر اساس املای پذیرفته‌ٔ سغدی‌دانان امروز جهان و با ذکر شمارهٔ مسلسل مرتب شده است. ذیل هر مدخل علاوه بر شمارهٔ مسلسل آن تا ده جزء آمده است: واژهٔ سغدی، نماد خطی، آوانوشت، گونه‌های املایی، نکات ریشه‌شناختی، نکات دستوری، ارجاعات، معنای فارسی، معنای انگلیسی و مآخذ.
به طور مفصل‌تر، ذیل هر مدخل، متن مآخذ (بودایی، مانوی، مسیحی و یا متن‌های و کتیبه‌های غیردینی)، آوانوشتِ واژهٔ سغدی (که برای نخستین‌بار در جهان و در این کتاب به این صورت ارائه می‌شود)، برابرهای فارسی و انگلیسی، اشتقاق، نکته‌های دستوری، گونه‌های املایی (که هریک، در عین‌حال در محل الفبایی مناسب خود به‌صورت مدخلی مستقل آمده است) و سرانجام صورت جامعی از مآخذ واژه و ارجاع مدخل به مدخل‌های دیگر (بر اساس مشابهت‌های دستوری یا اشتقاقی و به‌ندرت معنایی)، آورده شده است.
بخش دوم کتاب واژه‌یاب فارسی است که به‌ترتیب الفبای فارسی مرتب شده و در آن کلمات یا اصطلاحات یا عبارت‌های کلید که در نهایت به یافتن واژهٔ سغدی موردنظر کمک می‌کند، همراه با شماره‌های واژه یا واژه‌های سغدی مربوط در بخش اصلی آمده است.
بخش سوم کتاب شامل واژه‌یاب انگلیسی می‌شود که به‌ترتیب الفبای انگلیسی مرتب شده و کاربردی نظیر واژه‌یاب فارسی دارد.
این واژه‌یاب‌ها برای بررسی ریشه‌شناختی و اشتقاق نیز مفید هستند؛ زیرا از هر کلمه در واژه‌یاب می‌توان به گروهی از واژه‌های سغدی دست یافت که هر یک معمولا با واژه‌های دیگری نیز در محدوده‌ی الفبایی پیرامون خود قرابت دارد، به‌طوری که هر کلمه در واژه‌یاب اغلب به خوشه‌یی از کلمات سغدی راه می‌برد.
کتاب دارای دو پیشگفتار و مقدمه به زبانهای فارسی و انگلیسی است. همانطور که قریب اشاره می‌کند دو مقدمه کتاب برگردان یکدیگر نیستند اما مطالبشان کم‌وبیش یکسان است. [۳]
در دو مقدمه فارسی و انگلیسی فرهنگ سغدی، اطلاعات دقیق و روشنی از پیشینه تاریخی، منابع مربوط به تاریخ قوم سُغد و نکته‌هایی برجسته از آنان ذکر شده است. قدیمی‌ترین اسناد و نوشته‌های کهن درباره متون بودایی، مانوی و مسیحی در مقدمه در اختیار پژوهنده قرار داده شده است. آثار مکتوب، تاریخچه کشف و چاپ آثار و دستنوشتههای سغدی و همچنین تاریخچه‌ای از خط سغدی و جدول تطبیقی گونه‌های آن، از دیگر اطلاعات جامع و مفید در این کتاب است.
بخشی نیز به دستگاه آوایی زبان سغدی اختصاص دارد که تکمی ل‌کننده دو مقدمه کتاب است.
دو فهرستِ اختصاراتِ عام و اختصاراتِ مآخذ نیز در بخش انگلیسی آن آمده است.
داستان انتشار کتاب (اوّلین بار در کجا و چگونه بوده است)
این کتاب برای نخستین بار در سال ۱۳۷۴ توسط انتشارات فرهنگان وارد بازار کتاب شد. ناشر فرهنگ سغدی بیش از ۱۰۰۰۰ ساعت کار فنی و داده‌پردازی سنگین بر روی آن انجام داده است. آماده‌سازی این کتاب به لحاظ تنظیم و ویرایش فنی کار دشواری بوده و برای نخستین بار با تیراژ کم وارد بازار شد. [۴] ۱۰۰۰
پیشینه کتاب
علاقه بدرالزمان به زبان سغدی و تلاش برای خلق اثری بزرگ در این حوزه به دوران دانشجویی بازمی‌گردد. زمانی که او دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران بود. در همان‌جا و با شرکت در برخی از کلاس‌ها به سمت زبان فارسی باستان و خط میخی کشیده می‌شود. با تشویق اساتید و علاقه به تحصیل در زبان‌شناسی، راهی آمریکا می‌شود و تحصیل در دانشگاه پنسیلوانیا را آغاز می‌کند. با تشویق و همراهی اساتیدش چون «مارک درسدن» ایرانشناس هلندی و «والتر هنینگ» ایرانشناس آلمانی، وارد دنیای سغدی‌شناسی می‌شود. در کنارش سایر زبانهای ایرانی باستان و میانه را نیز می‌آموزد. پس از سال‌ها زحمت در غرب، همنشینی با ایرانشناسان برجسته دنیا و شرکت در کنفرانس‌ها و سمینارهای علمی و پژوهشی، با کوله‌باری از دانش و آگاهی راهی وطن می‌شود و پس از مدتی، تدریس زبان سغدی را آغاز می‌کند.
برای تدریس نه متنی به زبان سغدی دارد و نه گرامری، به‌همین جهت، ترجمه متن وسنتره‌جاتکه را آغاز می‌کند که روایت سغدی یکی از تولدهای بودا را شرح می‌دهد. این کتاب در سال ۱۳۷۱ منتشر می‌شود. پس از آن، مطلبی درباره صرف زبان سغدی می‌نویسد که همگی مقدمه‌ای برای نوشتن فرهنگ سغدی بود. خود می‌گوید: «از روز اولی که به من گفتند سغدی درس بده، شروع کردم فیش‌هایی که برای ساختمان فعل رساله‌ام جمع‌آوری کرده بودم، آنها را آوردم و تکه‌تکه بر آنها برگه‌های دیگر واژگان بسیار پیچیده سغدی را افزودم. این کار ۱۰ تا ۱۵ سال ادامه داشت و بعد تا چاپ آن بیست سال طول کشید؛ به‌خصوص گفتم چون تا به‌حال برای زبان سغدی هیچ فرهنگی نوشته نشده است، پس فقط دانشجویان من نیستند که استفاده می‌کنند، در تمام دنیا دانشجویانی هستند که استفاده می‌کنند. نمی‌توانند که تک‌تک متون را بگیرند و از متن واژهنامه تهیه کنند، تازه چه بسیار متون سغدی هستند که به آلمانی ترجمه شده بودند و اصلا واژهنامه نداشتند. مثلا متون سغدی مسیحی را هنسن به آلمانی ترجمه کرده بود، اما واژهنامه نداشت.» خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
در فاصله ۱۰ تا ۲۰ سال که کار تدوین فرهنگ سغدی به‌طول انجامید؛تعدادی متن سغدی به چاپ رسید و به زبانهای اروپایی نیز ترجمه شد. برخی واژهنامه هم دارند؛ مانند رساله دکتر سیمز ویلیامز پژوهشگر متخصص تاریخ آسیای میانه یا آثار ورنر زوندرمان پژوهشگر زبان سغدی، درباره متن‌های سغدی مانوی؛ اما هیچ‌کدام از آنها آوانویسی نشدند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
گزارشی از فروش کتاب
برای نخستین بار ۱۰۰۰ نسخه از این فرهنگ منتشر شد اما این مقدار نسخه، هیچ گاه عرضه عمومی نیافت و به سبب محل استفاده خاص آن، پیش‌فروش شده و در اختیار کتابخانه‌ها و دانشگاه‌های جهان قرار گرفت. [۵]
ویژگی‌های مهم کتاب
آوانویسی
آوانویسی واژگان سغدی یکی از مهمترین ویژگی‌های این کتاب است که برای نخستین‌بار انجام شده و در کنار حرف‌نوشت‌ها آمده است.
واژه‌یاب
دو واژه‌یاب فارسی و انگلیسی این فرهنگ، به خواننده برای یافتن ترکیبات و واژگان مدنظرش کمک شایانی می‌کند.
کمک به خوانده شدن واژگان مهجور
بسیاری از واژگان ناخوانا و مهجور به واسطه این فرهنگ خوانده می‌شوند.
اظهارنظرها
نقدهای مثبت
آنتونیو پاناینو
آنتونیو پاناینو خاورشناس و ایرانشناس ایتالیایی درباره فرهنگ سغدی معتقد است: دکتر قریب اثر بسیار مهمی را در زمینهٔ فرهنگ‌نگاری زبانهای ایرانی، در تهران منتشر کرده است. فرهنگ زبان سغدی او که حاصل بیست‌سال کار است، سندی بنیادین برای پژوهشهای آتی خواهد بود... بدیهی است که این فهرست ابزار مفیدی است که نه‌تنها به‌کار زبان‌شناسان می‌آید بلکه برای تاریخ‌نگاران ادیان یا متخصصان دیگر زبانهای آسیانه میانه که به برابرهای واژگان در سغدی علاقمندند نیز قابل استفاده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
ژاله آموزگار
آموزگار که بدرالزمان قریب را «بانوی دانشمند» خطاب می‌کند درباره انتشار مهمترین اثر او می‌گوید: وقتی فرهنگ سغدی بدرالزمان قریب به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برگزیده شد، تمام بزرگان فرهنگ و ادب ایران به خود بالیدند و امروز هم می‌توانم بگویم که خوشحالم او با راهنمایی خرد و فرزانگی‌اش علم و دانش را سرلوحه زندگی قرار داد تا به جایگاه امروز برسد؛از او سپاسگذاریم. [۶]
زهره زرشناس
این واژهنامه که در جهان زبان‌شناسی تاریخی کاری منحصربه‌فرد است، گنجینه‌ٔ عظیمی از واژه‌ها و ترکیبات زبان سغدی را در اختیار پژوهشگران می‌گذارد...فرهنگ سغدی با بهره‌گیری از جدیدترین روش‌های علمی فرهنگ‌نویسی و با نگرش به آخرین آراء و دست‌آوردهای ایرانشناسان جهان (حاصل مکاتبات مستمر و مبادله‌ٔ آخرین مقالات نشریافته دربارهٔ زبان سغدی) تدوین شده است. [۷]
کتایون مزداپور
مزداپور پس از انتشار فرهنگ سغدی در وصف آن گفت: «این فرهنگ، رستمی است که به دنیا آمده است و من همیشه میگویم، همانطور که رستم به مدد پر سیمرغ و از پهلوی رودابه و به سختی به دنیا آمد، فقط به یاری بیش از بیست سال تلاش شبانهروزی بانویی مثل خانم دکتر قریب است که تولد این رستم پهلوان در عالم زبان‌شناسی تاریخی و ادبیات میانه ایران ممکن شده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
ابوالقاسم اسماعیل‌پور
اسماعیل‌پور به‌عنوان نویسنده و اسطوره‌شناس انتشار فرهنگ سغدی را رویدادی سترگ در پژوهشهای ایرانشناسی می‌داند: «این نخستین بار است که در جهان فرهنگی جامعه و سه‌زبانه (سغدی- فارسی -انگلیسی) در دسترس شیفتگان فرهنگ و ادب ایران قرار می‌گیرد». وی همچنین این دانشنامه را اثری بی‌بدیل در پهنهٔ پژوهشهای ایرانشناسی در دهه اخیر می‌داند و معتقد است که انتشار این فرهنگ، بی‌تردید در پژوهشهای زبان‌شناسی و ادبی تحولی پدید خواهد آورد و گِره بسیاری از واژگان ناخوانده و مهجور در شعر و ادب پارسی را خواهد گشود. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
نقدهای منفی
ابوالقاسم اسماعیل‌پور
اسماعیل‌پور در نقد بخش‌هایی از فرهنگ سغدی، کاربرد برخی از واژگان را در این اثر شایسته نمی‌بیند و معتقد است که باید به جای کاربرد واژه استپ از جلگه، لیست به جای فهرست، ژنرال به جای اسپهبد، کانال‌کشی به جای زه‌کشی و ... استفاده می‌شد. وی همچنین آوردن نمونه‌های کوتاه متون به خط سغدی، مانوی و سریانی با حرف‌نوشت و آوانویسی در دیباچه اثر را برای آشنایی مستقیم پژوهندگان ایرانشناسی ایرانی لازم می‌داند. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
نظر خود نویسنده دربارهٔ کتاب
قریب نگارش فرهنگ سغدی را «پرزحمت» و «زمانبر» عنوان کرد و گفت: «تا قبل از آن هیچ كتاب، متن یا مقاله‌ای در این مورد وجود نداشت و مجبور بودم الفبای این كار را از ابتدا و كلمه به كلمه شروع كنم...مدت زمان زیادی را صرف این كار كردم كه ریشه تمام كلمات، مترادف‌ها یا نوع ریشه‌اش را به طرزی بیاورم كه یك راهنمای جامع و كامل برای دانشجویان باشد.این‌كه تلفظش چگونه است یا این‌كه چگونه نوشته می‌شود».[۸]
منبع‌شناسی (پایان‌نامه و مقاله نوشته شده دربارهٔ کتاب)
آنتونیو پاناینو مقاله‌ای تحت عنوان «فرهنگ سغدی» در باب شناسایی این فرهنگ و نقد آن نوشته که عسکر بهرامی آن را به فارسی برگردانده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
زهره زرشناس نیز مقاله‌ای در باب معرفی «فرهنگ سغدی» به رشته تحریر درآورده است. خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
مشخصات کتاب‌شناختی
تعداد صفحات، دفعات چاپ، جمع کل تیراژ و ناشرانی که اثر را چاپ کرده‌اند
فرهنگ سغدی در ۶۵۰ صفحه برای نخستین بار در سال ۱۳۷۴ توسط نشر فرهنگان و در ۱۰۰۰ نسخه به‌چاپ رسید. این کتاب در سال ۱۳۸۳ و در ۵۰۰ نسخه به چاپ دوم رسید.
نوا، نما و نگاه
تصویر از صفحات کتاب
صدای نویسنده
طرحی از یکی از صحنه‌های کتاب
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ «اهدای فرش ابريشمی افشار به بدرالزمان قريب». فردانیوز.
- ↑ «شب بدرالزمان قریب». بخارا.
- ↑ قریب، فرهنگ سغدی، ۹.
- ↑ قریب، فرهنگ سغدی، ۷.
- ↑ «بانوی زبانهای خاموش». ایران آنلاین.
- ↑ «آیین بزرگداشت دکتر بدرالزمان قریب». انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- ↑ زرشناس. فرهنگ سغدی. . نامه فرهنگستان، ۱۳۷۴.
- ↑ «گفت‌وگو با روای زبانهای از یادرفته». فرهنگ امروز.
منابع
- فرهنگ سغدی، نویسنده: بدرالزمان قریب، ویراستار: شهرزاد فتوحی، نشر فرهنگان، چ.اول، تهران ۱۳۷۴.
- جست‌وجو در سنت ادبی ایران باستان، گفت‌وگو با بدرالزمان قریب، کتاب ماه: ادبیات و فلسفه، سال ۵، ش ۸، خرداد۱۳۸۲، صص ۵ تا ۱۷.
- فرهنگ سغدی، زهره زرشناس، نامه فرهنگستان، سال ۱، ش ۲، صص ۱۲۶ تا۱۳۱.
- فرهنگ سغدی،آنتونیو پاناینو، ترجمه: عسکر بهرامی، ایران‌شناخت، ش ۱۰، پاییز ۱۳۷۷، صص ۳۱۶ تا ۳۲۳.
- فرهنگ سغدی: رویدادی سترگ در پژوهشهای ایرانشناسی، ابوالقاسم اسماعیل‌پور، کلک، ش ۷۶ تا ۷۹، تیر، مرداد و شهریور ۱۳۷۵.
پیوند به بیرون
- «خانه کتاب». بازبینی‌شده در ۱۵اردیبهشت ۱۳۹۸.
- «اهدای جایزه فرش افشار به بدرالزمان قریب». فردا نیوز. بازبینی‌شده در ۱۵اردیبهشت ۱۳۹۸.
- «فرهنگ سغدی». نورمگز. بازبینی‌شده در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۸.
- «شب بدرالزمان قریب». بخارا، ۲۸ شهریور ۱۳۹۶. بازبینی‌شده در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۸.
- «آیین بزرگداشت دکتر بدالزمان قریب». انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۸ آذر ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۸.
- «بدرالزمان قریب؛ بانوی زبانهای خاموش». ایران آنلاین، ۲۸ شهریور ۱۳۹۶. بازبینی‌شده در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۸.
- «خانه کتاب». بازبینی‌شده در ۱۵اردیبهشت ۱۳۹۸.
- «گفت‌وگو با روای زبانهای از یادرفته». فرهنگ امروز، ۲۵ شهریور ۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۸.