روایت: تفاوت میان نسخه‌ها

«تراژدی عبارت است از تقلید و محاکات کرداری تام که اندازه ای معين و معلوم داشته باشد. امر تام هم امری است که بدایت و واسطه و نهایت داشته باشد، بدایت امری است که به ذات خویش مستلزم آن نیست که دنبال چیز دیگری آمده باشد، اما در دنبال خود او امری هست که به حکم طبیعت وجود دارد و به وجود می آید. اما نهایت امری است برعکس این. واسطه هم عبارت است از امری که به ذات خویش دنبال امر دیگر آید و همچنین امر دیگری هم در دنبال آن بیاید (زرین کوب، ۱۳۸۱: ۴۲-۴۳)

از سوی دیگر، ارسطو اولین و مهم ترین جزء روایت را افسانه مضمون یاmythos به معنای طرح داستان یا پیرنگ می داند و در تعریف آن می گوید: «اما تقلید و محاکات کردار همان افسانه مضمون(پیرنگ) است» (همان، ۳۸-۳۹). به این ترتیب، روشن می شود که در دیدگاه ارسطویی روایت و پیرنگ را می توان کمابیش یکسان دانست یا دست کم پیرنگ را پایه اساسی روایت شمرد. نکته مهم دیگر این است که وقتی ارسطو از «به دنبال آمدن به ذات»، در پی یا پس چیزی سخن می گوید، گویا اشاره به این نکته دارد که علیت است که می تواند پیرنگ و برای بحث حاضر ما روایت را میسر کند و بدون وجود آن روایت هم خالی از معناست.

درواقع یکی از اهداف ساختار گرایان در تلاش برای جدا کردن ساختارهای بنیادین روایت ربط دادن آنها به ساختار های بنیادین دیگر، برای مثال، ساختارهای بنیادین منطق و دستور است تا بتوانند پیکربندی های ذهنیت انسان را درک کنند. (اسکولز، ۱۳۷۹: ۱۳۳)

روایت شناسی ساختارگرا نظریه ای درباره روایت است که به رهبری ساختارگرایان تدوین شد و هدف آن شناسایی چیزهایی است که به روایت ساختار و شکل می‌دهند. از این رو روایت شناسی یا نظریه روایت، علم مطالعه ساختار و دستور زبان حاکم بر روایت هاست؛ نوعی نظریه ادبی که شرح مستدل ساختار روایت اعم از عناصر داستان سرایی، ترکیب و نظم نسق مؤلفه های داستان را شامل می‌شود. (حرى، ۱۳۸۸: ۱۹۴).

به گونه‌ای دیگر هدف نهایی روایت شناسی ساختارگرا عبارت است از کشف الگوی عام روایت که همه شیوه های ممکن گفتن داستان را در بربگیرد و شاید بتوان گفت الگویی است که تولید معنا را نیز ممکن می کند. به علاوه روایت شناسان ساختارگرا عقیده دارند، رخدادهای یک روایت بر اساس منطق و قاعده‌ای خاص و البته تکرار شونده در پی یکدیگر چیده شده اند؛ بنابراین تلاش می کنند تا این قاعده را کشف کنند (تولان، ۱۳۸۶: ۱۲۰). به صورت کلی در تحلیل های ساختار گرایانه روایت، جزئیات ظریف ساز و کارهای درونی متون ادبی بررسی می شوند تا واحدهای ساختاری بنیادی مانند عملکردهای شخصیت حاکم بر کار کردهای روایی متون کشف شوند.

یکی دیگر از مباحث مورد توجه روایت شناسی ساختار گرا، یافتن دستور زبان داستان است ، یعنی قانون مندی ها و قواعدی که بر قصه ها و داستان ها حاکم است. نظریه‌پردازان ساختاگرا مهمترین قیاس زبانشناسی را قیاس بین ساختار روایت و نحو جمله می دانند و بر پایه این قياس، پرداخت کلی قصه از قواعد معینی پیروی می کند؛ درست همانگونه که پرداخت جمله از قواعد نحو پیروی می کند » (هارلند، ۱۳۸۵: ۳۶۱). در ادامه بحث روایت شناسی ساختار گرا، مروری اجمالی بر آراء و نظریات چند تن از روایت شناسان این مکتب خواهیم داشت.

ولادیمیر پراپ عمده نظریات خود، درباره روایت را در کتاب ریخت شناسی قصه پریان منتشر کرد. این کتاب در سال ۱۹۲۸ منتشر شد و این اثر شاید بیش از هر کتاب دیگری، در علم روایت شناسی تأثیر گذاشته است. درواقع انتشار این کتاب را نقطه عطفی در روش بررسی ساختاری پدیده های فرهنگی به ویژه داستان و روایت دانسته اند، تأثیر کتاب پراپ بر ساختارگرایان فرانسوی از دهه ۱۹۵۰ آشکار شد. کلود لوی استراوس در مقاله ساختار و شکل نشان داد که دسته بندی پراپ از حکایت های روسی تا چه حد به عنوان روشی کلی مهم است. یاکوبسن نیز بارها بر اهمیت روش شناسیک کار پراپ تأکید کرد و معتقد است که روایت شناسی به معنی دقیق واژه، با کتاب پراپ آغاز شده است. (احمدی،۱۴۷:۱۳۷۸)

پراپ معتقد بود که بی آنکه فايده مطالعه موضوعات و نیز مقایسه ای که صرفا شباهت های آنها را به حساب می آورد انکار کنیم، می توانیم روش دیگری در واحد سنجش دیگری را پیشنهاد کنیم. می توانیم قصه ها را از لحاظ ترکیب بندی و ساختارشان مقایسه کنیم و به این ترتیب شباهتشان در پرتو تازه ای خود را نشان خواهد داد (تودوروف، ۱۳۸۵: ۲۶۴)

ریخت شناسی قصه پریان روسی پراپ اساسأ فهرستی از همه وقایع بنیادی است که او در پیكره تحقیقش شناسایی می کند. این پیکره متشکل از ۱۱۵ قصه پریان روسی است. به عبارتی دیگر، پراپ در تحلیل این مجموعه از قصه پریان به خصوص به دنبال عناصر یا مشخصه های مکرر (عناصر ثابت) و عناصر یا مشخصه های تصادفی و پیش بینی ناپذیر (عناصر متغير) بود. او در تحلیل خود به این نتیجه رسید که در حالی که شخصیت ها یا افراد قصه ها ممکن است به ظاهر کاملا متغیر باشند، باز هم کارکردهایشان در قصه، یا به عبارتی اهمیت کنش هایشان از نظر گسترش داستانی، ثابت و قابل پیش بینی است. او تعداد و توالی کارکردها را ثابت می داند: فقط سی و یک کار کرد وجود دارد و این کار کردها همواره در توالی یکسانی ظاهر می‌شوند(تولان،۳۳:۱۳۸۶).

* قهرمان ازدواج می کند و بر تخت می نشیند (اسکولز، ۱۳۷۹: ۹۸-۹۶).

لوی استروس را بنیان گذار مردم شناسی ساختگرا می شناسند، او در پی دست یابی به نظام اندیشه هایی است که در اساطیر بدوی، هر چند به طور مبهم تجسم می یابد. در منطق اساطیر، لوی استروس اسطوره را به عنوان زبانی ویژه، مورد بررسی قرار داده و روش تحلیل ساختاری را در مورد آن به کاربرده است؛ از نظر او، عناصر اسطوره پایگاهی برتر از عناصر زبان دارند و باید آنها را در سطحی بالاتر از سطح اصوات یا کلمات معین و در سطح جمله و عبارت جستجو کرد. (واحد دوست، ۱۳۸۱: ۱۹۶)

به دیگر سخن استروس روش پراپ را در تحلیل روایت، با تجزیه آن به سازه های پایه، در توصیف و تأويل اسطوره ها به کار گرفت، با این تفاوت که در تحلیل او، نه تسلسل رخدادهای درون یک متن، که محور اصلی نگر پراپ است، بلکه مناسبات تقابلی گوناگونی در کانون توجه قرار می گیرد که در متن یافت می شوند ( آسابرگر، ۱۳۸۰: ۴۴)

در نظر لوی استروس، اسطوره نوعی پیام به صورت رمز است. درواقع کل اعضای یک فرهنگ و جامعه، تا وقتی یک فرهنگی همگن بماند، اعتبار یک اسطوره معین برای آن همچنان محفوظ خواهد ماند و روایت های جدید از آن اسطوره صرفا جنبه هایی از همان پیام خواهند بود؛ رمز را می توان گشود و پیام را کشف کرد به شرط آنکه بتوانیم واحد های آن را به نحو درست تنظیم کنیم، و این نظم در توالی انتقال روایت به ما خلاصه می شود (اسکولز، ۱۳۷۹: ۱۰۵)

گرماس ساختار روایت را بر اساس یک الگوی تثبیت شده زبان شناسی بررسی می کند؛ او از نظریه سوسور درباره تمایز زبان و گفتار برای روایت استفاده می‌کند و به نتیجه‌ای مشابه پراپ در ریخت‌شناسی قصه‌ها می‌رسد با این تفاوت که برای پراپ، وقایع در مرکز روایت‌ قرار دارند اما برای گرماس، شخصیت‌ها هستند که در مرکز روایت‌ قرار می‌گیرند. او پیشنهاد می کند که فقط شش شخصیت یا به تعبير خود او عملگر به منزله مقولات کلی در زیربنای همه روایات وجود دارند که سه جفت مرتبط با هم را تشکیل می دهند (تولان، ۱۳۸۶: ۱۵۰).

* یاری دهنده / بازدارنده: پیرنگ های فرعی داستان های مربوط به سیر و سلوک / آرزو یا ارتباط توسط این دو کنشگر ایجاد می شود. یکی یاری رسان به فاعل در سیر و سلوک یاری می رساند، یک رقیب سعی دارد تا مانع فاعل شود (تایسن،۳۶۶:۱۳۸۷)

پی رفت انفصالی یا متمایز کننده: این نوع پی رفت دلالت بر تغییر وضعیت یا حالتی می کند و در بر گیرنده شکل های مختلف قصه است (مکاریک، ۱۳۸۳: ۲۱۰).

اولین بار تودوروف در کتاب دستور زبان دکامرون، واژه روایت شناسی را به عنوان علم مطالعه قصه به کار برد. از نظر او روایت در معنای وسیع آن تمامی اشکال روایت را از قبيل اسطوره، فیلم، رؤیا و نمایش دربر می گیرد. او مانند گرماس، از مفهومی بسیار کلی آغاز کرد: اینکه بنیان تجربی وسیعی وجود دارد که فراتر از حدود هر زبان وحتی هر نظام دلالت گونه خاصی می رود و تمام آنها را از سر چشمه یک دستور زبان یکه و نهایی توجیه می کند (احمدی، ۱۳۷۵: ۳۳۴).

به نظر تودوروف می توان با تجزیه و تحلیل روایت، به واحدهایی دست پیدا کرد که با اجزاء کلام دستوری (اسم خاص، فعل و صفت) شباهت چشمگیری دارند. او می‌گوید: اگر بدانیم که شخصیت، یک اسم و فعالیت یا یک فعل است، روایت را بهتر می فهمیم(هارلند، ۱۳۸۸: ۳۶۲). به گونه‌ای که وقتی گزاره های یک متن کشف شود، از طریق ترکیب هر شخصیت (اسم) با یک کنش (فعل) یا ویژگی (صفت) ، انواع کنش ها و ویژگی های تکرار شونده در یک متن و نیز انواع گزاره ها و ارتباط های بین گزاره ها را می توان دسته بندی کرد. برای مثال یکی از چیزهایی که تودورف در تحلیل داستان های کتاب دکامرون اثر بوکاچیو به آن می رسد، این است که تمام ویژگی های این کتاب را می توان می توان به سه دسته از صفات فرو کاست: وضعیت ها یا ویژگی های ناپایدار، مانند شادی و غم، کیفیت ها مانند ویژگی های پایدارتر، مانند نیکی و شر و شرایط یا پایدار ترین ویژگی ها، مانند جنسیت یا دین یا موقعیت اجتماعی یک شخصیت.

رولان بارت منتقد ادبی، مدافع رمان نو و نویسنده نقد نو، پژوهشگر فرهنگ عامه است. او مباحثه‌گری درخشان، خطیبی قهار و ادیبی است طراز اول با ذهنی درخشان؛ اساس نویسنده ای است فاقد نظام که عاشق نظام است، ساختارگرایی که ساختار را دوست ندارد، ادیبی که از ادبیات بیزار است، عاشق این است که در مورد هر مسئله ای موضعی جنجال آفرین بگیرد و تا زمانی که موضعش موجه شود از آن دفاع کند یا به عبارت خیلی رساتر، آنقدر به دیدگاه‌های دیگران حمله برد تا در چشم همه خوارشان کند.(اسکولز، ۱۳۷۹: ۲۰۸)

در تحلیل روایت، محکوم به استفاده از شیوة القایی هستیم، تحلیلگر ابتدا باید یک مدل توصیفی فرضی ابداع کند(همان چیزی که زبان شناسان آمریکایی آن را نظریه می نامند) و آن گاه به تدریج بر اساس این مدل به بررسی گونه های مختلف روایی بپردازیم، گونه هایی که هم بر این مدل انطباق می یابند و هم از آن فاصله می گیرند (بارت:۴۳).

بارت تقریبا مانند پراپ، روایت را توصیف از یک حالت به حالت دیگر می داند. او در یک روایت قائل به سه سطح توصیفی است: ۱- کارکرد ۲-کنش ۳- روایت، در یک روایت این سه سطح با هم پیوند ارگانیک دارند و هر سه با هم روایتی را به وجود می آورند (اخوت، ۱۳۷۱: ۲۲).

از نظر بارت روایت به وسیله کارکرد  به پیش رانده می شود و ماهیت کارکرد را می توان به دانه يا عنصری تشبیه کرد که در روایت کاشته می شود و بعدا در همان سطح یا جایی دیگر و در سطحی دیگر به بار خواهد نشست، بنابراین کارکرد مفهومی غایتمندانه است به این معنا که با اهداف یا مقاصد دراز مدت (فکری و اخلاقی و همچنین کنشی) روایت مربوط می شود، پس وقتی که روایت را غايتمندانه فرض می کنیم، در پی جستجو و یافتن مطالبی بر می آییم که در کل روایت پراکنده، و به منظور تأیید، حفظ و نیل به آن هدف طراحی شده اند؛ کارکرد بیش از آنکه صرفا منطق على و معلولی موجود در مقطع خاص یا بخشهای همجوار آن باشد، وسیله ای برای دستیابی به انسجام کلی در روایت است.(تولان، ۱۳۸۶: ۴۴)

این ابعاد روایت به سه جنبه ای مربوط می شوند که ژنت از سه کیفیت فعل اخذ می کند: زمان، حالت و صدا، تمایزی که او میان حالت و صداقائل می شود، مسائل برآمده از مفهوم آشنای زاویه دید رابه ظرافت روشن می کند (رامان و پیتر و، ۱۳۷۷: ۷-۱۴۶). به بیان دقیق‌تر، تمایزی که ژنت بین داستان و گزارش قائل می شود، شبیه تمایزی است که فرمالیست های روس بین داستان و گزارش قائل اند؛ اما با تفاوت‌های اندکی. در نظر فرمالیست ها، قصه و طرح هردو تجریدند، صرفا دو نحوه تنظیم رخدادهایی واحد هستند، یکی بر اساس ترتیب زمانی و دیگری براساس انگیزه، اما در نظر ژنت فقط قصه تجرید است، گزارش واقعی است، همان کلمات روی کاغذ است که ما خوانندگان با آنها هم قصه را باز می سازیم و هم روایت را (اسکولز، ۱۳۷۹: ۲۳۱). درواقع ژنت روایت را همان کنش گزارشگری بر می‌شمارد و این تعریف نشان دهنده این مطلب است که وی بر دو عنصر راوی و حکایت توجه‌ای ویژه دارد ( بهنام، ۱۳۸۹: ۱۳۴). به گونه‌ای دیگر از نظر ژنت هر گزاره روایی، روایتی است از رخدادهای راستین یا خیالی که از یکسو با موضوع روایت یعنی ماجرا با داستان بیان شده است یا با بافت قصه رابطه دارد، و از سوی دیگر با بیان روایی یا منطق روایت که ژنت آن را کنش ارتباطی می خواند، مناسبت دارد. ژنت می نویسد: هر گزارش یا داستان به عنوان روایت، به سر گذشت یا قصه ای که روایت می کند وابسته است و شکل بیان روایی خود را برگزیده است.

* رمزگان هرمنوتیک: معماها و گشوده شدن آنها یا به قول بارت «الگوی پلیسی» داستان است. ۵. رمز گان نمادین: منطق آن از منطق هرروزه، استدلالی و تجربی جدا بوده و شبیه به منطق رؤیاست (احمدی، ۱۳۸۲: ۲۴۰-۲۴۱).

در نهایت از دیدگاه تولان، روایت بازگویی اموری است که به لحاظ زمانی و مکانی از ما فاصله دارند. گوینده حاضر و ظاهرا به مخاطب و قصه نزدیک است، اما رخدادها غایب و دور هستند(تولان، ۱۳۸۳: ۱۹-۶۱). بنابراین از نظر تولان، هر روایت دو جزء بنیادین دارد: یکی رویدادی که روایت می شود و دیگری گوینده ای که آن رویداد را بازگو می کند.