سنجش منابع تاریخی شاهنامه

سنجش منابع تاریخی شاهنامه
نویسنده	فرزین غفوری
ناشر	مرکز پژوهشی ميراث مکتوب
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۹۷
تعداد چاپ	چاپ اول
شابک	۹۷۸۶۰۰۲۰۳۱۳۱۰
تعداد صفحات	۵۷۸
موضوع	تاریخی
زبان	فارسی
قطع	وزیری
نوع جلد	شومیز

کتاب «سنجش منابع تاریخی شاهنامه؛ در پادشاهی خسروانوشیروان» پژوهشی ارزشمند، درباره ارزش تاریخی شاهنامه به‌عنوان یک منبع تمام‌ عیار از دوره ساسانی است. این اثر به بررسی منابعی می‌پردازد که حکیم ابوالقاسم فردوسی برای سرودن شاهنامه و به‌خصوص ابیات پادشاهی خسروانوشیروان از آن‌ها کمک گرفته است. این کتاب به قلم فرزین غفوری توسط انتشارات میراث مکتوب  اولین‌ بار در سال ۱۳۹۷ منتشر شده است. این اثر در سال ۱۳۹۸ برگزیده جایزه قلم زرین شد.

*****

تصویر پشت جلد کتاب

این اثر حاصل ده سال پژوهش نویسنده است. کتاب مذکور برتری و ارزشمندی گزارش‌های شاهنامه را در بسیاری موارد به‌ویژه در گزارش جنگ‌های خسروانوشیروان به‌خوبی مشخص می‌کند. همچنین حاوی تحلیل‌های ضروری برای روشن‌سازی نقاط ابهام‌آلود در منابع تاریخی و شاهنامه است.

تاکنون پژوهش درباره شاهنامه فردوسی به سبب جایگاه آن به‌عنوان یک شاهکار ادبی و حماسی در ایران و جهان، بیشتر در حوزه ادبیات صورت پذیرفته است. مطالعات اولیه نگارنده که از سال ۱۳۸۶ در چند مقاله به تدریج منتشر گردید نشان‌ داد که پادشاهی خسروانوشیروان در شاهنامه با بیش از ۴۵۰۰ بیت (تقریباً یک ‌یازدهم کل سروده‌های فردوسی) در مقایسه با متون تاریخی اوایل دوره اسلامی دربردارنده گزارش‌های بسیار باارزش و گاه معتبرتر است. سپس این فرضیه به‌ طور جدی مطرح گردید که فردوسی به منبع خاصی (احتمالاً کتاب الکارنامج فی سیرة انوشروان) دسترسی یافته بود و افزون بر استفاده از شاهنامه ابومنصوری، با استفاده از آن نیز شرح پادشاهی خسروانوشیروان را در شاهنامه تکمیل کرده است. این کتاب، ضمن بررسی این فرضیه به تبیین منابع خاص تاریخ پادشاهی خسروانوشیروان در متون اوایل دوره اسلامی به‌ویژه «نهاية الارب»، «اخبار الطوال» و «تجارب ‌الامم» پرداخته است.

خلاصه اثر

کتاب مورد بحث این نوشتار، ابتدا با یادداشت کوتاهی از دکتر جلال خالقی‌مطلق آغاز می‌شود که در آن درباره اهمیت و ضرورت موضوع، دقت نویسنده و اعتبارِ یافته‌های وی نکاتی ذکر شده است. پس از این، دو بخش کوتاه «پیشگفتار نویسنده» و «اختصارات مهم» آمده و پس از آن، بخش مهم «مقدمه‌ای در کلیات تحقیق» گنجانده شده است. غفوری در بخش مذکور، نخست اندکی درباره آرای گوناگون محققان پیش از خود درباره بخش تاریخی شاهنامه سخن می‌گوید.

در ادامه، به بررسی پیشینه پژوهش و معرفی و نقد آرای محققانی چون: تئودور نولدکه، بارون ویکتور روزن، هرمان زوتنبرگ، آرتور کریستینسن، محمّد قزوینی، حسن تقی‌زاده، ذبیح‌اللّه صفا می‌پردازد. بخش بعدی مقدمه به معرفی منابع تاریخی مورد استفاده مؤلف اختصاص دارد؛ منابعی که از تواریخ رومی مانند: آثار پروکوپیوس و تئوفیلاکت تا آثار مورخان اسلامی چون ابن خردادبه، یعقوبی و طبری را شامل می‌شود. ادامه مطالب کتاب در دو بخش «مطالعه تطبیقی منابع» و «مطالعه انتقادی منابع» تنظیم شده که هر بخش شامل چندین فصل است.

مطالعه تطبیقی منابع در فصل‌های بخش یکم این رساله نشان می‌دهد که گزارش فردوسی از پادشاهی خسروانوشیروان در میان منابع اوایل دوره اسلامی بسیار باارزش است. در آغاز مطالعه انتقادی منابع در بخش دوم، نتایج بخش یکم مرور و دو نتیجه جدید از برایند آن‌ها استنباط شده است؛ نخست اینکه برخی گزارش‌های شاهنامه از این دوره به‌ویژه در شرح جنگ‌های خسروانوشیروان بهترین گزارش در میان منابع اوایل دوره اسلامی است. دوم اینکه، در کنار شاهنامه، سه متن دیگر نیز حاوی گزارش‌های منحصربه‌فردی از این دوره هستند: «نهایةالارب»، «اخبارالطوال» و «تجارب‌الامم».

در فصل یازدهم، اجماعی که در طول بیش از یکصد سال اخیر بر سر شاهنامه ابومنصوری به‌عنوان منبع اساس و مشترک فردوسی و ثعالبی شکل گرفته، مرور شده است. افزون بر آن، برخی چالش‌های اخیر در این باره مطرح گردیده و ضمن رد آن‌ها، این رساله اجماع یاد شده را تأیید و تحکیم کرده است.

در فصل دوازدهم، به منبع مشترک «نهایة الارب و اخبارالطوال» اشاره شده که سیرالملوکی بود که در دربار خلفای عباسی نگهداری می‌شد و به نوبه خود درباره تاریخ ایران از آثار ابن‌مقفع، به‌ویژه سیرالملوک او، استفاده کرده بود.

در فصل سیزدهم بحث با اشاره به تفاوت دو سبک ادبی (ژانر) در ادبیات ایران پیش از اسلام و تداوم آن در اوایل دوره اسلامی پی‌گرفته و نشان داده شده که سبک تاجنامه‌ها (بیشتر سیاسی) از سبک کارنامه‌ها (بیشتر تاریخی) قطعاً متفاوت بوده است. بنابراین پیش‌فرض معاصری که دو عنوان «التاج فی سیرة انوشروان» و «الکارنامج فی سیرة انوشروان» را (هر دو کتاب یاد شده در الفهرست ابن‌ندیم) اشاره به یک کتاب دانسته بود، نادرست است. از سوی دیگر، همچنان که برای نمونه در گزارش ناقص شورش انوشزاد در نهایةالارب و اخبارالطوال و گزارش کامل آن در شاهنامه نمایان شد، شواهد و دلایل متعددی ارائه شده که منبع شاهنامه کتاب «الکارنامج» بوده و منبع «نهایۀالارب و اخبارالطوال» با واسطۀ سیرالملوک دربار خلفا، کتاب «التاج» بوده که ابن‌ندیم بر تعلق آن به ابن‌مقفع به‌عنوان مترجمش تأکید کرده است.

بنابراین منبع مسکویه در نقل خود زندگی‌نامه سیاسی خسروانوشیروان نه التاج بوده نه الکارنامج، بلکه احتمالاً کتاب انوشیروان بوده که سومین اطلاع کتاب‌شناختی ابن‌ندیم درباره پادشاهی خسروانوشیروان است. بسیاری از پژوهشگران در گمانه‌زنی درباره منبع پیش روی مسکویه (در نقل و احتمالاً ترجمه این خود زندگی‌نامه از پهلوی به عربی در تجارب‌الامم) از آن غفلت کرده بودند. سرانجام در فصل چهاردهم، تلاقی دو مطالعه جداگانه و تأیید متقابل نتایج این رساله و نظریه ریاحی درباره مراحل تدوین شاهنامه به بحث گذاشته شده است.

ساختار کتاب

کتاب از پانزده فصل تشکیل شده است. فهرست عناوین فصل‌های کتاب به شرح ذیل است:

• بخش یکم: مطالعه‌ تطبیقی منابع
• فصل یکم: اصلاحات مالیاتی خسروانوشیروان
• فصل دوم: اصلاحات نظامی خسروانوشیروان
• فصل سوم: ارزش شاهنامه در گزارش نبرد انطاکیه
• فصل چهارم: ارزش شاهنامه در گزارش سرگذشت انوشزاد
• فصل پنجم: رام برزین و مقام بیدخش در عصر ساسانی
• فصل ششم: زیب خسرو و دو گزارش هماهنگ در شاهنامه
• فصل هفتم: خسروانوشیروان و جبهه‌ شرق
• فصل هشتم: ایرانیان در یمن
• فصل نهم: نبرد خسروانوشیروان با دومین امپراتور هم‌عصرش

• بخش دوم: مطالعه‌ انتقادی منابع
• فصل دهم: سنجش اولیه‌ منابع
• فصل یازدهم: غررالسیر ثعالبی و شاهنامه‌ فردوسی
• فصل دوازدهم: نهایةالارب و اخبارالطوال
• فصل سیزدهم: ابوعلی مسکویه و تاریخ پادشاهی خسروانوشیروان
• فصل چهاردهم: مراحل تدوین شاهنامه‌ فردوسی
• فصل پانزدهم: نتایج و دستاوردهای پژوهش

درباره نویسنده

فرزین غفوری، نویسنده اثر

دکتر فرزین غفوری متولد سال ۱۳۵۳ در تهران بود. او کارشناسی علوم سیاسی و روابط بین‌الملل را با طرح تحقیقی «تاریخ اسماعیلیه و جامعه‌شناسی سیاسی دوره سلجوقی» دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران دریافت کرد. کارشناسی ارشد خود را نیز در رشته تاریخ ایران باستان در دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران با پایان‌نامه «بررسی تطبیقی شاهنامه فردوسی (دوره خسروانوشیروان) و منابع تاریخی» گذراند و در سال ۱۳۹۴ دکتری تاریخ باستان خود را از دانشگاه تهران دریافت کرد. «سنجش منابع تاریخی شاهنامۀ فردوسی درباره پادشاهی خسروانوشیروان» عنوان رساله دکتری او بود. او از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۷ پژوهشگر گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود و از سال ۱۳۹۷ عضو هیئت علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی شد. در آن سال‌ها اثر برجسته و نمونه‌وار «طبقه‌بندی الفبای فارسی براساس ساختار نوشتاری» را انتشار داد و به بازنگری دستور خط فارسی پرداخت. پژوهش‌های غفوری در شاهنامه‌شناسی چنان نمونه‌وار و مهم بود که برای او آینده‌ای درخشان‌تر گمان بُرده می‌شد. غفوری به‌ویژه درباره‌ بخش ساسانیان شاهنامه از شمار صاحب‌نظران و آگاهان دانسته می‌شد.

او که به‌دلیل گرفتگی رگ‌های قلبی در بیمارستان بستری شد و تحت عمل جراحی آنژیو قرار گرفته بود در حالی که وضعیت جسمانی و عمومی‌اش رو به بهبود بود ناگهان در ۶ آبان ۱۴۰۳ در سن ۵۰ سالگی بر اثر ایست قلبی درگذشت. مراسم تشییع ایشان در ۸ آبان برگزار شد.

آیین یادبود فرزین غفوری. تهران. ۱۴۰۳

افزون بر کتاب یاد شده، چندین جستار مهم از زنده‌یاد غفوری در زمینه‌ شاهنامه‌شناسی انتشار یافته است. عنوان برخی از آن نوشته‌ها چنین است:

• بررسی تفاوت‌ها و شباهت‌ها در رویدادهای مهم پادشاهی گشتاسپ با تطبیق متون مختلف، با همکاری دو پژوهشگر دیگر (مجله پژوهش‌های نوین ادبی، ۱۴۰۳. شماره ۳)
• یمن در گزارش شاهنامه از عملیات انتقامی شاپور دوم (پژوهش‌نامه‌ ادب حماسی. پاییز و زمستان ۱۴۰۱. شماره ۳۴)
• معمای یمن در بخش ساسانی شاهنامه (کهن‌نامه‌ ادب پارسی. پاییز و زمستان ۱۳۹۹. شماره ۳۱)
• شاهنامه و بازتاب کشمکش ابرقدرت‌های باستان بر سر جاده‌ ابریشم (همایش بین‌المللی شاهنامه در گذرگاه جاده‌ ابریشم. ۱۳۹۸)
• گزارش جَنگ ۵۷۲ میلادی در شاهنامه و ویژگی‌های منبع فردوسی (جستارهای ادبی. سال ۱۳۹۷. ۲۰۰)
• ارزش شاهنامه در گزارش سقوط هپتالیان (نامه‌ فرهنگستان. زمستان ۱۳۹۶. شماره ۶۲)
• زیب خسرو: دو گزارش هماهنگ در شاهنامه‌ فردوسی (کتاب ارج خِرد. به‌کوشش فرهاد اصلانی. تهران، ۱۳۹۶)
• بیدخش‌های ساسانی در شاهنامه و منابع تاریخی (نامه‌ فرهنگستان. تابستان ۱۳۹۴. شماره ۵۶)
• ارزش شاهنامه در گزارش سرگذشت انوشزاد (مجموعه مقالات همایش هزاره‌ شاهنامه. به‌کوشش محمدجعفر یاحقی. تهران ۱۳۹۴)
• ارزش شاهنامه در گزارش رویدادهای پس از نبرد انطاکیه (نامه‌ انجمن. ۱۳۸۷. شماره ۱. سال ۸)

نظر نویسنده درباره اثر

نحوه شکل‌گیری کتاب

این کار را به عنوان رساله کارشناسی‌‌ارشد آغاز کردم. نتایج پژوهش‌های کارشناسی‌ارشد خود را در نشریه‌های مختلف منتشر کردم. چون در این زمینه موفق شدم آن را تا دکتری هم ادامه دادم.

تاریخ پادشاهی خسروانوشیروان

در بیش از صد سال گذشته، اجماعی بین ایران‌شناسان به‌ وجود آمده است که منبع اساس فردوسی در کار سرایش «شاهنامه» و همچنین منبع اساس ثعالبی در تألیف قسمت تاریخ ایران باستان در کتاب «غررالسیر»، شاهنامه منثور ابومنصوری بوده است. اما اطلاعات مهم تاریخی که فردوسی آورده و ثعالبی نیاورده، باید از منبع دیگری به جز شاهنامه منثور ابومنصوری اخذ شده باشد. در هنگام پژوهش، دیدم ابن‌‌ندیم در کتاب ارزشمند «الفهرست» به وجود چند کتاب خاص دربار تاریخ پادشاهی خسروانوشیروان اشاره کرده است که یکی از آن‌ها «الکارنامج فی سیرۀ انوشیروان» است و بعد توانستم رد محتوای این کتاب را در قسمت ساسانی شاهنامه (در پادشاهی خسروانوشیروان) پیدا کنم. به این ترتیب به این نتیجه رسیدم که این کتاب خاص به دست فردوسی رسیده بود و حکیم توس در تکمیل پادشاهی خسروانوشیروان، افزون‌تر از آن‌چه در شاهنامه منثور ابومنصوری آمده بود، از این منبع خاص هم استفاده کرده است.

شروع کار پژوهش

من این کار را در دوره فوق‌لیسانس و به‌عنوان رساله کارشناسی ارشد شروع کردم. اما آشنایی و مطالعه آن برای من به قبل از دوره کارشناسی ارشد، هنگامی‌که برای کنکور مطالعه می‌کردم، برمی‌گردد. وقتی وارد دوره فوق لیسانس شدم، با دیدن برخی مطالب تاریخی مربوط به دوره خسروانوشیروان توجهم بیشتر جلب شد و تقریباً از همان نیم‌سال اول مشغول مطالعه در این زمینه شدم، به‌طوری که دو مقاله‌ام قبل از دفاع از رساله کارشناسی ارشد در فصل‌نامه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال‌های ۸۶ و ۸۷ منتشر شد. چون این کار موفقیت‌آمیز بود در دوره دکتری هم ادامه آن را پی‌گرفتم و به تکمیل و تعمیق آن پرداختم.

همپای منابع تاریخی در روایت گزارش‌های تاریخی

شاهنامه در روایت گزارش‌های تاریخی همپای منابع تاریخی دیگر حرکت می‌کند و در مورد جنگ‌های خسروانوشیروان شاهنامه برتری خاصی بر دیگر منابع تاریخی مثل تاریخ طبری دارد. بعد از دیدن آن برتری خاص این سؤال برای من پیش آمد که این برتری محسوس هم از لحاظ دقت و هم از لحاظ تفصیل، از کجا نشأت گرفته است؟ فردوسی باید یک منبع منحصربه‌فردی داشته باشد که در دسترس دیگر مورخان آن دوره نبوده است. بنابراین بعد از بررسی‌های خود به این نتیجه رسیدم که منبعی تحت عنوان «الکارنامج فی سیره انوشیروان» منبع قریب به یقین فردوسی در شاهنامه بوده است.

جوایز و افتخارات

• اثر برگزیده ششمین جایزه دکتر فتح‌اللّه مجتبایی در سال ۱۳۹۵
• اثر برگزیده پانزدهمین جشنواره پژوهش فرهنگی در سال ۱۳۹۷
• اثر برگزیده هفدهمین دوره جایزه ادبی قلم زرین در سال ۱۳۹۸

نشست‌های برگزار شده درباره اثر

جلسه نقد کتاب در پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات در ۱ خرداد ۱۳۹۸

• نشست نقد و بررسی کتاب در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در تاریخ ۱ خرداد ۱۳۹۸: این نشست با حضور دکتر حسین دهقان، دکتر ابوالفضل خطیبی و دکتر علی دلیر برگزار شد.

اظهارنظرها درباره اثر

دکتر ابوالفضل خطیبی. جلسه نقد کتاب در پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات در ۱ خرداد ۱۳۹۸

دکتر ابوالفضل خطیبی؛ عضو هیئت‌‌علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی

کتاب روش­مند

« در زمانه‌ای که رساله‌های ما در مقطع پایان‌نامه و دکتری، یک انشای تمام عیار هستند و هیچ محتوایی در آن‌ها نمی‌بینیم، این رساله در میان این آثار می‌‎درخشد و اگر متخصص شاهنامه و ایران باستان فقط چند صفحه از این اثر را بخواند متوجه می‌شود که تا چه اندازه دقت، زحمت و پشتکار صرف تألیف چنین اثری شده است. این کتاب بسیار روشمند است و با انتخاب منابع مختلف اعم از منابع معاصر، منابع قدیمی، بیزانسی، منابع دوره اسلامی مثل تاریخ طبری و ... مشخص می‌شود که منبعی در این اثر از قلم نیفتاده است. همچنین کتاب با اتخاذ مطالعه تطبیقی وارد جزئیات شده و به نتایج درخشانی رسیده است. »

عدم پویایی متن با عنوان کتاب

« کلمه «سنجش» اسم مصدر است که با حرف اضافه «با» می‌آید. همچنین عبارت «منابع تاریخی» نیز ایراد دارد چرا که خواننده تصور می‌کند که شاهنامه منابع دارد درحالی‌ که نویسنده می‌خواهد گزارش تاریخی شاهنامه را با منابع تاریخی هم‌عرض آن مقایسه کند. لذا عنوان کتاب برای چنین متن و گزارشی پویا نیست. »

استفاده از منبع الکارنامج فی سیره انوشیروان

« اینکه فردوسی به منبع الکارنامج فی سیره انوشیروان دسترسی داشته فقط یک حدس و گمان است و به نتیجه قطعی رسیدن در این امر بسیار دشوار است. من خود معتقدم که فردوسی فقط از یک منبع استفاده کرده و آن هم شاهنامه ابومنصوری بوده است. »

دکتر علی دلیر، جلسه نقد کتاب در پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات در ۱ خرداد ۱۳۹۸

دکتر علی دلیر؛ مدیر گروه ادبیات و عضو هیئت‌‌علمی دانشگاه فرهنگیان

آغازگر نگرش شگرف به شاهنامه فردوسی

« این کتاب واقعاً آغازگر یک نگرش ژرف از نگاه دیگری به شاهنامه فردوسی است و از این بابت خیلی خشنود و خرسند هستم. دکتر غفوری درحقیقت یک نگاه تازه‌ای پیش پای خواننده، اعم از خواننده متخصص و خواننده عامی گذاشته که شاهنامه را با یک دیدگاه دیگری ببینند؛ دیدگاهی که تاکنون دیده نشده است. »

عدم همخوانی متن با عناوین کتاب

« هرکدام از عناوین این کتاب می‌تواند خود سرمنشأ یک تحقیق بسیار بزرگ و عمیقی باشد که مدت‌ها وقت محقق را به خود اختصاص دهد. لذا از این جهت نیز این کتاب شایسته تقدیر است. اما خود این عنوان کتاب، گویا نیست و با متن همخوانی ندارد. نام کتاب باید مثل روشنایی و نوری باشد که ما را به عمق مطلب ببرد و به حواشی نپردازد. »

همچون شاهنامه، ساختارمند

« سطر به سطر کتاب دکتر غفوری مانند خود شاهنامه، ساختارمند و مثل یک رود روان و همچون یک رمان یا داستان بلند جریان‌های تاریخی را به‌خصوص در دوره پادشاهی خسرو انوشیروان، پیاپی پیش می‌برد. »

نثر روان

« نوشتار و نثر کتاب روان است اگرچه ممکن است برخی از جمله‌ها نیاز به ویرایش دوباره داشته باشند. این کتاب یکبار دیگر این حقیقت را گوشزد می‌کند که فردوسی خردورز و خردگرا، هوشمندانه مثل یک خرد کل، انسان را در یک فرهنگ عمیق ایرانی دیده است. بنابراین با این کتاب دوباره به این نکته پی می‌بریم که شاید فردوسی نمونه سخن خودش باشد که مانند آن دیگر زاده نشده است. »

محمدجعفر یاحقی؛ مدیر قطب علمی فردوسی‌شناسی

بررسی رد پای تاریخ در شاهنامه

« در پی پژوهش‌های غفوری، این فرضیه به طور جدی مطرح گردید که فردوسی به منبع خاصی ازجمله کتاب «الکارنامج فی سیرة انوشروان» دسترسی یافته بود و افزون بر آن با استفاده از شاهنامه ابومنصوری، شرح پادشاهی خسرو انوشیروان را در شاهنامه تکمیل کرده است. بررسی ردپای تاریخ در شاهنامه از دستاوردهای مهم فرزین غفوری بود. »

تبیین منابع خاص تاریخ پادشاهی خسروانوشیروان

« تاکنون پژوهش‌هایی که از شاهنامه فردوسی وجود داشت به‌عنوان یک شاهکار ادبی و حماسی در ایران و جهان بود اما کتاب «سنجش منابع تاریخی شاهنامه»، ضمن بررسی این فرضیه به تبیین منابع خاص تاریخ پادشاهی خسرو انوشیروان در متون اوایل دوره اسلامی پرداخته است. به همین جهت این کتاب اثری عالی از فرزین غفوری است که خواندن آن را به تمام شاهنامه‌پژوهان توصیه می‌شود. »

محمد بیانی؛ پژوهشگر حوزه ادبیات

« ارزش‌های این کتاب را می‌توان در موارد زیر جست‌وجو کرد:

نگاهی عمیق و دقیق به بخشی کوچک از یک مجموعه، به جای نگاهی کلی و سطحی به مجموعه‌ای بزرگ.

روش صحیح تحقیق که نتیجه آن را می‌توان در یافته‌های تازه کتاب مشاهده کرد.

دوری از تعصب و یک‌جانبه‌نگری در تحلیل‌ها.

مطالعه و بررسی دقیق پیشینه پژوهش که محقق را از دوباره‌گویی باز داشته است.

اتکا به منابع دست‌اول و معتبر داخلی و خارجی.

تسلط و دانش کافی مؤلف بر موضوع تحقیق که نتیجه هشت سال زحمات وی در این زمینه است.

»

برشی از متن کتاب

اصلاً من زندگی خودم را به دو قسمت تقسیم می‌کنم: قبل از خواندن قرآن و بعد از خواندن آن. قبل از خواندن، من آدمی دیگر بودم و بعد از خواندن، آدمی دیگر شدم. نمی‌خواهم بگویم قبل از خواندن آدم بدی بودم، نه، تقریباً همین که هستم بودم، اما بعد از خواندن به درکی دیگر از دنیا رسیدم. فهمیدم این دنیا صاحب دارد و صاحبش به دقت مراقب همه چیز است. نه هیچ خیری را بی‌پاسخ می‌گذارد نه هیچ شری را به حال خود رها می‌کند. به بخشندگی‌اش وقتی پی بردم که دیدم پاسخ خیر را چند برابر می‌دهد و به عدالتش وقتی پی بردم که دیدم پاسخ شر را به همان اندازه‌ای می‌دهد که شر سر زده است. فهمیدم آخرت ما سرنوشتی است که خود برای خود رقم می‌زنیم. فهمیدم ما محکوم به جبر نیستیم و جبر در این دنیا در حدی نیست که اختیار ما از چیره شدن بر آن ناتوان باشد. فهمیدم قدرت‌های ما بسیار بیشتر از آن مقداری است که استفاده می‌کنیم.

مشخصات کتاب‌شناختی

کتاب «سنجش منابع تاریخی شاهنامه در پادشاهی خسروانوشیروان» نوشته فرزین غفوری در سال ۱۳۹۷ در ۵۷۸ صفحه  با جلد نرم در قطع وزیری توسط انتشارات میراث مکتوب منتشر شده است. نسخه الکترونیکی این اثر در اپلیکیشن طاقچه موجود است.

نوا، نما، نگاه

نقد کتاب «سنجش منابع تاریخی شاهنامه». پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات. ۱ خرداد ۱۳۹۸.

منابع و مآخذ

بیانی. محمد (۱۳۹۸). معرفی کتاب: «سنجش منابع تاریخی شاهنامه» در پادشاهی خسروانوشیروان. نشریه پاژ. شماره ۳۶