نمایش مبدأ برای امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی

{{جعبه اطلاعات کتاب|نویسنده=انسیه خزعلی|ناشر=امیرکبیر|زبان=فارسی|نخستین چاپ=۱۳۸۳|نوبت چاپ=۱|تعداد_صفحات=۳۶۸|قطع=وزیری|نوع_جلد=شومیز|شابک=۹۷۸۹۶۴۰۰۰۹۱۲۳|نام=امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی}}

اثر پژوهشی «امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی» نوشته انسیه خزعلی در سال ۱۳۸۳ توسط انتشارات امیرکبیر به چاپ رسید. این کتاب ضمن بیان اجمالیِ زندگی‌نامه امام حسین(ع)، به ویژگی‌ها و موضوعات اشعار حسینی پرداخته‌است. این اثر در [[جشنواره «قلم زرین»]] و  [[جشنواره «پروین اعتصامی»]]، به عنوان اثر برگزیده معرفی شد.

<center>*****</center>

این اثر پژوهشی که به قلم انسیه خزعلی نگاشته شده، ابتدا موضوع پایان‌نامه‌ مولف بوده‌است که در پاییز ۱۳۷۸، برای كسب درجه دكتری زبان و ادبیات عرب از دانشكده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، با راهنمایی دكتر محمدعلی آذرشب، به رشته تحریر درآمده‌است. سپس در سال ۱۳۸۳ به همت اداره‌كل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان‌غربی و انتشارات امیرکبیر راهی بازار نشر شد.

در این کتاب، نویسنده به کاوش پیرامون نوآوری‌ها و موضوعات جدید اشعار عربی مربوط به امام حسین(ع) پرداخته و مباحثی از جمله «امام حسین(ع) از نظر تحلیل‌گران و اندیشمندان، شعر حسینی در مسیر تاریخ، موضوعات شعر معاصر حسینی، رموز حسینی در اشعار معاصران، تاملی در اشعار قصصی معاصر پیرامون امام حسین(ع) و نمونه‌هایی از شعر عربی معاصر از نوع کلاسیک و آزاد» را مورد بررسی قرار داده‌است.

== خلاصه اثر ==
اهمیت شعر و جایگاه آن در ادب از دیرباز مورد توجه ناقدان شعر و ادب بوده‌است؛ شاید از همین روست كه ائمه اطهار(ع) برای انتشار مكتب اهل‌بیت(ع)، شاعران را به مرثیه‌سرایی و سرودن شعر، خصوصا برای امام حسین(ع) ترغیب و تشویق کرده‌اند. کتاب «امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی» نیز با همین نگاه و دغدغه نگارش شده‌است. نویسنده، این كتاب را در سه بخش و نُه فصل با موضوعات: 

* «امام حسین(ع) از نگاه تاریخ و ادب»، 
* «نگاهی به شعر حسینی معاصر»،  
* «تأملی در اشعار قصص معاصر پیرامون امام حسین(ع)»،  

به رشته تحریر درآورده است.<ref name=":0">[https://iqna.ir/fa/news/1707335/%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%B3%D9%8A%D9%86%D8%B9-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%B1-%D8%B4%D8%AF «کتاب «امام حسين(ع) در شعر معاصر عربی» منتشر شد».] خبرگزاری بین‌المللی قرآن. ۲۲ آبان ۱۳۸۷. دریافت‌شده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳</ref>

بخش اول به بررسی شخصیت امام حسین(ع) از نگاه تاریخ و ادب اختصاص داده شده و به موضوعاتی مانند امام حسین(ع) از نظر اندیشمندان، اغراض و موضوعات شعر حسینی معاصر و رموز حسینی در اشعار معاصران می‌پردازد.<ref name=":4">[https://www.armaneheyat.ir/news/2652/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%B3%D9%8A%D9%86-%D8%B9-%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C «معرفی کتاب؛ امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی».] آرمان هیئت.۹ شهریور ۱۳۸۷. دریافت‌شده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳</ref>

در بخش دوم، بررسی اشعار معاصر حسینی و مسائلی از جمله نمادهای مشهور، نوع غالب، موضوعات و خصایص بارز شعر شاعران معاصر، مقایسه آنها با اشعار دوره‌های پیشین و همچنین شناخت نقاط قوت و ضعف شعر معاصر پیرامون امام حسین(ع) محل بحث است.<ref name=":1">[https://hawzah.net/fa/Seminar/View/78198/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86__%D8%B9__%D8%AF%D8%B1_%D8%B4%D8%B9%D8%B1_%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1_%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C «امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی».] پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه. بی‌تا. دریافت‌شده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳</ref>

موضوعات بخش پایانی این مجموعه نیز ملاحم حسینی و نمایشنامه‌های منظوم در این زمینه می‌باشد.<ref name=":4" />

مؤلف در قسمتی از كتاب با عنوان «نگاهی به زندگی شاعران معاصر حسینی» به معرفی شاعرانی همچون ابراهیم النصیراوی، احمد شوقی، حسین‌علی الاعظمی، علی الخیری و مظفر النواب پرداخته.<ref name=":0" /> و از نمونه‌شعرهای اشخاصی مانند الجواهری، العلائلی، فرحات، السیاب، رشدی العامل، عبد المجید و جمیل نیز استفاده کرده است.<ref name=":1" />

== درباره نویسنده ==
دکتر انسیه خزعلی متولد ۱۳۴۲، با مرتبه علمی استاد تمام و دکترای زبان و ادبیات عرب، در زمینه تدریس، تالیف، ترجمه و سمت‌های اجرایی، دارای سوابقی می‌باشد. ایشان ریاست دانشگاه الزهرا و ریاست پردیس خواهران دانشگاه علوم اسلامی رضوی را در کارنامه خود دارد.

کتاب‌های «زیبایی‌شناسی کلام زینب(س)، تصویر عصر جاهلی در قرآن، وهابیت و بازنگری از درون، تفکر نحوی عرب، آرایه‌های ادبی در کلام زینب (س) و...» و همچنین مقالات «نوآوری در ادب متعهد عرب، الخیام و المعری بین التفاؤل و التشاؤم، بررسی و نقد دیدگاه عمر ابونصر درباره مواضع سیاسی علی(ع) و...» از جمله تالیفات دکتر خزعلی است.

ایشان در سمینارهای بین‌المللی نیز مقالات متعددی با عناوین «زن مسلمان و مسئولیت‌های چندبعدی، مكانة المراة فی الاسلام، اللغة العربیة امام تحدیات العولمة، الامام الحسین عطاء مستمر فی حیاة الامة و عزتها و...» را ارائه کرده‌اند.

چهار طرح پژوهشی با موضوعات «راه‌های رفع موانع دینی و فرهنگی بین ایران و عرب، تبیین موقعیت علمی و فرهنگی زن در جمهوری اسلامی، الدلالة وحروف الزیادة فی القرآن و همچنین میزان رضایت‌مندی کارمندان از سبک‌های مدیریتی زنان» از دیگر سوابق درخشان در کارنامه خانم خزعلی می‌باشد.<ref>[https://razavi.ac.ir/fa/297651/%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D8%B3%DB%8C%D9%87-%D8%AE%D8%B2%D8%B9%D9%84%DB%8C «دکتر انسیه خزعلی».] دانشگاه علوم اسلامی رضوی. بی‌تا. دریافت‌شده در۱۷ بهمن ۱۴۰۳</ref>

== نظر نویسنده درباره اثر ==
'''گزینش اشعار'''<blockquote>در گزینش اشعار به هیچ عنوان، منطقه جغرافیایی خاصی مدنظر نبوده و تنها به دو خصوصیت حسینی و عربی بودن شعر توجه شده‌است؛ ولو این شعر برخواسته از سرزمین و محیطی غیرعربی باشد. هرچند که به طور طبیعی، کمیت اشعار در سرزمین‌هایی که به اهل‌بیت پیامبر(ع) تعلق خاطر دارند،  نسبت به مناطق دیگر بیشتر است.<ref name=":2">[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/23431/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%B3%D9%87-%D8%AE%D8%B2%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%B5-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C «معرفی کتاب دکتر انیسه خزعلی: امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی».] نورمگز؛ پایگاه مجلات تخصصی نور. مرداد ۱۳۸۴. دریافت‌شده در۱۷ بهمن ۱۴۰۳</ref></blockquote>


'''منابع اثر'''<blockquote>همان‌طور که در مقدمه کتاب آمده‌است، تلاش این جستار، بررسی و نقد فنی شعر معاصر حسینی و پرهیز از جمع‌آوری صرف و دائرةالمعارفی آن بوده‌است. از این‌رو، علاوه بر اینکه لازم بود ابتدا سیر شعر حسینی از آغاز تا کنون مورد بررسی قرار گیرد، ضرورت ایجاب می‌کرد که در ادب معاصر و به طور خاص، شعر آن، دفاتر نقدی، تحلیل‌های صاحب‌نظران در ادب عرب و معیارهای نقد شعر قدیم و جدید مورد دقت قرار گیرد؛ لذا بخشی از مراجعات بنده، به دیوان‌ها، ملحمه‌ها و مجموعه‌های شعری و برخی دیگر به مجموعه‌های موضوعی گردآوری‌شده در عصر حاضر بوده‌است.<ref name=":2" /></blockquote>

== نقد و بررسی اثر ==
'''اشاره موجز به نمادهای قدسی'''

شعر شیعه به عنوان شاخه‌ای از ادبیات اسلامی، از صدر اسلام در ادبیات عرب مطرح بوده و بخش عظیمی از اشعار عربی را به خود اختصاص داده‌است. ضمن اینکه شاعرانی چیره‌دست و مشهور در سده‌های مختلف تاریخ شیعه، در این حوزه، قلم به دست گرفته و ترانه‌سرائی کرده‌اند.

این نوع اشعار تاکنون از جنبه‌های متعددی مورد بررسی و مطالعه واقع شده و درباره آن، کتاب‌ها، پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و مقالات گوناگونی به رشته تحریر درآمده‌است؛ اما از منظر نمادهای دینی، که اصطلاحی در علم جامعه‌شناسی دینی و ادبیات محسوب می‌شود، چندان مورد بحث قرار نگرفته‌است. دکتر انسیه خزعلی در این امر پیش‌قدم شده و در اثر پژوهشی خود، ضمن اشاره موجز به نمادهای قدسی در حادثه عاشورا، شخصیت امام حسین(ع) را از جنبه‌های نمادین، تحلیل و بررسی کرده‌است.

بررسی این بُعد از شعر شیعه، به راهی جدید در پژوهش‌های شیعه‌شناسی ختم می‌شود و از قدم نهادن در راه‌های تکراری و هزاربار رفته‌ محققانِ این حوزه جلوگیری می‌کند. به علاوه، می‌تواند در کنار معرفی فرهنگ شیعی، باعث شناساندن نمادهای دینی و تاثیر آن در فهم این نوع اشعار شود.<ref name=":3">[https://www.cgie.org.ir/popup/fa/system/contentprint/24194 «بررسی و تحلیل ادبی و جامعه‌شناختی نمادهای دینی در شعر شیعه».] مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی. بی‌تا. دریافت‌شده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳</ref>

شعر شیعه به دلیل داشتن پایگاه مردمی و ارتباط با علقه‌های قلبی و فکری مردم، در شرایط خاص جامعه معاصر و با وجود رنجی که مسلمانان و ملت‌های عرب، از ظلم مستکبرین متحمل می‌شوند، در اوج اقتدار شعر عربی ایستاده‌است. از خصایص این نوع شعر، تأثیرگذاری عمیق بر مخاطب و ژرفای صداقت آن به ویژه در اغراض رثاء و حماسه است. اگرچه برخی سبک‌های نو، از دنیای غرب به جهان عرب وارد شده‌است، اما در دامان شعر حسینی، رنگ و جلوه‌ای متفاوت یافته و خصوصیات متمایزی را به نمایش نهاده‌است که در این زمینه می‌توان به ملحمه و نمایشنامه منظوم یا مسرحیه در دهه‌های اخیر اشاره کرد.<ref name=":2" />

'''نوآوری و سفر به عمق کلمات'''

نکته دیگر، نوآوری این اثرِ در توجه و سفر به عمق کلمات و عباراتی است که دیگر پژوهشگران از کنار آن به سادگی عبور کرده‌اند. مولف تلاش کرده تا با استفاده از ادبیات، جامعه‌شناسی دینی، عرفان و تاریخ ادیان، جنبه‌های نمادین این عبارات را کشف کند و در معرض نمایش قرار دهد.<ref name=":3" />

== جوایز و افتخارات ==

* پژوهش برگزیده در سومین جشنواره قلم زرین در سال ۱۳۸۴.<ref>[https://anjomanghalam.ir/%D8%AF%D9%83%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%8A%D9%87%E2%80%8C-%D8%AE%D8%B2%D8%B9%D9%84%D9%8A/ «دکتر انسیه خزعلی».] خانه انجمن قلم ایران. بی‌تا. دریافت‌شده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳</ref>

* برنده دومین دوره جایزه پروین اعتصامی در سال ۱۳۸۵.<ref>[https://www.ibna.ir/news/857/%D8%A8%D8%B1%DA%AF%D8%B2%D9%8A%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D9%88%D9%85%D9%8A%D9%86-%D8%AC%D8%A7%D9%8A%D8%B2%D9%87-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%D9%8A-%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%85%D9%8A-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D9%8A-%D8%B4%D8%AF%D9%86%D8%AF «برگزيدگان دومين جايزه‌ ادبی پروين اعتصامی معرفی شدند».] ایبنا. ۱۴ اسفند ۱۳۸۵. دریافت‌شده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳</ref>

== برش از اثر ==
شعر حسینی با ویژگی‌ اندوه و درد از یک‌سو و حماسه و خروش ازسوی دیگر، توانسته است جایگاهی والا و ارزشمند را در شعر عربی به خود اختصاص دهد؛ چه در اطلاق عامش كه كلامی موزون و مقضی است و چه در اطلاق خاص خود كه به عمق عاطفه، صداقت در تعبیر و قدرت نفوذ در جان مخاطب، عنایت دارد و در اطلاق اخیر گوی سبقت را از بسیاری اشعار عربی ربوده‌است.

□□□

باید اذعان نمود كه نوآوری در فن و اسلوب شعر معاصر حسینی به وضوح رخ می‌نماید و با به عرصه آمدن شعر آزاد، ملحمه و نمایشنامه منظوم در ادب عربی معاصر و استقبال شاعران حسینی از این فنون، این شعر از سبك قدیم فاصله گرفته و در فنون جدید با زیبایی خودنمایی كرده‌است. از این فنون: 

# شعر آزاد توانسته‌است جنبه‌های نمادین حادثه را تصویر و با زبان كنایه و خطاب غیرمستقیم، پیام حادثه را در عمق جان مخاطب فرو ریزد.
# نمایشنامه منظوم، روح حماسی و درس‌های سیاسی-اجتماعی حادثه را در میان عامه مردم ملموس و محسوس ساخته‌است.
# فن ملحمه نیز با تفاوت محتوایی كه با ملحمه‌های غربی دارد، شیوه‌ای نو در ادب عربی، بنا نهاده‌است؛ این فن به دلیل ابیات بسیار و حجم گسترده، در میان مردم پایگاه وسیعی نیافت و در برخی موارد به سوی شعر تعلیمی و تاریخ منظوم گرایش یافت.

□□□

شعر كلاسیك معاصر همچون ادوار گذشته، مورد استقبال عموم مردم بوده‌است؛ لكن در سبك و غرض آن، شاهد به وجود آمدن تفاوت‌های چشمگیری هستیم. رثاء كه غرض غالب در این اشعار بوده، در دهه‌های اخیر جای خود را به حماسه سپرده و مسائل سیاسی-اجتماعی، موضوعات دیگر را تحت‌الشعاع قرار داده‌اند؛ به گونه‌ای كه شعر حسینی معاصر را می‌توان پرچم‌دار ادبیات نهضت بیداری مشرق و حركت انتفاضه در كشورهای اسلامی دانست.

شاعران بسیاری با مذاهب، ادیان، اعتقادات، انگیزه‌ها و سبك‌های مختلف و از مناطق جغرافیایی گوناگون به این مهم پرداخته‌اند و هر یك از منظر خویش، زیبایی‌ها و آلام حادثه را وصف كرده‌اند؛ اما نقطه مشترك در همه آنها شیفتگی و عشق به حماسه كربلاسازان است.

== مشخصات کتاب‌شناختی: ==
كتاب «امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی»، تالیف انسیه خزعلی، با شمارگان دو هزار نسخه و در ۳۶۸ صفحه، در سال ۱۳۸۳، در قطع رقعی و جلد شومیز توسط انتشارات امیركبیر و به همت اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان‌غربی انتشار یافت.

== جریانسازی‌ها ==
'''ترجمه اثر'''

این اثر در سال ۱۳۹۲، با نام «الامام الحسین(ع) فی الشعر العربی المعاصر» در ۴۶۸ صفحه، به همت «آستان قدس رضوی؛ ‌بنیاد پژوهش‌های‌ اسلامی» به عربی ترجمه و منتشر شد.<ref>[https://www.ketabium.com/product/517459/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%B9-%D9%81%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1/ «کتاب الامام الحسین (ع) فی الشعر العربی المعاصر».] بیتا. دریافتشده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳</ref>

== نوا، نما، نگاه ==
[https://alreihane.com/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C/ مصاحبه و شعرخوانی عبدالرزاق عبدالواحد، شاعر عراقی؛ با موضوعیت امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی.] الریحانة؛ وبسایت تخصصی آموزش حرفه‌ای زبان عربی. ۱۳۹۷

== پانوشت ==
<references />

== منابع و ماخذ ==
بی‌نا. گفتگو با نویسنده(۱۳۸۴). «معرفی کتاب دکتر انسیه خزعلی: امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی». کیهان فرهنگی. ش ۲۲۶. صص ۷۲ و ۷۳