بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۳۶۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | {{جعبه اطلاعات کتاب | ||
|عنوان | |عنوان = بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی | ||
|تصویر | |تصویر =Screenshot ۲۰۱۹-۰۷-۳۱-۱۱-۱۹-۰۹ (2).png | ||
|اندازه تصویر = | |اندازه تصویر =180px | ||
|زیرنویس تصویر = | |زیرنویس تصویر = "'برندهٔ چهارمین دورهٔ جایزهٔ فتح‌الله مجتبایی"'<ref name ="مجتبایی">{{یادکرد وب|نشانی=http://www.ettelaat.com/etint/?p=27476|عنوان= معرفی پایان‌نامه‌های برتر چهارمین دورهٔ جایزهٔ دکتر مجتبایی}}</ref> | ||
|نویسنده = لیلا سیدقاسم | |نویسنده = لیلا سیدقاسم | ||
|تصویرگر = | |تصویرگر = | ||
|طراح جلد = واحد گرافیک هرمس | |طراح جلد =واحد گرافیک هرمس | ||
|زبان = | |زبان = | ||
|مجموعه = | |مجموعه = | ||
|موضوع = بررسی بلاغت تاریخ بیهقی | |موضوع = بررسی بلاغت تاریخ بیهقی | ||
|سبک = | |سبک = | ||
|ناشر = | |ناشر = هرمس | ||
|ناشر فارسی = | |ناشر فارسی = | ||
|محل انتشارات = تهران | |محل انتشارات = تهران | ||
|تاریخ نشر = ۱۳۹۶ | |تاریخ نشر = ۱۳۹۶ | ||
|تاریخ نشر فارسی= | |تاریخ نشر فارسی= | ||
|محل ناشر فارسی = | |محل ناشر فارسی = | ||
|نوع رسانه = | |نوع رسانه = | ||
|صفحه | |صفحه = ۳۹۲ | ||
|شابک | |شابک =۹۷۸-۶۰۰-۴۵۶-۰۰۵-۴ | ||
|پس از = | |پس از = | ||
|پیش از = | |پیش از = | ||
}} | }} | ||
کتاب | کتاب "'بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی"' حاصل رسالهٔ دکتری «لیلا سیدقاسم» است. این پژوهش ساختارهای نحوی یکی از شاهکار‌های نثر فارسی، «تاریخ بیهقی» را بررسی می‌کند.<ref name= "ثمره">{{یادکرد وب|نشانی= http://litbr.faslnameh.org/article-1-539-fa.html|عنوان= ثمرهٔ رسالهٔ دکتری لیلا سیدقاسم}}</ref> | ||
<center>* * * * *</center> | |||
متن بیهقی را از منظر‌های مختلف می‌توان بررسی کرد. «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» کتابی است که متن تاریخ بیهقی را از جنبهٔ بلاغت بررسی کرده است؛ یعنی با تحلیل خط به خط این کتاب به روش علمی، ویژگی‌هایی را نشان می‌دهد که تاریخ بیهقی را ممتاز از متون دیگر و «ابوالفضل بیهقی» را نویسنده‌ای نخبه معرفی می‌کند. این پژوهش جزء آن دسته از مطالعات زبانی قرار می‌گیرد که یک سر آن با دستور زبان و نحو و سر دیگر آن با زیبایی‌شناسی و بلاغت در پیوند است. پژوهش «سیدقاسم» براساس نظریهٔ نظم «جرجانی» شکل گرفته و بخش‌های اصلی آن حول شش موضوع مرتبط با ساختارهای نحوی تنظیم شده است. «"'کارکرد بلاغی آرایش واژگانی"'»، «"'وجه جمله"'»، «"'عناصر جمله"'» و «"'بلاغت فراجمله‌ای"'» چهار موضوع اصلی کتاب و «"'محافظه‌کاری بیهقی در نحو"'» و «"'بلاغت تطبیقی"'» دو فصل فرعی کتاب به‌شمار می‌آیند.<ref name= "ثمره"/> | |||
[[پرونده:Balaghat.png|220px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>نمای بیرونی کتاب</center>]] | |||
==برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند== | |||
===ضرورت پرداختن به بلاغت خاص زبان فارسی=== | |||
در زبان فارسی مبانی بلاغت تاکنون تحت تأثیر زبان عربی بوده و اکنون نیز از شیوه‌های نو تحلیل متن در غرب متأثر است. همین دلیل کافیست برای پرداختن به بلاغت خاص زبان فارسی.(ص:۱) | |||
بلاغت در ایران از ابزار بسیار مهم در نقد ادبی است؛ اما آنگونه که انواع ادبی گسترش یافته، این شیوه از نقد رشد نیافته است؛ بنابراین برای بررسی متون ادبی از جنبهٔ زیبایی‌شناسی قدرت کافی را ندارد و نیازمند احیاست.(ص:۲) | |||
==برای | ===چرا باید این کتاب را خواند=== | ||
اهمیّت نگارش این کتاب به نثر فارسی و «تاریخ بیهقی» بازمیگردد که به‌دلیل فاصله‌ای که از شعر دارد همواره از محک بلاغت دور مانده است. درحالیکه بیهقی‌شناسان از همان ابتدا بر فصاحت و بلاغت آن تأکید داشته‌اند. البته در چند دههٔ گذشته ادبیّت بیهقی محل بحث بوده؛ اما همهٔ آنچه در این باره نوشته یا گفته شده اهل ادب را قانع نکرده است. بررسی‌هایی که تاکنون بر ادبیّت بیهقی انجام گرفته غالباً بر "صنایع شعری" یا "موسیقی" یا "روایت‌پردازی" محدود بوده است؛ این‌ها همه هست؛ اما هنر اصلی بیهقی نیست. | |||
نویسنده امیدوار است با تشریح بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی، دریچه‌ای به روی اسباب زیبایی‌شناسی این کتاب بگشاید به‌گونه‌ای که بتوان به راز تفرد و یگانگی این اثر پی‌برد.(ص:۲) | |||
===بیهقی و کتاب تاریخی‌اش=== | |||
«تاریخ بیهقی» یا «تاریخ مسعودی»، اثر «ابوالفضل محمد‌بن‌حسین بیهقی» (۳۸۵تا۴۷۰ق) همچون آثار گران‌سنگ نثر فارسی است که با توجه به موضوع آن، در دو حوزه ادبیات و تاریخ مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. این کتاب روایت‌گر چگونگی به قدرت رسیدن مسعود غزنوی و حوادث دوران زمامداری وی تا اندکی پیش از مرگ است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://ltr.atu.ac.ir/article_1397.html|عنوان= تاریخ بیهقی؛ کتابی از میان رفته یا آرزویی شکل نگرفته}}</ref> این اثر نه‌تنها یک کتاب تاریخی حاوی اطلاعات ناب و منحصر‌به‌فرد، بلکه یک اثر ادبی شاخص و نادر نیز هست. نثر این کتاب مانند دیگر کتاب‌های تاریخی نیست، بیهقی با مطالعات فراوان و نبوغ ذاتی‌اش نثری خلق کرده است که هم اهمیت تاریخی دارد و هم بر وزن ادبیات و نثر فارسی افزوده است.<ref name= "سیدقاسم">{{یادکرد وب|نشانی=http://titrhonar.ir/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/%D9%84%DB%8C%D9%84%D8%A7-%D8%B3%DB%8C%D8%AF%D9%82%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D8%B2-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C/|عنوان= لیلا سیدقاسم از کتاب «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» می‌گوید}}</ref> | |||
تاریخ بیهقی عهده‌دار بیان واقعیات است و به‌همین‌دلیل از بسیاری از ابزارهای زیبایی‌آفرینی بی‌بهره مانده است نه اهرم وزن و قافیه را دارد و نه جادوی وهم و خیال را. در عوض ویژگی‌های ترکیب و تنوعات ساخت نحوی، یکی از ظرفیت‌های نثر بیهقی برای تاثیرگذاری است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.30book.com/Book/71137/%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D8%AD%D9%88%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%A8%DB%8C%D9%87%D9%82%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D9%84%D8%A7-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%82%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D9%87%D8%B1%D9%85%D8%B3|عنوان= ظرفیت‌های نثر بیهقی}}</ref> | |||
===انگیزه‌ٔ نویسنده از این پژوهش=== | |||
«سیدقاسم» چالش‌های حوزهٔ نقد ادبی را انگیزه‌ای برای نوشتن کتابش می‌داند که یک سری از این چالش‌ها عام و پیش روی هرکسی که در حوزهٔ نقد فعالیت می‌کند است و این است که پذیرش نقد و انتقاد در جامعه چیز راحتی نیست. چالش دیگر هم اینکه، منتقد باید همیشه خودش را به‌روز نگه دارد و بداند که خاستگاه حرفی که می‌زند و نقدی که می‌کند چیست.<ref name = "چالش"/> | |||
او همچنین دربارهٔ دلیل پرداختن به «تاریخ بیهقی» می‌گوید: تاریخ بیهقی تاکنون از حیث ساختارهای نحوی مطالعه نشده و صحبت‌هایی که دربارهٔ بلاغت آن شده هیچ‌کدام پاسخگوی سؤالات من نبوده است. من خواستم بگویم که چرا تاریخ بیهقی تاریخ ادبیات محسوب می‌شود.(ص:۲) | |||
===خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب=== | |||
کتاب از سه بخش تشکیل شده است. نویسنده در بخش اول به پایه‌های نظری بلاغت ساختارهای نحوی می‌پردازد و در آن از مفهوم بلاغت، شکلگیری و بعد از آن از نوسازی آن، بلاغت در سبک‌شناسی و جوهرهٔ دانش معانی سخن می‌گوید. ما در این بخش با نظریهٔ فوق‌العاده مبتکرانهٔ جرجانی، یعنی «نظریهٔ نظم» مواجه می‌شویم و می‌بینیم که آرای این زبان‌شناس قرن پنجمی چه قرابت‌های عجیبی با زبان‌شناسی نوین دارد. نویسنده در باب اول کتاب به پیشینهٔ تحقیقات جرجانی و همینطور مفاهیم بنیادین نظریهٔ او می‌پردازد.{{سخ}} | |||
جرجانی معتقد بود هیچ دو عبارتی مطلقاً مترادف همدیگر قرار نمی‌گیرند و عبارتی فصیح‌تر است که نظم بهتری دارد. او فصاحت را در کلام دنبال می‌کرد نه در کلمه و برای همین کلیّت متن برایش همچون بافت یک پارچه اهمیت داشت. او با پیش کشیدن نظریهٔ نظم از اولین کسانی است که از جدل میان «لفظ» و «معنا» خارج شد و سعی کرد این موضوع قدیمی را از دوگانگی نجات دهد. بین آرای جرجانی و زبان‌شناسان و فیلسوفان مدرنی نظیر "سوسور"، "هلیدی"، "چامسکی" و "باختین" قرابت‌های بسیاری می‌توان یافت.{{سخ}} | |||
جرجانی زبان را مجموعه‌ای از روابط می‌دانست، نه مجموعه‌ای از الفاظ. او زبان را امری قراردادی می‌دانست. برای نمونه معتقد بود «درخت» درخت است، صرفاً برای اینکه ما اینطور قرارداد بستیم، نه برای اینکه ساختار آوایی آن کلمه معنای آن را بسازد. او دربارهٔ محور همنشینی و جانشینی زبان به دقت اندیشیده و می‌گوید: تغییر الفاظ در محور جانشینی صور معنایی را تغییر نمی‌دهد و نظم را عوض نمی‌کند. جرجانی بین زبان و کلام تفاوت قائل بود. از نظر او نحو نسبت به انواع صور خیال برتری داشت و شدیداً به بُعد زیبایی‌شناسیک نحو توجه می‌کرد. جرجانی می‌گوید: نظم کلام تکرار‌شدنی و تقلید‌پذیر نیست و اگر قرار است تقلیدی صورت بگیرد این تقلید از مرز الفاظ و آهنگ حروف تجاوز نمی‌کند. او به طرزی متفکرانه و صورت‌گرایانه معتقد بود، شعر، شکل شعر است. محتوا ذاتی شعر نیست و باید آن را در نقد شعر کنار گذاشت.{{سخ}} | |||
نویسده با این مقدمهٔ مهم و زیربنایی به سراغ پژوهش در تاریخ بیهقی می‌رود. او در بخش دوم با پیش‌درآمدی راجع به مطالعات صورت‌گرفته دربارهٔ تاریخ بیهقی، ملزومات مطالعهٔ ساختارهای نحوی این اثر را بررسی می‌کند تا در بخش سوم و پایانی کتاب، بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی را واکاوی کند. مهمترین موضوعات بخش پایانی، «کارکرد بلاغی آرایش واژگانی»، «کارکرد بلاغی وجه جمله»، «کارکرد بلاغی وضعیت عناصر جمله»، «بلاغت فراجمله‌ای»، «محافظه‌کاری سیاسی در نحو بیهقی» و «بلاغت تطبیقی» است. نویسنده در این بخش به وجه امری، پرسشی، شرطی، وصفی و منادایی توجه کرده و وضعیت نهاد، مفعول، مسند، فعل، قید و متمم را هنگام بررسی عناصر جمله واکاوی می‌کند. کارکرد بلاغی پیوست و گسست جملات و اطناب داستانی و نحوی در این کتاب، در کانون توجه نویسنده بوده است.<ref name = "ایده"/> | |||
نویسنده سعی کرده تئوری «عبدالقاهر جرجانی» را به کمک تئوری‌های زبان‌شناسی مدرن کامل کند و براساس آن زیبایی‌شناسی متن بیهقی را نشان دهد. عمدهٔ کار «سیدقاسم» روی ساختارهای نحوی تاریخ بیهقی و نثر آن بوده، به گونه‌ای که ساختارهای نحوی این کتاب را بیرون کشیده و سپس بررسی کرده که کدام ساختار نشان‌دار است و کدامیک معنای خاصی دارد. سپس مطالعه روی این ساختار‌ها را به‌طورخاص آغاز کرده و با مراجعه به متون قبل و بعد از تاریخ بیهقی، سعی کرده ببیند طی تاریخ چه اتفاقی برای ساختار‌ها افتاده است. | |||
در فصل‌های متنوع این کتاب به آرایش واژگانی تاریخ بیهقی، ارکان جمله و محافظه‌کاری بیهقی در نحو پرداخته شده تا به کمک این عوامل، چگونگی سلسله مراتب قدرت در دربار غزنوی نشان داده شود. در پایان کتاب سعی شده دربارهٔ روند تغییر نثر فارسی و ساختارهای نحوی آن از آغاز تا امروز نتیجه‌گیری شود.<ref name= "سیدقاسم"/> | |||
===جرجانی و انقلاب بلاغت=== | |||
"'عبدالقاهر بن محمد بن عبدالرحمن ابوبکر"'(متوفی۴۷۴ه‌ق) ادیب، نحوی و نظریه‌پرداز بلاغت، در خانواده‌ای ایرانی در جرجان زاده شد و هرگز از آنجا بیرون نیامد حتی به قصد تحصیل.<ref name= "جرجانی"/> جرجانی در قرن پنجم انقلاب بلاغت را رقم زد. دو کتاب «دلائل الاعجاز» و «اسرار البلاغة» او که اولی به دانش معانی و دومی به دانش بیان اختصاص دارد مبنای بلاغت عرب قرار گرفت. بلاغیون بعد از جرجانی همگی کم و بیش مفسران آرای او بودند.(ص:۱۵) | |||
====نظریه نظم جرجانی==== | |||
این نظریه از یک سو با نظم و از سوی دیگر با بلاغت مشترک است.(ص:۱۵) در یک کلام یعنی "'یافتن روابط نحوی در میان کلمات"'<ref name= "ایده">{{یادکرد وب|نشانی=http://www.alef.ir.news/3970823142|عنوان=ایده‌ای جذاب در پژوهشی نو و کاربردی}}</ref> | |||
[[محمدرضا شفیعی کدکنی|شفیعی کدکنی]] درکتاب [[موسیقی شعر]] می‌گوید: « امتیاز هر اثر ادبی از دیدگاه جرجانی به‌دلیل وجود نظم است. منظور از نظم، وزن نیست؛ بلکه بافت کلام است. با این دیدگاه، نظم خاص شعر نیست بلکه ممکن است کلامی موزون ولی فاقد نظم باشد و کلامی منثور و دارای نظم باشد».<ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://jsm.joumals.iau.ir/article_576910.html|عنوان= بازخوانی نظریهٔ نظم عبدالقاهر جرجانی}}</ref> | |||
===< | ====تئوری بلاغت و ساختارهای نحوی سخن==== | ||
=== | در سنت نقد ادبی ما تئوری زیبایی‌شناسی ساختارهای نحوی به قرن پنجم بازمیگردد. «جرجانی» در کتاب «دلایل الاعجاز» خود نظریه‌اش را براساس دانش معانی پایه‌ریزی می‌کند. او برای اولین بار از بلاغت ساختارهای نحوی برای نشان دادن زیبایی و بلاغت قرآن استفاده می‌کند. او با استفاده از تقدم و تاخر جمله‌ها، ارتباط بین آنها و نمونه‌های دیگر می‌گوید که این قواعد اجبار نیستند بلکه نویسنده یا گوینده به اختیار خود می تواند دست به گزینش آنها بزند. به اعتقاد او بلاغت ساختارهای نحوی گاهی تاثیرگذارتر از بلاغت تشبیه و کنایه است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://www.bookcity.org/detail/3387/root/Lectures|عنوان= بیهقی در تاریخ محافظه‌کار است}}</ref> | ||
=== | ===داستان نگارش کتاب=== | ||
=== | "'لیلا سیدقاسم"' می‌گوید: ایدهٔ نگارش این کتاب در زمان نوشتن رسالهٔ دکتری‌ام شکل گرفت. در آن زمان به کار روی متون کلاسیک و بلاغت علاقه‌مند بودم به‌همین‌دلیل، تئوری بلاغت «عبدالقاهر جرجانی» را به پیشنهاد [[محمدرضا شفیعی کدکنی|شفیعی کدکنی]]، که استاد راهنمایم بود انتخاب کردم و از بین شاهکار‌های ادبی «تاریخ بیهقی» را برای این کار در نظر گرفتم. مطالعه روی تئوری بلاغی جرجانی و متن اصلی کتاب «دلائل الاعجاز» و کتاب‌هایی که در شرح، نقد و توضیح این اثر نوشته شده بودند، حدود یک سال زمان برد. پس از مطالعات، نگارش کتاب را آغاز کردم که حدود دو سال زمان برد.<ref name = "سیدقاسم"/> | ||
=== | |||
=== | ===روش کار نویسنده=== | ||
=== | نویسندهٔ این کتاب با استفاده از یک روش کلی و در عین حال ذره‌بینی و با بهره‌گیری از فضای "'اکسل"' و جدول و آمار و ارقام و شیوه‌های علمی، ساختار نثر بیهقی را واکاوی کرده است. با توجه به حجم زیاد تاریخ بیهقی فقط چهل صفحه از متن به صورت ذره‌بینی بررسی شده. او از این چهل صفحه ساختهای نشان‌دار و ارزشمند را یافته سپس تمام متن را برای پیدا کردن ساختهای مشابه آنها جست‌و‌جو کرده است. سیدقاسم ساخت جمله‌ها را براساس یک "'دیدگاه تلفیقی"' استخراج کرده زیرا معتقد است دستورهای موجود برخی از نیازها را برطرف می‌کنند ولی پاسخگوی متون کلاسیک نیستند و اگر بخواهند جوابگوی متون قدیم باشند باید با توجه به آن متون نوشته شوند.<ref name = "سیدقاسم"/> | ||
===دربارهٔ بلاغت=== | |||
====مفهوم==== | |||
"بلاغت" یکی از فنون اصلی و مهم ادب گفتاری و نوشتاری است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://ensani.ir/fa/article/209174/%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%A8-%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%AA|عنوان= درباب بلاغت}}</ref> | |||
از ریشهٔ بَلَغَ، به‌معنای رسیدن گرفته شده و در اصطلاح به‌معنای چیره‌زبانی، شیوا‌سخنی، فصاحت و زبان‌آوری است. | |||
از نظر اصطلاحی تعاریف متعددی دارد، اما آنچه در همهٔ این تعاریف مشترک است، ویژگی خاص و ذاتی بلاغت، | |||
یعنی «تأثیر‌گذاری» است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://farsicity.ir/index.aspx?siteid=40&fkeyid=&siteid=40&pageid=15682|عنوان= بلاغت چیست؟}}</ref> | |||
====پیشینه==== | |||
اصل و منشاء بلاغت به عرب و شروع آن به‌طور جدی به قرون دوم و سوم هجری بازمیگردد. زمانیکه ادبای عرب در زمینهٔ اعجاز قرآن و بلاغت آن به تحقیق و بررسی پرداختند.<ref name = "روانی">{{یادکرد وب|نشانی=http://wikifeqh.ir/%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%AA|عنوان=بلاغت}}</ref>{{سخ}}بلاغت در مشرق زمین، بیشتر در حیطه‌های دینی بوده؛ اما در سرزمین‌های غربی مثل یونان و روم، دانش و هنری مستقل به‌حساب می‌آمده است.<ref name= "جرجانی">{{یادکرد وب|نشانی=http://rch.ac-ir/article/details/7111|عنوان=جرجانی}}</ref>"'بلاغت از نظر ارسطو: «هنر کشف و کاربرد وسایلی برای ترغیب و تهییج شنونده"'».<ref name = "روانی"/> | |||
====راهکار نویسنده==== | |||
== | باید یک قدم به عقب برگردیم و اول سنت‌های خودمان را بشناسیم و آنها را به‌سمت جلو حرکت دهیم و نقد ادبی رایج در غرب را بومی کنیم. ببینیم شکافی که وجود دارد چیست و چگونه باید آن را پر کنیم.<ref name = "چالش">{{یادکرد وب|نشانی= https://www.isna.ir/news/97091808970/%D8%A7%D8%B2-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C-%D8%AA%D8%A7-%D8%AA%D9%82%D8%AF%DB%8C%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%D8%B2%D9%87-%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84|عنوان=از چالش‌های نقد ادبی تا تقدیر در جایزهٔ «جلال»}}</ref> | ||
=== | احیای بلاغت در زبان فارسی، در درجهٔ اول مستلزم بازخوانی بلاغت سنتی و هم‌زمان با آن در گرو رجوع به متون درجهٔ اول ادبیات فارسی، نظیر «تاریخ بیهقی» است.<ref name= "روانی"/> "'به سراغ شاهکار‌های ادبی‌مان برویم و آنچه سازندهٔ این شاهکار‌هاست را پیدا کرده و بلاغتمان را تقویت کنیم؛ بلاغت ما دیگر پاسخگوی متون نیست."'<ref name = "تشریح">{{یادکرد وب|نشانی=http://www.mizanonline.com/fa/news/481969|عنوان= در کتاب «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» روند ساختارهای نحو تشریح شده است}}</ref> | ||
[[پرونده:Balaghat2.png|250px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>یازدهمین [[جایزه ادبی جلال آل‌احمد|جایزهٔ ادبی جلال آل‌احمد]]</center>]] | |||
=== | ===گزیده‌ای از کتاب=== | ||
<font color=darkcyan>{{گفتاورد تزیینی|در تاریخ بیهقی بندها عموماً بلند هستند. بندهای بلند مکث و درنگ در روایت را به‌تعویق می‌اندازند و رویدادها را در عرض توسعه می‌دهند و به این ترتیب انسجام خاصی ایجاد می‌کنند. بیهقی در دو حالت طول بند را با پیاپی کردن حروف ربط همپایگی بلند می‌کند: هرگاه بخواهد به بخشی از روایت که اهمیت داستانی دارد شتاب و هیجان بیشتری ببخشد و وقتی بخواهد بخشی از روایت را که اهمیّت داستانی کمتری دارد با جزئیات زیاد بازگو کند.{{سخ}} | |||
در هنر داستان‌نویسی این باور رایج است که در داستان‌های پلیسی حرکت داستانی تندتر است. همین وضعیت در ارتباط میان جملات و توالی آنها وجود نیز وجود دارد. بیهقی در حالت‌هایی که پلیسی به شمار می‌آیند از جنبهٔ توصیفی می‌کاهد و جنبهٔ روایی را تقویت می‌کند، که همین امر بر هیجان خواننده می‌افزاید، زیرا او را بر کیفیت ماجرا مشتاق‌تر می‌کند. بیهقی مانند فیلم‌برداری عمل می‌کند که رویداد مهمی را از نمای دور نشان می‌دهد و بیننده را به شدت کنجکاو می‌کند.<ref>{{پک|سیدقاسم|سال=۱۳۹۶|ک=بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی|ص=۲۳۸و۲۳۹}}</ref>}}</font> | |||
[[پرونده:Sh.kadkani.png|250px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>[[محمدرضا شفیعی کدکنی|شفیعی کدکنی]]</center>]] | |||
=== | ===افراد تاثیرگذار در نگارش اثر=== | ||
=== | ====[[محمدرضا شفیعی کدکنی|شفیعی کدکنی]]==== | ||
== | در این روز‌ها که اکثر محققّان ما به‌دنبال نظریات غربی هستند و کار براساس روش غربی را ترجیح می‌دهند. سیدقاسم براساس نظریات یک ایرانی، این اثر را با درجهٔ علمی و فنی مطلوبی ارائه داده است. همچنین ایشان تاکید داشته‌اند که خانم سیدقاسم با روش جرجانی کاملاً موفق می‌شود.{{سخ}}خود نویسنده در این رابطه می‌گوید: من در اردیبهشت ماه در بیروت در کنفرانسی با موضوع بلاغت فرااروپایی یا به تعبیر دیگر تئوری ادبیات فرااروپایی شرکت کردم، جریان‌های پسا‌استعماری در حال حاضر متوجه این شده‌اند که وقتی از ادبیات و بلاغت حرف می‌زنند فکر می‌کنند یونانی بود که همهٔ میراثش به اروپا منتقل شد و هرچه که دارند همین است. یعنی اصلاً جهان اسلام و جهان غیر اروپا را نمی‌بینند و خیلی از اساتیدشان متوجه این موضوع شده‌اند. اروپاییان تازه متوجه شدند که خیلی از حرف‌هایی که می‌زنند دست‌کم جدید نیست. یعنی تئوری‌های غیر اروپایی می‌تواند به توسعه تئوری‌های ادبیات در اروپا کمک کند یا دست‌کم چشم آنها را بازتر کند.<ref name = "سیدقاسم"/> | ||
== | ====دکتر [[ضیاء موحد]]==== | ||
=== | [[پرونده:Z.movahhed.png|220px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>[[ضیاء موحد]]</center>]] | ||
ایشان در مراسم اختتامیهٔ چهارمین دورهٔ جایزهٔ فتح‌الله مجتبایی، دربارهٔ تنها پایان‌نامهٔ برگزیده این جایزه، یعنی پایان‌نامهٔ لیلا سیدقاسم می‌گوید: این پایان‌نامه بسیار خواندنی است. دو مسألهٔ مهم در این رساله مطرح است، یکی واژگان آرایی آن و نشان‌دادن تنوع ساختار نحو در تاریخ بیهقی و دیگری نشان‌دادن محافظه‌کاری بیهقی در این کتاب است.<ref name = "مجتبایی"/>{{سخ}} | |||
از دیگر اشخاصی که در نگارش این اثر تأثیرگذار بوده‌اند می‌توان به استادانی چون [[فتح‌الله مجتبایی]]، [[محمد دهقانی]] و [[محمد‌علی دهقانی]] نام برد.<ref name = "چالش"/> | |||
=== | ===نقد ادبی ما تئوری‌زده است!=== | ||
نویسنده تنها دلیلی را که باعث شده کتابش در بین آثار دیگر برگزیده شود "'کار بامتن"' می‌داند. او از نقد ادبی تئوری‌زده گلایه‌مند است و حدس می‌زند اثرش به دلیل احترام به کار عملی و درگیر شدن با متن انتخاب شده باشد.<ref name= "سیدقاسم"/> | |||
== | ===پژوهشی نو و کاربردی=== | ||
[[پرونده:Screenshot ۲۰۱۹-۰۷-۳۱-۱۱-۲۱-۵۵ (2).png|250px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>لیلا سیدقاسم در آیین پایانی جایزهٔ جلال‌آل‌احمد</center>]] | |||
شاید بتوان گفت دلیل شکلگیری این کتاب بر مبنای این ضرورت بوده که ما معمولا در سرزمینی که سرزمین شعر می‌خوانیمش، بیشتر در قید و بند بررسی شعر بوده‌ایم تا نثر. به قول نگارنده: شعر یا کاکرد عاطفی زبان در این سرزمین همیشه در حال پیشتازی بوده. اما نثر یا کارکرد ارجاعی زبان، گونهٔ غریبی است که به‌دلیل دور افتادن از وجه غالب تفکر ایرانیان قرن‌ها در حاشیه و بی‌معیار و محک مانده است. پژوهش «سیدقاسم» هم از حیث موضوع و هم از حیث پرداخت، پژوهشی است با روش مبتکرانه که می‌تواند راهگشای محققان بعدی باشد.<ref name = "ایده"/> | |||
== | ===جوایز=== | ||
رسالهٔ برگزیدهٔ چهارمین دورهٔ «[[جایزهٔ دکتر فتح الله مجتبایی]]»<ref name= "مجتبایی"/> | |||
اثر شایستهٔ تقدیر در بخش نقد ادبی یازدهمین دورهٔ «[[جایزه ادبی جلال آل‌احمد]]»<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.irinn.ir/fa/news/648160|عنوان= برگزیدگان یازدهمین جایزهٔ جلال آل‌احمد}}</ref> | |||
== | ===جایزهٔ معنوی اثر=== | ||
[[پرونده:Mojtabaee.png|250px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>فتح‌الله مجتبایی</center>]] | |||
صاحب اثر در رابطه با انتشار کتاب می‌گوید: من اصلاً به فکر انتشار آن نبودم، وقتی جایزهٔ [[فتح الله مجتبایی]] را برنده شد، جایزه معنوی آن انتشار کتاب بود. یعنی به من گفتند این کتاب در نشر هرمس چاپ خواهد شد و از من خواستند آن را برای چاپ آماده کنم که دو سال زمان برد. رساله‌ام را برای خرداد ماه آماده کرده بودم که دفاع کنم و به‌شدت از کار خسته شده بودم. روزی به خانهٔ استاد رفتم و گفتم دیگر کار تمام است. [[محمدرضا شفیعی کدکنی|دکتر شفیعی]] گفت: تو دفاع نکن! تو که تا این اندازه زحمت کشیده‌ای دفاع نکن، سه ماه دیگر زمان داری، تسلّطی را که الان داری دو ماه بعد از پایان‌نامه نخواهی داشت، الان بنشین و به گونه ای این را بنویس که بعد از اینکه دفاع کردی آماده چاپ باشد. یعنی لازم نباشد که یک راه دیگر طی کنی؛ بنابراین سه ماه دیگر وقت گذاشتم و یک سری اصلاحات انجام دادم که خوب بود و خوشحالم که آن سه ماه را کار کردم.<ref name= "سیدقاسم"/> | |||
== | ==مشخصات کتاب‌شناسی== | ||
چاپ اول این کتاب در سال۱۳۹۶ بود با تیراژ ۱۰۰۰ نسخه توسط "'انتشارات هرمس"'، در ۳۹۲ صفحه، در قطع رقعی با جلد شومیز که واحد گرافیک هرمس طراحی کرد و به‌قیمت ۳۵هزار.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.ketab.ir/BookList.aspx?Type=Title|عنوان= دریافت گزارش چاپ کتاب}}</ref> | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۱۰۶: | خط ۱۲۱: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = سیدقاسم| نام = لیلا|عنوان =بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی | * {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= سیدقاسم|نام= لیلا|عنوان= بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی| سال= ۱۳۹۶| ناشر= هرمس|مکان= تهران|شابک= ۹۷۸-۶۰۰-۴۵۶-۰۰۵-۴}} | ||
==پیوند به بیرون== | ==پیوند به بیرون== | ||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://litbr.faslnameh.org/article-1-539-fa.html|عنوان= ثمرهٔ رسالهٔ دکتری لیلا سیدقاسم|ناشر= فصل‌نامهٔ نقد کتاب ادبیات و هنر|تاریخ انتشار=۲۱مهر۱۳۹۷|تاریخ بازدید=۲۴تیر۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://ltr.atu.ac.ir/article_1397.html|عنوان= تاریخ بیهقی؛ کتابی از میان رفته یا آرزویی شکل نگرفته|ناشر= فصل‌نامهٔ متن پژوهشی ادبی|تاریخ انتشار= بهار۱۱۳۹۴|تاریخ بازدید= ۹مرداد۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://titrhonar.ir/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/%D9%84%DB%8C%D9%84%D8%A7-%D8%B3%DB%8C%D8%AF%D9%82%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D8%B2-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C/|عنوان= لیلا سیدقاسم از کتاب «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» می‌گوید|ناشر= پایگاه تخصصی خبری تحلیلی فرهنگ‌وهنر|تاریخ انتشار= ۱۰دی۱۳۹۷|تاریخ بازدید= ۲۳تیر۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://ensani.ir/fa/article/209174/%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%A8-%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%AA|عنوان= درباب بلاغت|ناشر= پرتال جامع علوم انسانی|تاریخ انتشار= پاییز۱۳۷۵|تاریخ بازدید= ۲۷تیر۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://farsicity.ir/index.aspx?siteid=40&fkeyid=&siteid=40&pageid=15682|عنوان= بلاغت چیست|ناشر= شهر مجازی زبان و ادبیات فارسی|تاریخ بازدید= ۲۸تیر۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://wikifeqh.ir/%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%AA|عنوان= بلاغت|ناشر= ویکی‌فقه|تاریخ بازدید= ۲۸تیر۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://www.mizanonline.com/fa/news/481969|عنوان= در کتاب «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» روند ساختارهای نحو تشریح شده است|ناشر= خبرگزاری میزان|تاریخ انتشار= ۱۴دی۱۳۹۷|تاریخ بازدید= ۲۸تیر۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://rch.ac.ir/article/detail/9648|عنوان= جرجانی|ناشر= دانشنامهٔ جهان اسلام|تاریخ بازدید= ۲۸تیر۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://jsm.joumals.iau.ir/article_576910.html|عنوان=بازخوانی نظریهٔ نظم عبدالقاهر جرجانی|ناشر= دوفصل‌نامه تاریخی قرآن و حدیث|تاریخ انتشار= پاییزو زمستان۱۳۹۲|تاریخ بازدید= ۲۶تیر۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://www.alef.ir/news/3970823142.html|عنوان=ایده‌ای جذاب در پژوهشی نو و کاربردی|ناشر= جامعه خبری تحلیلی الف|تاریخ انتشار= ۲۳آبان۱۳۹۷|تاریخ بازدید= ۲۸تیر۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://www.ettelaat.com/etint/?p=27476|عنوان= معرفی پایان‌نامه‌های برتر چهارمین دورهٔ جایزهٔ دکتر مجتبایی|ناشر= روزنامهٔ بین‌المللی اطلاعات|تاریخ انتشار= ۲۹مرداد۱۳۹۵|تاریخ بازدید= ۲۸تیر۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://www.irinn.ir/fa/news/648160|ناشر= شبکهٔ خبر|عنوان= برگزیدگان یازدهمین جایزهٔ جلال آل‌احمد|تاریخ انتشار= ۱۸آذر۱۳۹۷|تاریخ بازدید= ۲۸تیر۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://www.ketab.ir/BookList.aspx?Type=Title|عنوان= دریافت گزارش چاپ کتاب|ناشر= خانهٔ کتاب|تاریخ بازدید= ۲۸تیر۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= https://www.30book.com/Book/71137/%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D8%AD%D9%88%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%A8%DB%8C%D9%87%D9%82%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D9%84%D8%A7-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%82%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D9%87%D8%B1%D9%85%D8%B3|ناشر= ۳۰بوک|عنوان= ظرفیت‌های نثر بیهقی|تاریخ بازدید= ۸مرداد۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= https://www.isna.ir/news/97091808970/%D8%A7%D8%B2-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C-%D8%AA%D8%A7-%D8%AA%D9%82%D8%AF%DB%8C%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%D8%B2%D9%87-%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84|ناشر= خبرگزاری ایسنا|عنوان= از چالش‌های نقد ادبی تا تقدیر در جایزهٔ «جلال»|تاریخ انتشار= ۱۸آذر۱۳۹۷|تاریخ بازدید= ۱۴مرداد۱۳۹۸}} | |||
# {{یادکرد وب|نشانی= http://www.bookcity.org/detail/3387/root/Lectures|ناشر= پایگاه اطلاع‌رسانی شهر کتاب|عنوان= بیهقی در تاریخ محافظه‌کار است|تاریخ انتشار= ۲۹تیر۱۳۹۲|تاریخ بازدید= ۳۰تیر۱۳۹۸}} | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۶ آبان ۱۴۰۳، ساعت ۲۰:۲۷
| بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی | |
|---|---|
.png) "'برندهٔ چهارمین دورهٔ جایزهٔ فتح‌الله مجتبایی"'[۱] | |
| نویسنده | لیلا سیدقاسم |
| ناشر | هرمس |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۶ |
| شابک | ۹۷۸-۶۰۰-۴۵۶-۰۰۵-۴ |
| تعداد صفحات | ۳۹۲ |
| موضوع | بررسی بلاغت تاریخ بیهقی |
| طراح جلد | واحد گرافیک هرمس |
کتاب "'بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی"' حاصل رسالهٔ دکتری «لیلا سیدقاسم» است. این پژوهش ساختارهای نحوی یکی از شاهکار‌های نثر فارسی، «تاریخ بیهقی» را بررسی می‌کند.[۲]
متن بیهقی را از منظر‌های مختلف می‌توان بررسی کرد. «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» کتابی است که متن تاریخ بیهقی را از جنبهٔ بلاغت بررسی کرده است؛ یعنی با تحلیل خط به خط این کتاب به روش علمی، ویژگی‌هایی را نشان می‌دهد که تاریخ بیهقی را ممتاز از متون دیگر و «ابوالفضل بیهقی» را نویسنده‌ای نخبه معرفی می‌کند. این پژوهش جزء آن دسته از مطالعات زبانی قرار می‌گیرد که یک سر آن با دستور زبان و نحو و سر دیگر آن با زیبایی‌شناسی و بلاغت در پیوند است. پژوهش «سیدقاسم» براساس نظریهٔ نظم «جرجانی» شکل گرفته و بخش‌های اصلی آن حول شش موضوع مرتبط با ساختارهای نحوی تنظیم شده است. «"'کارکرد بلاغی آرایش واژگانی"'»، «"'وجه جمله"'»، «"'عناصر جمله"'» و «"'بلاغت فراجمله‌ای"'» چهار موضوع اصلی کتاب و «"'محافظه‌کاری بیهقی در نحو"'» و «"'بلاغت تطبیقی"'» دو فصل فرعی کتاب به‌شمار می‌آیند.[۲]
برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند
ضرورت پرداختن به بلاغت خاص زبان فارسی
در زبان فارسی مبانی بلاغت تاکنون تحت تأثیر زبان عربی بوده و اکنون نیز از شیوه‌های نو تحلیل متن در غرب متأثر است. همین دلیل کافیست برای پرداختن به بلاغت خاص زبان فارسی.(ص:۱) بلاغت در ایران از ابزار بسیار مهم در نقد ادبی است؛ اما آنگونه که انواع ادبی گسترش یافته، این شیوه از نقد رشد نیافته است؛ بنابراین برای بررسی متون ادبی از جنبهٔ زیبایی‌شناسی قدرت کافی را ندارد و نیازمند احیاست.(ص:۲)
چرا باید این کتاب را خواند
اهمیّت نگارش این کتاب به نثر فارسی و «تاریخ بیهقی» بازمیگردد که به‌دلیل فاصله‌ای که از شعر دارد همواره از محک بلاغت دور مانده است. درحالیکه بیهقی‌شناسان از همان ابتدا بر فصاحت و بلاغت آن تأکید داشته‌اند. البته در چند دههٔ گذشته ادبیّت بیهقی محل بحث بوده؛ اما همهٔ آنچه در این باره نوشته یا گفته شده اهل ادب را قانع نکرده است. بررسی‌هایی که تاکنون بر ادبیّت بیهقی انجام گرفته غالباً بر "صنایع شعری" یا "موسیقی" یا "روایت‌پردازی" محدود بوده است؛ این‌ها همه هست؛ اما هنر اصلی بیهقی نیست. نویسنده امیدوار است با تشریح بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی، دریچه‌ای به روی اسباب زیبایی‌شناسی این کتاب بگشاید به‌گونه‌ای که بتوان به راز تفرد و یگانگی این اثر پی‌برد.(ص:۲)
بیهقی و کتاب تاریخی‌اش
«تاریخ بیهقی» یا «تاریخ مسعودی»، اثر «ابوالفضل محمد‌بن‌حسین بیهقی» (۳۸۵تا۴۷۰ق) همچون آثار گران‌سنگ نثر فارسی است که با توجه به موضوع آن، در دو حوزه ادبیات و تاریخ مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. این کتاب روایت‌گر چگونگی به قدرت رسیدن مسعود غزنوی و حوادث دوران زمامداری وی تا اندکی پیش از مرگ است.[۳] این اثر نه‌تنها یک کتاب تاریخی حاوی اطلاعات ناب و منحصر‌به‌فرد، بلکه یک اثر ادبی شاخص و نادر نیز هست. نثر این کتاب مانند دیگر کتاب‌های تاریخی نیست، بیهقی با مطالعات فراوان و نبوغ ذاتی‌اش نثری خلق کرده است که هم اهمیت تاریخی دارد و هم بر وزن ادبیات و نثر فارسی افزوده است.[۴] تاریخ بیهقی عهده‌دار بیان واقعیات است و به‌همین‌دلیل از بسیاری از ابزارهای زیبایی‌آفرینی بی‌بهره مانده است نه اهرم وزن و قافیه را دارد و نه جادوی وهم و خیال را. در عوض ویژگی‌های ترکیب و تنوعات ساخت نحوی، یکی از ظرفیت‌های نثر بیهقی برای تاثیرگذاری است.[۵]
انگیزه‌ٔ نویسنده از این پژوهش
«سیدقاسم» چالش‌های حوزهٔ نقد ادبی را انگیزه‌ای برای نوشتن کتابش می‌داند که یک سری از این چالش‌ها عام و پیش روی هرکسی که در حوزهٔ نقد فعالیت می‌کند است و این است که پذیرش نقد و انتقاد در جامعه چیز راحتی نیست. چالش دیگر هم اینکه، منتقد باید همیشه خودش را به‌روز نگه دارد و بداند که خاستگاه حرفی که می‌زند و نقدی که می‌کند چیست.[۶] او همچنین دربارهٔ دلیل پرداختن به «تاریخ بیهقی» می‌گوید: تاریخ بیهقی تاکنون از حیث ساختارهای نحوی مطالعه نشده و صحبت‌هایی که دربارهٔ بلاغت آن شده هیچ‌کدام پاسخگوی سؤالات من نبوده است. من خواستم بگویم که چرا تاریخ بیهقی تاریخ ادبیات محسوب می‌شود.(ص:۲)
خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب
کتاب از سه بخش تشکیل شده است. نویسنده در بخش اول به پایه‌های نظری بلاغت ساختارهای نحوی می‌پردازد و در آن از مفهوم بلاغت، شکلگیری و بعد از آن از نوسازی آن، بلاغت در سبک‌شناسی و جوهرهٔ دانش معانی سخن می‌گوید. ما در این بخش با نظریهٔ فوق‌العاده مبتکرانهٔ جرجانی، یعنی «نظریهٔ نظم» مواجه می‌شویم و می‌بینیم که آرای این زبان‌شناس قرن پنجمی چه قرابت‌های عجیبی با زبان‌شناسی نوین دارد. نویسنده در باب اول کتاب به پیشینهٔ تحقیقات جرجانی و همینطور مفاهیم بنیادین نظریهٔ او می‌پردازد.
جرجانی معتقد بود هیچ دو عبارتی مطلقاً مترادف همدیگر قرار نمی‌گیرند و عبارتی فصیح‌تر است که نظم بهتری دارد. او فصاحت را در کلام دنبال می‌کرد نه در کلمه و برای همین کلیّت متن برایش همچون بافت یک پارچه اهمیت داشت. او با پیش کشیدن نظریهٔ نظم از اولین کسانی است که از جدل میان «لفظ» و «معنا» خارج شد و سعی کرد این موضوع قدیمی را از دوگانگی نجات دهد. بین آرای جرجانی و زبان‌شناسان و فیلسوفان مدرنی نظیر "سوسور"، "هلیدی"، "چامسکی" و "باختین" قرابت‌های بسیاری می‌توان یافت.
جرجانی زبان را مجموعه‌ای از روابط می‌دانست، نه مجموعه‌ای از الفاظ. او زبان را امری قراردادی می‌دانست. برای نمونه معتقد بود «درخت» درخت است، صرفاً برای اینکه ما اینطور قرارداد بستیم، نه برای اینکه ساختار آوایی آن کلمه معنای آن را بسازد. او دربارهٔ محور همنشینی و جانشینی زبان به دقت اندیشیده و می‌گوید: تغییر الفاظ در محور جانشینی صور معنایی را تغییر نمی‌دهد و نظم را عوض نمی‌کند. جرجانی بین زبان و کلام تفاوت قائل بود. از نظر او نحو نسبت به انواع صور خیال برتری داشت و شدیداً به بُعد زیبایی‌شناسیک نحو توجه می‌کرد. جرجانی می‌گوید: نظم کلام تکرار‌شدنی و تقلید‌پذیر نیست و اگر قرار است تقلیدی صورت بگیرد این تقلید از مرز الفاظ و آهنگ حروف تجاوز نمی‌کند. او به طرزی متفکرانه و صورت‌گرایانه معتقد بود، شعر، شکل شعر است. محتوا ذاتی شعر نیست و باید آن را در نقد شعر کنار گذاشت.
نویسده با این مقدمهٔ مهم و زیربنایی به سراغ پژوهش در تاریخ بیهقی می‌رود. او در بخش دوم با پیش‌درآمدی راجع به مطالعات صورت‌گرفته دربارهٔ تاریخ بیهقی، ملزومات مطالعهٔ ساختارهای نحوی این اثر را بررسی می‌کند تا در بخش سوم و پایانی کتاب، بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی را واکاوی کند. مهمترین موضوعات بخش پایانی، «کارکرد بلاغی آرایش واژگانی»، «کارکرد بلاغی وجه جمله»، «کارکرد بلاغی وضعیت عناصر جمله»، «بلاغت فراجمله‌ای»، «محافظه‌کاری سیاسی در نحو بیهقی» و «بلاغت تطبیقی» است. نویسنده در این بخش به وجه امری، پرسشی، شرطی، وصفی و منادایی توجه کرده و وضعیت نهاد، مفعول، مسند، فعل، قید و متمم را هنگام بررسی عناصر جمله واکاوی می‌کند. کارکرد بلاغی پیوست و گسست جملات و اطناب داستانی و نحوی در این کتاب، در کانون توجه نویسنده بوده است.[۷]
نویسنده سعی کرده تئوری «عبدالقاهر جرجانی» را به کمک تئوری‌های زبان‌شناسی مدرن کامل کند و براساس آن زیبایی‌شناسی متن بیهقی را نشان دهد. عمدهٔ کار «سیدقاسم» روی ساختارهای نحوی تاریخ بیهقی و نثر آن بوده، به گونه‌ای که ساختارهای نحوی این کتاب را بیرون کشیده و سپس بررسی کرده که کدام ساختار نشان‌دار است و کدامیک معنای خاصی دارد. سپس مطالعه روی این ساختار‌ها را به‌طورخاص آغاز کرده و با مراجعه به متون قبل و بعد از تاریخ بیهقی، سعی کرده ببیند طی تاریخ چه اتفاقی برای ساختار‌ها افتاده است.
در فصل‌های متنوع این کتاب به آرایش واژگانی تاریخ بیهقی، ارکان جمله و محافظه‌کاری بیهقی در نحو پرداخته شده تا به کمک این عوامل، چگونگی سلسله مراتب قدرت در دربار غزنوی نشان داده شود. در پایان کتاب سعی شده دربارهٔ روند تغییر نثر فارسی و ساختارهای نحوی آن از آغاز تا امروز نتیجه‌گیری شود.[۴]
جرجانی و انقلاب بلاغت
"'عبدالقاهر بن محمد بن عبدالرحمن ابوبکر"'(متوفی۴۷۴ه‌ق) ادیب، نحوی و نظریه‌پرداز بلاغت، در خانواده‌ای ایرانی در جرجان زاده شد و هرگز از آنجا بیرون نیامد حتی به قصد تحصیل.[۸] جرجانی در قرن پنجم انقلاب بلاغت را رقم زد. دو کتاب «دلائل الاعجاز» و «اسرار البلاغة» او که اولی به دانش معانی و دومی به دانش بیان اختصاص دارد مبنای بلاغت عرب قرار گرفت. بلاغیون بعد از جرجانی همگی کم و بیش مفسران آرای او بودند.(ص:۱۵)
نظریه نظم جرجانی
این نظریه از یک سو با نظم و از سوی دیگر با بلاغت مشترک است.(ص:۱۵) در یک کلام یعنی "'یافتن روابط نحوی در میان کلمات"'[۷] شفیعی کدکنی درکتاب موسیقی شعر می‌گوید: « امتیاز هر اثر ادبی از دیدگاه جرجانی به‌دلیل وجود نظم است. منظور از نظم، وزن نیست؛ بلکه بافت کلام است. با این دیدگاه، نظم خاص شعر نیست بلکه ممکن است کلامی موزون ولی فاقد نظم باشد و کلامی منثور و دارای نظم باشد».[۹]
تئوری بلاغت و ساختارهای نحوی سخن
در سنت نقد ادبی ما تئوری زیبایی‌شناسی ساختارهای نحوی به قرن پنجم بازمیگردد. «جرجانی» در کتاب «دلایل الاعجاز» خود نظریه‌اش را براساس دانش معانی پایه‌ریزی می‌کند. او برای اولین بار از بلاغت ساختارهای نحوی برای نشان دادن زیبایی و بلاغت قرآن استفاده می‌کند. او با استفاده از تقدم و تاخر جمله‌ها، ارتباط بین آنها و نمونه‌های دیگر می‌گوید که این قواعد اجبار نیستند بلکه نویسنده یا گوینده به اختیار خود می تواند دست به گزینش آنها بزند. به اعتقاد او بلاغت ساختارهای نحوی گاهی تاثیرگذارتر از بلاغت تشبیه و کنایه است.[۱۰]
داستان نگارش کتاب
"'لیلا سیدقاسم"' می‌گوید: ایدهٔ نگارش این کتاب در زمان نوشتن رسالهٔ دکتری‌ام شکل گرفت. در آن زمان به کار روی متون کلاسیک و بلاغت علاقه‌مند بودم به‌همین‌دلیل، تئوری بلاغت «عبدالقاهر جرجانی» را به پیشنهاد شفیعی کدکنی، که استاد راهنمایم بود انتخاب کردم و از بین شاهکار‌های ادبی «تاریخ بیهقی» را برای این کار در نظر گرفتم. مطالعه روی تئوری بلاغی جرجانی و متن اصلی کتاب «دلائل الاعجاز» و کتاب‌هایی که در شرح، نقد و توضیح این اثر نوشته شده بودند، حدود یک سال زمان برد. پس از مطالعات، نگارش کتاب را آغاز کردم که حدود دو سال زمان برد.[۴]
روش کار نویسنده
نویسندهٔ این کتاب با استفاده از یک روش کلی و در عین حال ذره‌بینی و با بهره‌گیری از فضای "'اکسل"' و جدول و آمار و ارقام و شیوه‌های علمی، ساختار نثر بیهقی را واکاوی کرده است. با توجه به حجم زیاد تاریخ بیهقی فقط چهل صفحه از متن به صورت ذره‌بینی بررسی شده. او از این چهل صفحه ساختهای نشان‌دار و ارزشمند را یافته سپس تمام متن را برای پیدا کردن ساختهای مشابه آنها جست‌و‌جو کرده است. سیدقاسم ساخت جمله‌ها را براساس یک "'دیدگاه تلفیقی"' استخراج کرده زیرا معتقد است دستورهای موجود برخی از نیازها را برطرف می‌کنند ولی پاسخگوی متون کلاسیک نیستند و اگر بخواهند جوابگوی متون قدیم باشند باید با توجه به آن متون نوشته شوند.[۴]
دربارهٔ بلاغت
مفهوم
"بلاغت" یکی از فنون اصلی و مهم ادب گفتاری و نوشتاری است.[۱۱] از ریشهٔ بَلَغَ، به‌معنای رسیدن گرفته شده و در اصطلاح به‌معنای چیره‌زبانی، شیوا‌سخنی، فصاحت و زبان‌آوری است. از نظر اصطلاحی تعاریف متعددی دارد، اما آنچه در همهٔ این تعاریف مشترک است، ویژگی خاص و ذاتی بلاغت، یعنی «تأثیر‌گذاری» است.[۱۲]
پیشینه
اصل و منشاء بلاغت به عرب و شروع آن به‌طور جدی به قرون دوم و سوم هجری بازمیگردد. زمانیکه ادبای عرب در زمینهٔ اعجاز قرآن و بلاغت آن به تحقیق و بررسی پرداختند.[۱۳]
بلاغت در مشرق زمین، بیشتر در حیطه‌های دینی بوده؛ اما در سرزمین‌های غربی مثل یونان و روم، دانش و هنری مستقل به‌حساب می‌آمده است.[۸]"'بلاغت از نظر ارسطو: «هنر کشف و کاربرد وسایلی برای ترغیب و تهییج شنونده"'».[۱۳]
راهکار نویسنده
باید یک قدم به عقب برگردیم و اول سنت‌های خودمان را بشناسیم و آنها را به‌سمت جلو حرکت دهیم و نقد ادبی رایج در غرب را بومی کنیم. ببینیم شکافی که وجود دارد چیست و چگونه باید آن را پر کنیم.[۶] احیای بلاغت در زبان فارسی، در درجهٔ اول مستلزم بازخوانی بلاغت سنتی و هم‌زمان با آن در گرو رجوع به متون درجهٔ اول ادبیات فارسی، نظیر «تاریخ بیهقی» است.[۱۳] "'به سراغ شاهکار‌های ادبی‌مان برویم و آنچه سازندهٔ این شاهکار‌هاست را پیدا کرده و بلاغتمان را تقویت کنیم؛ بلاغت ما دیگر پاسخگوی متون نیست."'[۱۴]
گزیده‌ای از کتاب
| « | در تاریخ بیهقی بندها عموماً بلند هستند. بندهای بلند مکث و درنگ در روایت را به‌تعویق می‌اندازند و رویدادها را در عرض توسعه می‌دهند و به این ترتیب انسجام خاصی ایجاد می‌کنند. بیهقی در دو حالت طول بند را با پیاپی کردن حروف ربط همپایگی بلند می‌کند: هرگاه بخواهد به بخشی از روایت که اهمیت داستانی دارد شتاب و هیجان بیشتری ببخشد و وقتی بخواهد بخشی از روایت را که اهمیّت داستانی کمتری دارد با جزئیات زیاد بازگو کند. در هنر داستان‌نویسی این باور رایج است که در داستان‌های پلیسی حرکت داستانی تندتر است. همین وضعیت در ارتباط میان جملات و توالی آنها وجود نیز وجود دارد. بیهقی در حالت‌هایی که پلیسی به شمار می‌آیند از جنبهٔ توصیفی می‌کاهد و جنبهٔ روایی را تقویت می‌کند، که همین امر بر هیجان خواننده می‌افزاید، زیرا او را بر کیفیت ماجرا مشتاق‌تر می‌کند. بیهقی مانند فیلم‌برداری عمل می‌کند که رویداد مهمی را از نمای دور نشان می‌دهد و بیننده را به شدت کنجکاو می‌کند.[۱۵] |
» |
افراد تاثیرگذار در نگارش اثر
شفیعی کدکنی
در این روز‌ها که اکثر محققّان ما به‌دنبال نظریات غربی هستند و کار براساس روش غربی را ترجیح می‌دهند. سیدقاسم براساس نظریات یک ایرانی، این اثر را با درجهٔ علمی و فنی مطلوبی ارائه داده است. همچنین ایشان تاکید داشته‌اند که خانم سیدقاسم با روش جرجانی کاملاً موفق می‌شود.
خود نویسنده در این رابطه می‌گوید: من در اردیبهشت ماه در بیروت در کنفرانسی با موضوع بلاغت فرااروپایی یا به تعبیر دیگر تئوری ادبیات فرااروپایی شرکت کردم، جریان‌های پسا‌استعماری در حال حاضر متوجه این شده‌اند که وقتی از ادبیات و بلاغت حرف می‌زنند فکر می‌کنند یونانی بود که همهٔ میراثش به اروپا منتقل شد و هرچه که دارند همین است. یعنی اصلاً جهان اسلام و جهان غیر اروپا را نمی‌بینند و خیلی از اساتیدشان متوجه این موضوع شده‌اند. اروپاییان تازه متوجه شدند که خیلی از حرف‌هایی که می‌زنند دست‌کم جدید نیست. یعنی تئوری‌های غیر اروپایی می‌تواند به توسعه تئوری‌های ادبیات در اروپا کمک کند یا دست‌کم چشم آنها را بازتر کند.[۴]
دکتر ضیاء موحد
ایشان در مراسم اختتامیهٔ چهارمین دورهٔ جایزهٔ فتح‌الله مجتبایی، دربارهٔ تنها پایان‌نامهٔ برگزیده این جایزه، یعنی پایان‌نامهٔ لیلا سیدقاسم می‌گوید: این پایان‌نامه بسیار خواندنی است. دو مسألهٔ مهم در این رساله مطرح است، یکی واژگان آرایی آن و نشان‌دادن تنوع ساختار نحو در تاریخ بیهقی و دیگری نشان‌دادن محافظه‌کاری بیهقی در این کتاب است.[۱]
از دیگر اشخاصی که در نگارش این اثر تأثیرگذار بوده‌اند می‌توان به استادانی چون فتح‌الله مجتبایی، محمد دهقانی و محمد‌علی دهقانی نام برد.[۶]
نقد ادبی ما تئوری‌زده است!
نویسنده تنها دلیلی را که باعث شده کتابش در بین آثار دیگر برگزیده شود "'کار بامتن"' می‌داند. او از نقد ادبی تئوری‌زده گلایه‌مند است و حدس می‌زند اثرش به دلیل احترام به کار عملی و درگیر شدن با متن انتخاب شده باشد.[۴]
پژوهشی نو و کاربردی
.png)
شاید بتوان گفت دلیل شکلگیری این کتاب بر مبنای این ضرورت بوده که ما معمولا در سرزمینی که سرزمین شعر می‌خوانیمش، بیشتر در قید و بند بررسی شعر بوده‌ایم تا نثر. به قول نگارنده: شعر یا کاکرد عاطفی زبان در این سرزمین همیشه در حال پیشتازی بوده. اما نثر یا کارکرد ارجاعی زبان، گونهٔ غریبی است که به‌دلیل دور افتادن از وجه غالب تفکر ایرانیان قرن‌ها در حاشیه و بی‌معیار و محک مانده است. پژوهش «سیدقاسم» هم از حیث موضوع و هم از حیث پرداخت، پژوهشی است با روش مبتکرانه که می‌تواند راهگشای محققان بعدی باشد.[۷]
جوایز
رسالهٔ برگزیدهٔ چهارمین دورهٔ «جایزهٔ دکتر فتح الله مجتبایی»[۱] اثر شایستهٔ تقدیر در بخش نقد ادبی یازدهمین دورهٔ «جایزه ادبی جلال آل‌احمد»[۱۶]
جایزهٔ معنوی اثر
صاحب اثر در رابطه با انتشار کتاب می‌گوید: من اصلاً به فکر انتشار آن نبودم، وقتی جایزهٔ فتح الله مجتبایی را برنده شد، جایزه معنوی آن انتشار کتاب بود. یعنی به من گفتند این کتاب در نشر هرمس چاپ خواهد شد و از من خواستند آن را برای چاپ آماده کنم که دو سال زمان برد. رساله‌ام را برای خرداد ماه آماده کرده بودم که دفاع کنم و به‌شدت از کار خسته شده بودم. روزی به خانهٔ استاد رفتم و گفتم دیگر کار تمام است. دکتر شفیعی گفت: تو دفاع نکن! تو که تا این اندازه زحمت کشیده‌ای دفاع نکن، سه ماه دیگر زمان داری، تسلّطی را که الان داری دو ماه بعد از پایان‌نامه نخواهی داشت، الان بنشین و به گونه ای این را بنویس که بعد از اینکه دفاع کردی آماده چاپ باشد. یعنی لازم نباشد که یک راه دیگر طی کنی؛ بنابراین سه ماه دیگر وقت گذاشتم و یک سری اصلاحات انجام دادم که خوب بود و خوشحالم که آن سه ماه را کار کردم.[۴]
مشخصات کتاب‌شناسی
چاپ اول این کتاب در سال۱۳۹۶ بود با تیراژ ۱۰۰۰ نسخه توسط "'انتشارات هرمس"'، در ۳۹۲ صفحه، در قطع رقعی با جلد شومیز که واحد گرافیک هرمس طراحی کرد و به‌قیمت ۳۵هزار.[۱۷]
پانویس
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ «معرفی پایان‌نامه‌های برتر چهارمین دورهٔ جایزهٔ دکتر مجتبایی».
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ «ثمرهٔ رسالهٔ دکتری لیلا سیدقاسم».
- ↑ «تاریخ بیهقی؛ کتابی از میان رفته یا آرزویی شکل نگرفته».
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ ۴٫۴ ۴٫۵ ۴٫۶ «لیلا سیدقاسم از کتاب «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» می‌گوید».
- ↑ «ظرفیت‌های نثر بیهقی».
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ «از چالش‌های نقد ادبی تا تقدیر در جایزهٔ «جلال»».
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ «ایده‌ای جذاب در پژوهشی نو و کاربردی».
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ «جرجانی».
- ↑ «بازخوانی نظریهٔ نظم عبدالقاهر جرجانی».
- ↑ «بیهقی در تاریخ محافظه‌کار است».
- ↑ «درباب بلاغت».
- ↑ «بلاغت چیست؟».
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ «بلاغت».
- ↑ «در کتاب «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» روند ساختارهای نحو تشریح شده است».
- ↑ سیدقاسم، بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی، ۲۳۸و۲۳۹.
- ↑ «برگزیدگان یازدهمین جایزهٔ جلال آل‌احمد».
- ↑ «دریافت گزارش چاپ کتاب».
منابع
- سیدقاسم، لیلا (۱۳۹۶). بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی. تهران: هرمس. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۴۵۶-۰۰۵-۴.
پیوند به بیرون
- «ثمرهٔ رسالهٔ دکتری لیلا سیدقاسم». فصل‌نامهٔ نقد کتاب ادبیات و هنر، ۲۱مهر۱۳۹۷. بازبینی‌شده در ۲۴تیر۱۳۹۸.
- «تاریخ بیهقی؛ کتابی از میان رفته یا آرزویی شکل نگرفته». فصل‌نامهٔ متن پژوهشی ادبی، بهار۱۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۹مرداد۱۳۹۸.
- «لیلا سیدقاسم از کتاب «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» می‌گوید». پایگاه تخصصی خبری تحلیلی فرهنگ‌وهنر، ۱۰دی۱۳۹۷. بازبینی‌شده در ۲۳تیر۱۳۹۸.
- «درباب بلاغت». پرتال جامع علوم انسانی، پاییز۱۳۷۵. بازبینی‌شده در ۲۷تیر۱۳۹۸.
- «بلاغت چیست». شهر مجازی زبان و ادبیات فارسی. بازبینی‌شده در ۲۸تیر۱۳۹۸.
- «بلاغت». ویکی‌فقه. بازبینی‌شده در ۲۸تیر۱۳۹۸.
- «در کتاب «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» روند ساختارهای نحو تشریح شده است». خبرگزاری میزان، ۱۴دی۱۳۹۷. بازبینی‌شده در ۲۸تیر۱۳۹۸.
- «جرجانی». دانشنامهٔ جهان اسلام. بازبینی‌شده در ۲۸تیر۱۳۹۸.
- «بازخوانی نظریهٔ نظم عبدالقاهر جرجانی». دوفصل‌نامه تاریخی قرآن و حدیث، پاییزو زمستان۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۲۶تیر۱۳۹۸.
- «ایده‌ای جذاب در پژوهشی نو و کاربردی». جامعه خبری تحلیلی الف، ۲۳آبان۱۳۹۷. بازبینی‌شده در ۲۸تیر۱۳۹۸.
- «معرفی پایان‌نامه‌های برتر چهارمین دورهٔ جایزهٔ دکتر مجتبایی». روزنامهٔ بین‌المللی اطلاعات، ۲۹مرداد۱۳۹۵. بازبینی‌شده در ۲۸تیر۱۳۹۸.
- «برگزیدگان یازدهمین جایزهٔ جلال آل‌احمد». شبکهٔ خبر، ۱۸آذر۱۳۹۷. بازبینی‌شده در ۲۸تیر۱۳۹۸.
- «دریافت گزارش چاپ کتاب». خانهٔ کتاب. بازبینی‌شده در ۲۸تیر۱۳۹۸.
- «ظرفیت‌های نثر بیهقی». ۳۰بوک. بازبینی‌شده در ۸مرداد۱۳۹۸.
- «از چالش‌های نقد ادبی تا تقدیر در جایزهٔ «جلال»». خبرگزاری ایسنا، ۱۸آذر۱۳۹۷. بازبینی‌شده در ۱۴مرداد۱۳۹۸.
- «بیهقی در تاریخ محافظه‌کار است». پایگاه اطلاع‌رسانی شهر کتاب، ۲۹تیر۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۳۰تیر۱۳۹۸.